Алтайдын Чолмоны

Балдарарды бӱгӱн кучактай алыгар, эртен олор бойоорды кучактай алар

27.12.2019

Сениҥ айдары јок бай болор аргаҥ бар –

Ак-јарыкта бастыра улустаҥ бай,

Је бу јӱрӱмиҥде јаҥыс ла ол тушта сӱӱнериҥ,

Качан сениҥ балдарыҥ ырысту јӱрзе.

Игорь Хентов

PS: тӱҥей учуралдар болордоҥ айабас

Меҥдеш… Кӱнӱҥги јадын-јӱрӱм… Иш… Бӱгӱнги јӱрӱмниҥ тӱрген толкуны бисти кандый да туйук чеденге сугат. Бис кӧп иштейдис, ас уйуктайдыс, келер јакшы јӱрӱм керегинде сананарын ла тегин ле не-немеге сӱӱнерин ундып салганыс. Бистиҥ јӱрӱмис шак ла андый айалгаларыла аҥыланат. Бу лирика неге керек, мыныҥ ончозы телекей чилеп эскирип калган деп, слер айдарар! Је шылтак бар, бӱдигер! Бис келер ӧйгӧ кӧрӧдис, анда дезе… Чынынча айдар болзо, анда ижемји бар – бистиҥ балдарыс, бистиҥ койонокторыс, принцессаларыс, балычактарыс, кискечектерис… Бистиҥ тыныжыс, јадын-јӱрӱмистиҥ оҥдомолы.

Эмди дезе балагарла кожо канча кире ӧй ӧткӱрип турганыгар керегинде сананыгар. Ачыгынча, бойорды бир де актабай, Кудайдыҥ алдында турганыгар чылап…

Бис база оогош болгонысты ундыбактар. Ол тушта бис јараш јӱрӱм керегинде сананып билгенис, Соок Таадакка бӱткенис ле кайкалдыҥ агажачагын бедирегенис. Энелерис кучактай алганда, биске кандый токыналу ла јакшы, олордыҥ колдоры кандый јылу болотон эди…

Эмди бисле не болуп јат? Телекей солынган ла эмди ол биске бойыныҥ ээжилерин тургузат. Бис кӱнӱҥги јӱрӱмниҥ кычыруларыла тартыжарга ӱренип калганыс, је јӱрӱм јӱрерин ундып салганыс… Бисте, ада-энелердиҥ амадузы – ол балдары ток, кийим-тудумду, су-кадык болор учурлу деген чокым оҥдомол бар. А баланыҥ кӧгӱс-кӧрӱми? Баладыйынаҥ болгой, бис бойыстыҥ да кӧксисте не болуп турганына ајару этпейдис.

Санаагарга кирет пе: коркымчылу фильмдерде кандый бир јеткерлӱ учурал болор алдында бала, толыкка кептелип, кӧстӧрин јумуп, бойыныҥ коркыганыла јаҥыскандыра артып турганын. Эмдиги телекей – бистиҥ балдарыска коркымчылу фильм болуп јат ла бис олорго тыҥ керек болгондо, олордыҥ јанында болбойдыс. Бу фильмде ырысту турулта болор аргалу, бастыразын мында ла эмди солыырга јараар. Кайра бурылыгар ла балагарга колорды чӧйигер. Слер ого сӱрекей керек. Бу лирика эмес, бу бистиҥ јӱрӱмис.

Биске ижис аайынча маҥзаарган энелердеҥ: «Мен оныла нени эдерин билбейдим, ол мени чек укпайт, ӱренер кӱӱни јок, кыртыштанат…» — деп айтканын јаантайын угарга келижет. Андый энениҥ кӧстӧриниҥ кӧрӱжи кандый да јылыйып калгандый, куру немедий билдирет. Сӧс укпас балазыныҥ кӧксинде не болуп турганы керегинде айтпаза торт. Ада-эне болотоны кандый кӱч неме эди! Јаҥыс ла балазын кичеерине ӱренип алар эмес, је анайда ок оны угарына, оҥдоорына база ӱренер керек. Айдарда, ада-энелерге база болуш керек эмтир не — јажы јаанап калган кижи ле јӱрӱмин јаҥы баштап јаткан бала ортодо колбуны тургузатан специалисттердиҥ болужы.

Кандый ла суракка каруу, кандый ла айалгадаҥ чыгар арга бар (айса болзо, бир канча). Бистиҥ чаксырашту чакта сени «чын» улус угатаны ла сеге болужатаны кандый јаан учурлу. А «чын» улус – олор кемдер?

