Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кӱӱн-санаабысты кӱйбӱреткен байрам

27.12.2019

Јаҥы јыл Россияда јаҥжыккан, статистика ла менталитет аайынча эҥ ле сакылталу байрам болуп јат. Јаҥы јылдыҥ тыныжы, јааган ак кар, кайда ла кӱйӱп турган гирляндалар, јӱзӱн-башка ӧҥдӱ оттор кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӱйбӱредет.

Тоолу кӱннеҥ Јаҥы јыл келер, кажыбыс ла ӧдӱп јаткан јылдыҥ турулталарын кӧрӱп, келер јылга амадулар тургузарыс. Јаҥжыкканы аайынча, ийне бӱрлӱ чибиниҥ, мандариндердиҥ јыды турабыстыҥ ичине јайылар…

Јаҥы јылдыҥ сӱр-темдеги болуп турган јажыл чибини кем де айылында тургузып алган, кем де јаҥы ла тургузарга јат. Горно-Алтайскта чиби агашты садып алгадый 10 јер бар. Каланыҥ администрациязыныҥ экономика бӧлӱгиниҥ јетиргениле, быјыл бу ишти сегис аргачы бӱдӱрет. Пиротехника садып турган јерлердиҥ тоозы он бир. Мен чиби садып турган бир канча јерде болдым. Агаштардыҥ баалары 500 салковойдоҥ башталып турган эмтир. Баалар агаштыҥ бийигинеҥ, бӱрлериниҥ байбагынаҥ камаанду. Эҥ бийик баа 1500 салковой деп, садучыдаҥ уктым.

Кезик тергеелерде тирӱ чибини арендага берип турган эмтир. Горшокто отургызылган чибини каа-јаада сугарып турар керек. Је мындый јеткилдештерге јаан суру болбой турганынаҥ улам, кескен чибилер ойто ло озолоп чыккан. Горшокко отургызылган чибиге јаан суру болбой турганыныҥ шылтактары оныҥ баазы бийик ле бескези уур болгонында.

Чиби агаш керегинде

Чиби ӱргӱлјиктиҥ агажы деп чотолгон ло јӱрӱмниҥ темдеги болгон. Алдында ӧйлӧрдӧ улус чибиде кандый да кайкал бар деп сананатан — кӱн бу агашка јаантайын јажыл ӧҥдӱ болор арга берип турганы учун. Улус агаш аразында ийне бӱрлӱ агаштарда ээлер јуртап турганына бӱдетен. Ол ээлер корон соокторды экелип турган деп. Оныҥ да учун байагы ээлерди јымжадар амадула улус чибилерди аламаларла, јымыртканыҥ кадарыла, кузуктарла кееркедетен.

Канча ӧйлӧрдиҥ туркунына чиби јаҥы кирип јаткан јылдыҥ темдеги деп чотолгоны учун, бу агаш јогынаҥ јаҥыјылдык байрамга не де јетпей турган деп сезилер. Ийне бӱрлӱ агаштыҥ ла мандариндердиҥ јыды кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип турганы јажыт эмес. Оныҥ да учун чибини база лаптап талдаар керек. Ол саргарбаган болор учурлу. Садып алып јаткан чиби канча кире бийик ле байбак болорын эртедеҥ сананып алыгар.

Чибини талдаар тушта бӱрлери койу ба деп ајарыгар, будактарын ӧрӧ тартканда эмезе эҥилткенде, сынбас керек, тӧзи канча ла кире јоон болзо, чиби анча ла кире узак турар. Чибиниҥ бийиги 1,5 метр болзо, тӧзиниҥ јооны 6 сантиметрдеҥ ас болбос ло кезилген тужы ару болор учурлу. Чибини  тӧзиле јерге сӱстӱргенде, бӱрлери тӱшпес керек, бӱрлерин туткан кийнинде, колдо ийне бӱрлӱ агаштыҥ јыды артар учурлу, чагана бары агаштыҥ кезилгени тыҥ ла удабаганын керелейт.

Айылда тургузылган чиби бачым ӱрелбезин деп, садып алган кийнинеҥ оны бир-эки сааттыҥ туркунына балконго чыгарып салар. Тураныҥ ичине јаҥыс оныҥ кийнинде кийдиригер, тураныҥ ичинде јылыдар јазалдардаҥ ыраада тургузар, бӱрлерин пульверизаторло чыктыдып турар керек. Чиби сугарар јазалда тургузылган болзо, ого бир таблетка аспирин ле эки калбак сахар кошкон суу урар, кӧнӧктӧ отургызылган чибини кӱнинде эки катап сугарар.

Канайда јарандырар?

Јаҥыјылдык чибини јарандыратаны алдынаҥ бери келген јаҥжыгу. Бойыныҥ колыла эткен јарангыштар ла ойынчыктар ырыс ла јеткил јадын-јӱрӱм экелет деп чотолот. Анайда ок келип јаткан јыл кандый тындуныҥ јылы болгонына база ајару эдер керек. Јылтоолошты ачып јаткан Ак Темир Чычканга јараарга болуп нени эдер керек? Чиби кирип јаткан јылдыҥ сӱӱген ле ырысту ӧҥдӧриле јарандырылар учурлу. Чибиде кыйалтазы јогынаҥ ойынчык чычкан болор учурлу.

