Алтайдын Чолмоны

Тазылы јок агаш, тили јок калык болбойт…

24.12.2019

Алтай Республиканыҥ башчызында алтай тил аайынча советтиҥ ээчий јууны Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохординниҥ башкарганыла ӧтти. Јуунда алтай тилдиҥ совединиҥ быјыл јаан изӱ айда ӧткӧн јуунында айдылган ајарулар ла шӱӱлтелер ӱредӱликте, культурада, СМИ-де ле ӧскӧ дӧ ведомстволордо канайда бӱткени ле бӱдӱп турганы керегинде сурактар кӧрӱлди.

Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин јуунды ачып, бӱгӱнги кӱнде алтай тилди корыыры ла ӧскӱрери аайынча сурак башкаруныҥ ижинде баштапкы учурлу сурактардыҥ тоозында турат деди. «Россияныҥ бастыра калыктарыныҥ тилдерин ле культураларын корыыры ла јайым ӧскӱрери – ол бистиҥ государствоныҥ бирлигиниҥ ле ийдезиниҥ тӧзӧгӧзи деп, президент Владимир Путин јаҥыс катап эмес айткан. Бу сӧстӧр Алтай Республиканыҥ орус тилле коштой государственный тил болуп турган алтай тилге база келижет» – деп, башчы чокымдады.

Оноҥ ары башчы iOS деп операционный системаныҥ алтай алфавиттиҥ таныктарлу «Алтай танык» кожулта-приложениези јаҥыртылганын ла ченелте ӧткӧнин айдып, эмди мобильный устройстволордо оны тузаланар арга бар деди. Ондый программала јеткилдеери керегинде шӱӱлте јаан изӱ айда ӧткӧн јуунда айдылган болгон.

Алтай тил аайынча советтиҥ алдындагы јууныныҥ протоколында айдылган шӱӱлтелердиҥ бӱткени керегинде Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министрдиҥ ордынчызы Ольга Болтошева јетирӱ этти. Ол республиканыҥ школдорында «алтай тил» ле «алтай литература» деп ӱредӱлӱ предметтерди ӱренериниҥ айалгазыныҥ мониторингиниҥ кӧргӱзӱлериле таныштырды. Ӱредӱлӱ 2019-2020 јылдарда алтай тилди ӱренип турган ӱренчиктердиҥ текши тоозыныҥ ӱлӱзи 29%, эмезе 11260 бала. Олордоҥ 7495 ӱренчик алтай тилди тӧс программала ӱренет, 3765-зи «Алтай тил Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп (алдында начинающий деп адалган-ред.) программала ӱренет.

Ольга Болтошеваныҥ јетирӱзиле, дошкольный организациялардыҥ таскадаачыларыныҥ квалификациязын бийиктедер курстарына «Дошкольниктерди тӧрӧл (алтай) тилиле куучындаарына ӱредери» деп ӱредӱлӱ ӱзеери программа тургузылганын айтты. Онойдо ок В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназиядагы «Чедирген» деп краевед лагерьде алтай тилди ле литератураны тереҥжиде ӱренери аайынча лингвист смена ӧткӱрери пландалат.

Алтай тилди ӱренери аайынча «балдардыҥ сады – школ» деп бирлик комплексти ӧскӱрерге муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ стажировканыҥ площадкаларын тӧзӧӧри јанынаҥ ууламјыла Сугаштагы (Кӧксуу-Оозы аймак) ла Беш-Ӧзӧктӧги (Шабалин аймак) школдор иштейт.

Аймактарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ченемелиниҥ јуунтызын белетеер ишти, дошкольный ла текши ӱредӱлӱ организацияларга алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерин белетеер, Горно-Алтайсктагы педагогикалык колледжтиҥ школьно-алтай бӧлӱгиниҥ выпускниктерин ишке кийдирериниҥ сурактары база кӧрӱлген. Министерство онойдо ок ада-энелердиҥ алтай тилди ле литератураны балдардыҥ садтарында ла школдордо ӱредип турганы јанынаҥ шӱӱлтелерин, ајаруларын билерге 26 сурактаҥ турган анкеталар тургускан ла школдор сайын таркадарга туру.

Алтай Республиканыҥ национальный политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ председатели Людмила Варванец алтай тилле чыккан литература ла олорды алтай тилге кӧчӱрери керегинде јетирӱ этти.
Бӱгӱнги кӱнде комитеттиҥ ведомствозындагы «Алтын-Туу» деп автоном учреждение тергееде РФ-тыҥ тергееде јаткан калыктарыныҥ тилдерин корыырына ла ӧскӱрерине, национальный тилдерди ле ӧскӧ дӧ этнокультурный учурлу предметтерди ӱренерин јӧмӧӧрине ууламјылу иштӱ сок јаҥы организация болуп јат. Јыл башталарынаҥ ала 5600 тиражту 12 бичик кепке базылган. Онызы, былтыргызына кӧрӧ, 13,2% кӧп. Онойдо ок 2019 јылда Эркемен Палкинниҥ, Байрам Суркашевтиҥ ле Буучай Бурмаловтыҥ бичиктери такыптаҥ чыккан.

Балдарды тӧрӧл тилине ӱредерин ле эл-јонныҥ керексиштерин ајаруга алып, калганчы ӱч јылда оогош ло школго барар јажы јетпеген балдарга бичиктер чыгарылган. Ол тоодо ӧҥдӱ ле јаркынду будулган бичиктер. Онойдо ок учреждение балдардыҥ «Солоҥы» журналын тургузып чыгарат.

«Алтын-Туу» эл-јонныҥ јилбӱлерин ле некелтелерин ајаруга алып, Алтай Республиканыҥ ӧс калыгыныҥ чӱм-јаҥдары ла јаҥжыгу-байы керегинде бичиктер чыгарган. Јашӧскӱримди јайаан аргаларын литературада ченезин деп ле јиит јайалталарды илелеерге Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгына учурлай литературный конкурс јарлалган.

Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонованыҥ јетирӱзи алтай тил культурада ла искусстводо канайда тузаланылып турганы керегинде болды. Республикада культураныҥ ла амыраар-соотоноор бӱдӱмдӱ 190 учреждение иштейт, текши тузаланатан 157 библиотека, балдардыҥ 15 кеендик школы, балдардыҥ кӱӱлик ле јураар школдоры, бичиичилердиҥ, јурукчылардыҥ, журналисттердиҥ, театрал ишчилердиҥ профессионал јайаандык тӧрт биригӱзи бар. Јыл туркунына культурада 15 муҥнаҥ ажыра керектер ӧдӱп туру, олордыҥ эки муҥынаҥ ажыразы алтай тилди ле культурада энчини корыырыла, таркадарыла колбулу керектер. П. В. Кучияктыҥ адыла адалган театрда алтай тилле спектакльдар тургузылат, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада бичиичилердиҥ, јурукчылардыҥ ла ӧскӧ дӧ јайаан иштӱлердиҥ кӧрӱлери, туштажулары ӧдӧт. Јылдыҥ ла јарлу улус Г. И. Чорос-Гуркинниҥ, А. Г. Калкинниҥ адыла адалган сый-акча табыштырылат. Эл Ойын, Кайчылардыҥ курултайы, Чага байрам ла ӧскӧ дӧ тергеелик учурлу ла тергеелер ортодогы байрамдар Россияныҥ учурлу ла кӧрӱмјилӱ керектериниҥ тоозына кирет.

Јуунда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ директоры Николай Екеев институттыҥ кепке базып чыгарган бичиктери керегинде јетирӱзиниҥ кийнинде бӱгӱнги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери керегинде айтты. Алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ јаҥы ээжилери Горно-Алтайский облисполкомныҥ 1981 јылдыҥ кичӱ изӱ айындагы јӧбиле јарадылган. Оноҥ бери 40 јыл ӧткӧн. Бу ӧйгӧ алтай литературный тил ӧзӱм алынган, оныҥ сӧзлиги јаҥы сӧстӧрлӧ толгон. Орфографияга кийдирилген кубулталар 2018 јылда ла 2019 јылдыҥ баштапкы јарымында эдилген аҥылу лингвистикалык шиҥжӱлерге тӧзӧлгӧлӧнип тургузылган. Шиҥжӱлердиҥ турулталары эки катап шӱӱжилген. Кӱрее-куучын ӧткӱрилген ле ондо ГАГУ-ныҥ, педколледжтиҥ преподавательдери, ИПКРО-ныҥ методисттери, каланыҥ ла јурт школдордыҥ ченемелдӱ ӱредӱчилери, бичиичилер ле јондык ишчилер турушкан. 2019 јылдығ кӱӱк айыныҥ 22-чи кӱнинде орфографияныҥ јаҥы ээжилери АР-дыҥ Јондык палатазында кӧрӱлген. Бу шӱӱжӱлердиҥ турултазында алтай литературный тилдиҥ бир башка группа сӧстӧриниҥ ле терминдериниҥ блаашту ончо сурактары аайлалган.

Элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ (СМИ) алтай тилди, национальный культураны таркадарында ла ӧскӱреринде учуры керегинде јетирӱлерди «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова, «Звезда Алтая» газеттиҥ баш редакторыныҥ ижин бӱдӱреечи Наталья Манышева, «Туулу Алтай» ГТРК-ныҥ директоры Татьяна Кончева айттылар.

«Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасованыҥ јетирӱзиле, «Алтайдыҥ Чолмоны» јаҥыс ла алтай тилди корыыр ла ӧскӱрер ууламјылу газет эмес, ол алтай калыктыҥ культуразын, чӱм-јаҥдарын, ич-кӧгӱс энчи-байлыктарын орныктырар ла корулаар, таркадар ла ӧскӱрер јаан иш бӱдӱрет. Газет телекейде де, тергеебисте де алтай тилле чыгып турган сок јаҥыс газет болуп јат. Редакция «Родник» ле «Јылдыстык» деп таҥынаҥ эки кожулта-газет чыгарат. Јашӧскӱримге учурлалган «Јылдыстык» 2003 јылдаҥ ала, «орус тилле «Родник» 2004 јылдаҥ ала чыгып туру.

Газеттиҥ сайтында кычыраачы алтай да, орус та тилле чыккан материалдарла таныжар аргалу. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱктеринде јӱк јетирӱлер болуп турган эмес. Ол јурт ээлемде, јондык-политикада, культурада, экономикада ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде солундарла, керектерле элбеде таныштырат. Ол тоодо ӧзӱп јаткан ӱйени биледе тӧрӧл тилиле куучындаштырып, кычыртып таскадарыныҥ, ӱредӱлӱ организацияларда алтай литературага, алтай тилге ӱредериниҥ, алтай калыктыҥ јаҥжыккан культуралык, ич-кӧгӱстик байлыктарын корыырыныҥ ла ӧскӱрериниҥ сурактары улайын кӧдӱрилет.

Оогош болчомдорго ло ӱренчиктерге учурлай «Башпарак» деп бӱк ай сайын чыгат. Ондо алтай литератураныҥ балдарга учурлалган бичимелдериле коштой балдардыҥ бойлорыныҥ чӱмдемелдери кепке базылат.

«Алтайдыҥ Чолмоны» элбек јетирӱлер эдер эп-арга болуп, јондыкка јетирӱлер эткениле коштой, алтай калыктыҥ тилиниҥ, тӱӱкизиниҥ, јаҥжыгуларыныҥ коручылы болуп артат. «АЧ» газет улу јурукчы ла јондык-политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ тӧзӧӧчизи болуп, оны табыштырып келгенинеҥ бери одус јыл болор.

Баш редактор оноҥ ары газеттиҥ алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдары, бай-јаҥжыгулары јанынаҥ конкурстар јарлап, бичиктер чыгарганы, эки јыл улай национальный спорт ойындардыҥ фестивалин ӧткӱрип турганы керегинде айтты. Бу ончо керектер газеттиҥ кычыраачыларын кӧптӧдӧрине, алтай калыктыҥ спортын ӧскӱрерине, јашӧскӱримди спортло јилбиркедерине учурлалат.

Айсулу Кыйгасованыҥ айтканыла, газетте курч сурактар база бар. «Алтайдыҥ Чолмоны» – ол классикалык этнический чыгарма. Оныҥ эҥ курч сурагы – ол кадрлардыҥ сурагы. Бӱгӱнги кӱнде кӧп корреспонденттер јажы јаанай берген улус. Оныҥ шылтагы – јабыс ишјалла коштой иштиҥ кӧбизи ле чӱмдӱзи. Национальный газеттердиҥ журналисттерине некелтелер бийик. Орус ла алтай эки тилле куучындажып та, бичип те билер, журналист ӱредӱлӱ јашӧскӱрим јабыс ишјалга иштеер кӱӱни јок болот. СМИ-де иштейтен тӧрӧл тилин билер кадрларды текши ороон до ичинде белетебей турулар. Эмди тура газеттиҥ редакциязы бойыныҥ арга-кӱчиле иштеп, алтай тилле газетти чыгарып туру. Је бир канча јылдардаҥ бу сурактыҥ аайына бойыстыҥ кӱчисле чыгары кӱчке келижер деп, ол айтты.

Экинчи сурак баштапкы сурактаҥ камаанду – ол кычыраачылардыҥ тоозы астап турганы. Алтай тилле газет кычырып турган улустыҥ тоозы кажы ла јылдаҥ астайт. Темдектезе, алтай тилле колбулу иштӱ специалисттер де, јаҥныҥ органдарында иштеечилер де газетке бичитпей јат.

Ӱчинчи курч сурак – акча-манаттыҥ једишпей турганы. Оныҥ салтарында бистиҥ газет ӧскӧ СМИ-лерле маргыжар аргазы да јок. Газеттиҥ материально-технический айалгазы уйан деп айдар керек. Газет автоном учреждение болуп тура, бойына акча-манат иштеер учурлу. Је јӱрӱмде кӧрзӧбис, алтай газетке јар-реклама бергедий улус ас табылат.

Је ондый да болзо, газеттиҥ редакциязы тил јоголзо, бис тазылдарысты, тӱӱкибисти, культурабысты јылыйтарыс, айдарда, текши цивилизацияда артарысты, аҥылубысты, тоомјыбысты јылыйтарыс деп оҥдоп, иштеп ле јадыс.

Н. Бельчекова