2019 јылдыҥ кочкор айында Алтай Республиканыҥ «Психолого-медико-социальный ӱйдежӱниҥ тӧс јери» деп бюджетный учреждениези «Ӱредӱ» нацӱлекердиҥ «Балдарлу билелерди јӧмӧӧри» деп адалган федерал ӱлекерин јӱрӱмде бӱдӱрер амадула берилип турган гранттардыҥ ачык конкурсында туружып, јеҥӱчилдердиҥ тоозына кирген. Гранттыҥ ээжилери аайынча Алтай Республикада «Мени сес» деп адалган консультативный служба тӧзӧлгӧн. Ого педагог-психологтор, ӱредӱчи-дефектологтор, ӱредӱчи-логопедтер, таскадаачылар, социальный педагогтор ло методисттер кирген. Бу специалисттер балдардыҥ таскадузы, ӧзӱми ле ӱредӱзи аайынча кандый ла суракла баштанган ада-энеге болуш јетирерге белен.

Консультативный, психолого-педагогический ле методический болуш мындый бӧлӱк ада-энелерге јетирилет:

–кенек ле су-кадыгыныҥ аргазы кирелӱ балдардыҥ ада-энелерине;

–3 јашка јетире балдардыҥ ада-энелерине;

–девиантный кылык-јаҥду балдарлу ада-энелерге;

–ада-энезиниҥ ајарузы јок арткан балдарды билезине аларга кӱӱнзеген ада-энелерге, ада-энезиниҥ ајарузы јок арткан балдарды билезине алган ада-энелерге;

–ӱредӱзинде уур-кӱчтер, кылык-јаҥында, ӧзӱминде ле социализациязында бузуштар болуп турган 18 јажы јеткелек балдардыҥ ада-энелерине.

Бистиҥ тӧс амадубыс – оройтыбазы ла турултага иштеери. Турулта бар. Темдектезе, ӧдӱп јаткан јылдыҥ кичӱ изӱ айынаҥ ала кӱчӱрген айына јетире ӧйдиҥ туркунына Алтай Республикада балдарыныҥ салымыла санааркаган 20 муҥга јуук ада-эне акча тӧлӧбӧзинеҥ квалифицированный болуш алган.

Балдарды таскадарыныҥ, ӱредериниҥ ле ӧзӱминиҥ сурактарында билгирлереерди бийиктедип тура, бис слердиҥ балдараар кӧп каткырзын, а слерди дезе кызычактарарла, уулчактарарла оморкозын деп кӱӱнзейдис. Чындаптаҥ да кайкал болуп турган неме – ол сӧстиҥ ийдези. Совет ӧйдиҥ ӱлгерчизи Вадим Шефнердиҥ јолдыктары кандый эди:

Сӧслӧ кӧмӧ базарга да, сӧслӧ аргадап та аларга јараар…

Качан сӱӱнчи јаан толкудый,

эмезе тӱбек караҥуй тӱндий билдирзе,

Јаҥыс ла бу сӧстӧр сеге болужар аргалу!

Кару ада-энелер, специалисттерге баштанар керек пе деп бир де эреҥистелбегер! Качан куучын биледеги айалга, психологический су-кадык, балдардыҥ ла ада-энелердиҥ колбулары керегинде ӧдӱп турза, кыйалтазы јоктоҥ баштаныгар. Айса болзо, бу ӧйдӧҥ слердиҥ балагардыҥ салымы камаанду.

Јӱрерге ӱренигер, балдарарга јылугарды сыйлагар, сӱӱжерди бир де токтотпогор, не дезе, эмдиги, јӱрӱмниҥ бу тӱрген толкузында бу јаан учурлу. Балдарарга салыгар… Је акча эмес, јок! Олорго бойордыҥ оҥдомолорды, кичеемелерди, ӧйӧрди салыгар. Кийнинде слерге бастыразы кайра јандырылар, качан олордыҥ ырысту кӧстӧрин кӧрзӧр.

Кӱнди ару бӱктеҥ баштаарга, качан да орой эмес болгонын ундыбагар. Онызы эртен болзын, је бӱгӱн болзо, оноҥ артык. Балагарга јууктап, оны кандый тыҥ сӱӱп турганарды, не де болзо, слер јаантайын оныҥ јанында болорын айдыгар. Бу мындый тегин, је балагарга сӱрекей керектӱ сӧстӧрдӧҥ телекей јаҥы будуктарла ойной берерин кӧрӧрӧр.

Јӱрӱгер, сӱӱгер, јакшы болорго јӱткигер! Не-не болзо, бис јаныгарда деп ундыбагар! Билелерерге амыр-энчӱ ле ырыс!