Алтайдын Чолмоны

Чычкан ла Тӧӧ

30.12.2019

(Чычканныҥ Јылтоолошко киргени)

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын албатыныҥ Чычкан јыл керегинде айдып салган чӧрчӧктӧриле, јарлу билимчиниҥ алтай јылдык тоо ло кӱнтизӱ керегинде сӧзиле, шӱӱлтезиле, онойдо ок Чычкан јылдыҥ белге-темдектериле таныштырадыс.

Карайлап аккан суулары кайзырыкту балыкту, кӧбӱ јеҥестӱ карамтыкта ӧскӧн мӧштӧри кату сайлу кузукту Алтайда јебренде амыйтандар ортодо Јылтоолошко кирерге јаан маргаан ӧткӱрилген.

—Јылтоолошко кирер кӱӱним бар – деп, Чычкан санааркап айтты.

–Јылтоолошко мен база киретем – деп, Тӧӧ кӱркет кыйгырды. Олордыҥ бирӱзи – Алтайдыҥ амыйтандарыныҥ эҥ кичинеги, экинчизи дезе – бастыра аҥдардыҥ эҥ јааны.

–Је, маргаан эделик. Эртен тура Кӱнди кем озо кӧрӧр, ол Јылтоолошко кирер – деп, эки тынду јӧптӧшти.

Экӱ јарык эҥирдеҥ ала кӱнчыгыш јаар кӧргӱлеп, јаткылап алды. Тууча Тӧӧниҥ јанында оймокчо Чычкан јатты. Тӧӧ тойу кепшенет, Чычкан дезе санааркап јадат.

«Јаан изӱ ай. Ӧлӧҥ-чӧптиҥ бийиги тӧӧниҥ ичинде, оныҥ койузына ортозынаҥ ӧдӧр дӧ арга јок. Кӱн чыгып келзе, мен оны Тӧӧнӧҥ озо кӧрӱп болбозым, онызы јарт. Кӱнди тууча Тӧӧ озо кӧрӧр! Меге озо ло баштап сандырабай, јазап уйуктап алар керек. Мен јаантайын таҥ јарып келзе, Кӱн чыгар алдында ойгонодым. Јемзеп јӱрзем, Кӱн чыгып келетсе, оныҥ алтын чокторы кӱнбадыштагы айаҥ тууныҥ таскылына озо тийет ине! Је ол Кӱн эмес, јӱк ле чоктор! Је чоктор кӧрӱне берзе, Кӱн чыгып келгени ол. Мен бу маргаанды эп-сӱмеле, сагышла ал сокпозом, кӱчимле качан да албазым – онызы јарт. Айдарда, сӱмеленетен эмтирим. Таҥ атканча тирӱ артарга болуп, Тӧӧниҥ кийниндеги ӧӧркӧжине чыгып алза кайдар? Тӧӧниҥ бажы ӧӧркӧжинеҥ бийик болгоны керек бет» – деп, Чычкан шӱӱнеле, Тӧӧгӧ айтты:

–Мени ӧӧркӧжӧргӧ отургызып алзагар, булар! Јаҥы ла кызыл Тӱлкӱ мени арай ажырып ийбеди. Болот чокышту Ӱкӱ мени кырпый тепти. Таҥ атканча   мен тирӱ артарым да јок. Ӧӧркӧжигерге  чыгарып алзагар, мен кӱнбадыш јаар кӧрӱп отурайын.

–Је, ыйлаба, Чычкан. Кӱнбадыш јаар кӧрӱп отуратан болзоҥ, ӧӧркӧжимге чыгып ал, бараксан. Кийин јанымда јабыс ӧӧркӧжимге отур – деп, Тӧӧ јакарды. Чычкан Тӧӧни кычыкайлап ийбеске албаданып, оны ӧрӧ араайынаҥ кармаданып чыгала, кӱнбадыш јаар баштанып, ӧӧркӧштӧги јелбер тӱктердиҥ ортозына кирип, барынтычылардаҥ быжу коруланып алала, тургуза ла уйуктай берди.

Таҥ јарып, кӱнчыгышта оошкы сары таҥдак ойной берди. Јакшы уйуктап, амырап алала, эртен турагы серӱӱнге Чычкан ойгонып келди. Тӱниле уйуктабаган Тӧӧ тегин де узун мойнын чӧйип, уйкусыраганын чачып, уур бажын серпип, кӧстӧрин јыпылдадып туруп алды. Ол керек дезе кепшенерин де ундып койды.

–Кӱн! Кӱнди кӧрӱп ийдим! – деп, Чычкан аайы-бажы јок чыҥырды.

–Кӱн? Бадышта кандый Кӱн? – деп, Тӧӧ кайкап, кайра бурылды. Је, чындап та, кӱнбадыштагы куу таскылдыҥ айаҥ тӧжин Кӱнниҥ алтын чокторы јарыдып алтыр.

–Мен сени ӧлтӱредим! Јылтоолошко бойым киредим! – деп, Тӧӧ казырланып, Чычканды тобракка балбара тепсеерге мууканды.  Је Чычкан ӧлӧҥниҥ ортозына «сурт» кире конуп, јаҥыс ла куйругы сырас эдип калды. Тӧӧ камык јердиҥ ӧлӧҥин ӱзе тепседи, ол кайдӧӧн лӧ кӧрзӧ, чычкандардыҥ ичегени. Удабай ол ӧкпӧзи ӧчӱп, чӧкӧп, токынап, отоп база берди.

Анайда, Алтайдыҥ эҥ јаан амыйтаны Тӧӧниҥ сагыжы оймокчо, эҥ кичинек  амыйтанныҥ сагыжы тууча болуп калган.

Оноҥ ло бери санаалу, сӱмелӱ Чычкан Јылтоолошко кирген. Кижиниҥ айыл-јуртын ӱйттеп, ичеген казып, курсак-тамагын кыркып, ӱреп, Чычкан оны базынчыктап алат. Оны кижи баспактап та, корондоп то јоголтып болбос. Чычканды јаҥыс ла Киске тоскырар. Кискениҥ јыдынаҥ Чычкан коркып, билезиле ӧскӧ јер јаар кӧчӱп, ырбай берет.

***

Озодо кебинде јаан изӱ айда Јылтоолошко кирерге Чычкан ла Тӧӧ маргыжала, Чычкан маргаанды ал соккон. Оныҥ учун јаан изӱ ай Чычкан јылга келижет.

Чычкан јылда чыккан кижи кӧп балдарлу, јаткан јадыны ӧҥжӱк, ырысту болор, кӧп мал-аш тудар. Курсак-тамагы мазаныҥ  ӱстинде јаантайын толо јадар. Олор байрамдарда албаты-јонды јууп алып, кӱндӱлеерин јакшызынар. Аргалу-чакту чычканчылардыҥ јӧӧжӧзи айылы-јуртына бадышпай турар. Мал-ажы ӧҥжип, кӧптӧп ӧзӧр. Олор курсак-тамакты јӱзӱн ӧҥдӧп, тотолоп  азарын сӱӱр. Чычканчылардыҥ билезинде улус бой-бойлорына чындык, кару, килеҥкей болор. Айылы-јурты ару, јылу, чынык болзын деп кӱӱнзеер.

Чычканчы-јигиттер јууначак, кымакай болор, бар-јокты айылына тажыыр.

Олор нӧкӧрлӧрин кату, кызалаҥду ӧйлӧрдӧ, тӱбектерде токынадып, олорго тайак болуп јӱрер. Је бойыныҥ тӱбегин кемге де айтпас, ӧзӧгин нӧкӧрлӧрине ачпас. Чычканчыларга аракы ичерге јарабас. Олордыҥ тӱбеги, шыразы бастыразы аракынаҥ улам табылат.

Чычканныҥ јылы – јымжак, тойу, ток јыл.