Алтайдын Чолмоны

Алтайларда ла телеуттарда он эки јылды тындулардыҥ аттарыла адаганы

30.12.2019

Тындулардыҥ адыла адалган он эки јылдык ӧскӧ ороондордогы да, бистиҥ де билимчилерди јаҥыс катап јилбиркедип соныркаткан эмес. А. Н. Самойлович «Бир кезик турк укташтарда тындулардыҥ адыла он эки јылды адаганы јанынаҥ» деп бичигинде азиат укташтарга учурлалган бу сурак аайынча бир канча литературалык тоолор кӧргӱзет, а «Турк албатыларда тындулардыҥ адыла адалган он эки јылдык аайынча сурактар» деп ижинде бу суракты шиҥжӱлеп ӱренер тӧзӧлгӧлӧрди темдектейт. Оныҥ шӱӱлтезиле, бу сурак аайынча бедреништи оноҥ ары ӧткӱрер керек.

Кажы ла ученый-специалисттиҥ јилбиркежи оны катап-катап байагы он эки јылдыҥ календарине бу-рылтат. Шак анайда Орхондо јебрен турктардыҥ он эки јылды аҥдардыҥ адыла адаган бичимелдерин кепке базып јарлаганы финн ученый И. Микколага болгар князьтардыҥ списокторында славян эмес сӧстӧр бар болгоны ајартты. Андый сӧстӧр «Именник» деп бичикте бар болгоны јарталган. Је шиҥжӱчилердиҥ бирӱзине де байагы «календарь» деп адалып турган неме туштабаган. Шак бу айалга мени Алтайда табылган агаш «календарьды» ла телеуттардыҥ андый ок календари јуралган чаазынды јарлаарга меҥдетти.

Он эки јылдыктыҥ аҥдардыҥ аттарыла адалган календарин тузаланары јанынаҥ бичимел Катановто бар.

1927 јылда Кузнецкий райондо Бочаты суула этнография јорыкла јӱреримде, меге телеуттар јаткан Челуой јуртта «јыл» деп атту календарьды кӧчӱрип јурап аларга келишкен. Ол кижи Алтайда јаҥы мӱргӱӱлди  — буркан јаҥын јаҥдаган телеут Серапион Шадеев болгон. Ол календарь ак чаазынныҥ ¼ ӱлӱзи кеминде кара карандашла јуралган. Календарь Серапионныҥ колына јада калган карган апшыйактаҥ кирген дежет. Апшыйак оны кӧгӱс санаадаҥ ла эске алып бичиген дежер.

Јылдык календарьдыҥ бӱдӱми тегерик кеберлӱ. Оны эбиреде бут бажында турган он эки тынду јуралган, јылдарды тоолооры тегеликтиҥ оҥ јанындагы чычканныҥ јуругынаҥ башталар. Чычканныҥ кийнинеҥ частыҥ стрелказы бараачы ууламјыла уй, оныҥ кийнинеҥ бар, оны ээчиде койон, улуу деп аҥ, јылан, ат, Мечин јылдыс, кой, такаа, ийт ле чочко тургулап јат.

Тегеликтиҥ ичинде оҥ јанынаҥ ӱстиги толыкта чочко ло чычканныҥ одожында кӱн јуралган. Сол јаны јаар, кӱннеҥ эмеш ӧрӧ, ийттиҥ сӱриниҥ одожында кӱнниҥ чолмоныныҥ јуругы кӧрӱнет. Сол јанындагы тӧмӧнги толыкта ат ла јыланныҥ одожында ай јуралыптыр.

1928 јылдыҥ јайында Шабалин аймакта Кыргысту јуртта иштеп јӱрген этнограф А. Г. Данилинге СССР-дыҥ Наукалар академиязыныҥ Антропология ла этнография музейине буркан јаҥыла колбулу бир канча баалу экспонаттарла кожо тындулардыҥ адыла адалган он эки јылдыҥ «календарин» таап табыштырарга келишкен. Оныҥ бӱдӱми тӧрт толыкту, узуны 23 см, тууразы 22 см, калыҥы 2 см агаш доско. Оҥ јанында ӱстӱги толыкта чычкан кӧрӱнет, оныҥ кийнинеҥ частыҥ стрелказы јӱрери аайынча уй, бар, койон, јылан бӱдӱмдӱ тӧрт таманду, бажында јалаага тӱҥей тӧрт јуҥду сӱр (?) улуу, койрок (јылан), ат, мечин, агашка јӧлӧнип алган кижиниҥ сӱри, кой, такаа, ийт, чочко тургулап јат.

Мындый ок календарьды бис Оҥдой аймакта Кеҥи ичинде јарлык Шунды Уйалбасовтоҥ кӧргӧнис. Бу календарьдыҥ эки тууразын тӱжӱре аттыҥ кылынаҥ ӧӧргӧн буучактарга тилбек бӧстӧр — јайык буулап койтыр. Бу јаны мӱргӱӱлдиҥ јаҥдалгазы болгодый.

Јылды тоолооры эки эбириш аайынча ӧткӱрилет. Баштапкы эбириш 13-ти, экинчизи — 25, ӱчинчизи — 37 ле оноҥ до ары кӧргӱзет. Качан алтайларга кажы бир кижиниҥ чын јажын тоолоп алар керек болгондо, олор кандый бир јылда болгон керектеҥ баштап, частыҥ стрелкалары айланып барганы аайынча толо эбирип, бӱгӱнги јылга ла кӱнге јетире толгоп јадылар. Шак анайда Ат јылда чыккан телеут Серапион 1927 јылда (Койон јылда) бойыныҥ чике јажын билерге, Ат јылдаҥ баштайла, эки эбирӱ эткен, анайда 25-ке јеткен. Оноҥ ары Койон јылга јетире Кой, Мечин, Ийт, Чочок, Чычкан, Уй, Бар ла учында толо эмес Койон (1927) јылды эбирер керек болгон. Мындый тоо јарталган — 25+8=33 толо јыл ла толо эмес 34-чи јыл. Бойыныҥ јӱрген јылдарын билер кижиге чыккан јылыныҥ тындузын билип аларга бир де кӱч эмес. Анайда эдерге тоолоп баштап јаткан јылдаҥ баштайла, частыҥ стрелказыныҥ јӱрӱжине удура керектӱ кеминче толо эбирӱ толгоп, јӱрген јылдарды кайра тоолоп келер. Тоолош кандый тындуга божогон, ол байагы кижиниҥ чыккан јылы болор.

Јыл јаскыда, айландыра ӱзе чечектеп, кӱӱк эдер ӧйдӧ башталат.

Он эки јылду календарьдыҥ кажызы ла аҥылу керекле, темдекле колбулу, олордыҥ кезигин алтайлар ундып та салган. Алты јыл «уур, кату јыл», база алты јыл јеҥил јыл болор дежет.

Јеҥил јылдар:

1. Чычкан јыл. Бу јылда чыккан кижи ырысту, кӧп мал тудар.
2. Бар јыл (темдеги ундылып калган).
3. Койон јыл. Бу јыл улуска «јымжак, јеҥил».
4. Улуу јыл (темдеги ундылган).
5. Ат јыл.
6. Кой јыл (темдеги ундылган).

Уур јылдар:

1. Уй јыл. Кыш уур, кату, јаскыда мал, анчада ла уйлар ӧлӧр, је кезикте кем јок ӧдӧр дежетен.
2. Јылан јыл (темдектери ундылган).
3. Мечин јыл. Бу јылда улус кӧп ӧлӱп јат.
4. Такаа јыл (темдектери ундылган).
5. Ийт јыл (темдектери ундылган).
6. Чочко јыл. Малга эмеш качаанду, кижиге јол јок јыл.

Кажы ла кижи бойыныҥ чыккан аҥ јылын билер учурлу. Нениҥ учун дезе, кижи чыккан јылдагы аҥга, ӧскӧзине кӧрӧ, аҥылу башка кӧрӱм-шӱӱлтелӱ болор керек. Кижи бойыныҥ чыккан јылыныҥ аҥын ӧлтӱрбес, тынын кыйбас учурлу. Оныҥ да учун Кой јылда чыккан кижиге кой сойып алар керек болзо, айыл ээзи кижи малдыҥ тынын кыйарын ӧскӧ эр кижиге айбылап, ка-чан оныҥ тыны чек јоголо бергенде, бажын айрып, сандарын сӧгӱп, ӱйе-сӧӧгин омырып јат. 1892 (Ат) јылда чыккан телеут Серапионныҥ айдыжыла болзо, ол мында, јерде, атты јаҥыс ла ӧлтӱрбес эмес, је камчылаар да учуры јок. Анайда эткежин, ого јер ӱстинде јӱрерге јеҥил болор. Ийт јылда чыккан, је бу тындуны согуп, торолодып турган кижиге ак-јарыктыҥ ӱстинде јӱрерге коркышту уур-кӱч болор. Кажы ла кижи бойыныҥ чыккан јылындагы тындуны корулаары бай туткан јаҥжыгу болуп јат.

Јаҥыс ла Мечин јылда чыккандар јер ӱстинде ончо тынар-тындуныҥ јӱрӱмин ӱзер аргалу: олорго кинчек болбос, нениҥ учун дезе олордыҥ јылдыстары теҥериниҥ тӱбинде.

Л. КАРУНОВСКАЯ

(1987 јылда баштапкы чыгарган «Эл Алтай» журналдаҥ)