Байрамдар тӱгенген кийнинде чибини айылдаҥ јайладар керек. Оныҥ јаан бӱрлерин кезеле, пакеттерге салып чыгарарга јараар. Анайда ок бӧскӧ эмезе пленкага оройло, учтарын скотчло јапшырып чыгарадылар. База бир эп-сӱме – чиби јаан эмес болзо, полиэтиленовый таарга салып, чыгарарга јараар.

Калада јаҥыјылдык байрамдар кайда ӧдӧр?

Јаҥар айдыҥ учкаары – чаган айдыҥ бажында Горно-Алтайскта одустаҥ кӧп јаҥыјылдык керек-јарак ӧдӧр. Олордыҥ тоозында јаҥыјылдык утренниктер ле спектакльдар, спорттыҥ кышкы бӱдӱмдери ле кӱреш аайынча маргаандар, театрализованный кӧргӱзӱлер ле кӱӱлик эҥирлер.

Тӧс тепсеҥде јаҥыјылдык, сувенирный продукция ла пиротехнический эдимдер садары аайынча аҥылу јарымка башталып калган. Ол јаҥар айдыҥ 30-чы кӱнине јетире улалар.

Јаҥыјылдык амыраар кӱндерде кӱӱнзеген улус прокатка чана, конек алып јыҥылаар аргалу. Бу кӱндерде чаначыларды кырдӧӧн чыгаратан јазалдар иштеер.

Јаҥар айдыҥ 29-чы кӱнинде 13:00 ле 15:00 сааттарда Культураныҥ туразында «Щенячий патруль Јаҥы јылды аргадайт» деп адалган утренник ӧдӧр (билеттиҥ баазы 150 салковой).

Каланыҥ микрорайондорында оогош болчомдорго јаҥжыккан елкалар база ӧдӧр. Олордыҥ баштапкызы — јаҥар айдыҥ 27-чи кӱнинде Билениҥ скверинде ӧдӧр. Јаҥар айдыҥ 28-чи кӱнинде 11:00 саатта Заимкада, 12:00 саатта Јеҥӱниҥ паркында, 12:45-те Коммунистический проспекте турган 56-чы таҥмалу тураныҥ јанында, 13:30 саатта Байатта, 14:00 саатта Афганецтердиҥ поселогында, 15:00 саатта Радловтыҥ оромында 47-чи таҥмалу тураныҥ јанында, 16:00 саатта ГТФ-да, 17:00 саатта Мелиорацияда ла 18:00 саатта Коммунистический проспектте турган 24-чи таҥмалу тураныҥ јанында елкалардыҥ ачылталары ӧдӧр.

Јаҥар айдыҥ 31-чи кӱнинде 19:00 саатта тӧс тепсеҥде ойноор площадкалардыҥ ачылтазы болор, 20:00 саатта «Соок Таадактыҥ мастерскойы» деп адалган театрализованный кӧргӱзӱ башталар. Ол 22:00 саатта байрамдык фейерверкле тӱгенер.

Чаган айдыҥ 2-3 кӱндеринде тӧс тепсеҥде 12:00 саатта «Ирбис јаҥыјылдык чибиниҥ јанында» деп ойын-программа ӧдӧр.

Чаган айдыҥ 4-чи кӱнинде 11:00 саатта  Культураныҥ туразында «Щенячий патруль Јаҥы јылды аргадайт» деп адалган утренник ӧдӧр (билеттиҥ баазы 150 салковой). Бу ок ӧйдӧ Ленинниҥ оромында турган 195 таҥмалу тураныҥ јанында «Кайкалдардыҥ мастерскойы» деп адалган јайаандык мастерскойдыҥ ижи ӧдӧр.

15:00 саатта Горно-Алтайсктыҥ јашӧскӱриминиҥ тӧс јеринде фильмдер ле интеллектуальный ойындар кӧргӱзилер.

Чаган айдыҥ 5-чи кӱнинде Культураныҥ туразында наадайлардыҥ «Соок Таадактыҥ меелейи» деп адалган спектакли болор (баазы 200 салковой).

Бу ок кӱнде 12:00 саатта Ленинниҥ оромында турган 195 таҥмалу тураныҥ јанында «Јаҥыјылдык чибиниҥ јанында ойындар» деген јаҥыјылдык колейдоскоп ӧдӧр.

Чаган айдыҥ 6-чы кӱнинде 11:00 саатта «Динамо» стадиондо шайбалу хоккейле «Рождествоныҥ маргааны» ӧдӧр.

Чаган айдыҥ 7-чи кӱнинде 11:00 саатта Комсомолка кырда туу-чана ла сноуборд аайынча маргаандар ӧдӧр. Бу ок ӧйдӧ «Динамо» стадиондо  ринк-бенди болор.

Чаган айдыҥ 10-чы кӱнинде 12:00 саатта Јыланду ӧзӧктӧ чанала јӱгӱрери аайынча маргаан ӧдӧр.

Чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде 11:00 саатта Культураныҥ туразында наадайлардыҥ «Соок Таадактыҥ меелейи» деп адалган спектакли болор (баазы 200 салковой).

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина