Алтайдын Чолмоны

Јаҥы јылды – јаҥы байзыҥда

30.12.2019

Шабалин аймакта Каспа јурттыҥ улузыныҥ кажы ла экинчи кижизи ӱлгерчи, кожоҥчы эмезе артист деп айдыжат. Бу јайалта ичкен аржан-тоҥмок суузынаҥ ба айса бу јерде јаткан јонныҥ озодоҥ бери ӱзӱлбей келген јаҥжыгуларынаҥ ба, кем билер… Бистиҥ республикада ла ӧскӧ эл тергеелерде ады-чуузы чыккан кӧп улус, јуук тӱӱки ӧйди де алза, Каспадаҥ чыккан, олордыҥ тоозында бичиичи Кӱӱгей Тӧлӧсов ло оныҥ уулы поэт Айастан Чынат, поэттер Паслей Самык ла оныҥ карындажы Борис Самыков, агалу-ийиндӱ Кара ла Карабаш Маймановтор, кожоҥчылар Вениамин Тадинов ло Артур Марлужоков, кинорежиссер Михаил Кулунаков ло о. ӧ.

Јаҥыјылдык байрамдардыҥ алдында, јаҥар айдыҥ 19-чы кӱнинде, Каспа јуртта Культураныҥ јаҥыртылган байзыҥы ачылган. Ондо АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Олег Хорохордин, АР-дыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев, АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ ордынчызы Алтынсай Белекова, аймактыҥ башчызы Эрчим Сарбашев, Эл Курултайдыҥ депутады Сергей Мазалов турушкан.

«Каспада 370-неҥ ажыра улус јуртап јат. Јурттыҥ клубыныҥ туразы 1970 јылда тудулган. Јазал иштер ӧйинде ол бӱткӱлинче јаҥыртылган ла бис бӱгӱн культураныҥ чынынча јаҥы туразын ачып јадыс, мында ок библиотека иштеер» – деп, Олег Хорохордин ачылтада айткан. Оныҥ темдектегениле, ороонныҥ президенти В.В. Путинниҥ баштаҥкайыла јӱрӱм алынган эл ӱлекер аайынча бистиҥ тергееде Культураныҥ беш байзыҥын чыныктап јазаарга акча чыгарылган. Олордыҥ бирӱзи – Каспа јурттыҥ клубы.

Капитальный ремонт ӧйинде тураныҥ јабынтызын, полдорын, кӧзнӧктӧрин јаҥызына солып, тураны кӧдӱргендер, јылула, суула, электроотло јеткилдеер ле ӧскӧ дӧ коммуканициялар салылган. Республиканыҥ ла муниципал тӧзӧлмӧниҥ бюджеттериниҥ акчазыла Культураныҥ байзыҥына јаҥы отургыштар ла мебель алылган, сцена јазалган. Анайда ок эмдиги ӧйдиҥ кӱӱлик јазалдары берилген.

Кӧдӱриҥиде Олег Хорохордин кӧп јылдарга ак-чек иштеген, јурттыҥ јондык керектеринде јаантайын эрчимдӱ туружып, ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧзин јетирген Раиса Иркитовага ла Валерий Иркитовко АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самараларын табыштырган. Анайда ок Культура байзыҥына керектӱ јазалдар аларга 50 муҥ салковойдыҥ сертификадын берген.

Каспа јайаан јайалталарыла байлык јурт ла Культураныҥ байзыҥы мында эҥ керектӱ тудум болгонын Эрчим Сарбашев уткуул сӧзинде темдектеген. Ол јурттыҥ бастыра јоныныҥ адынаҥ тергеениҥ башчызына ла ороонныҥ башкартузына, ДК-ны тударга болушкан ла јӧмӧгӧн ончо улуска, строительдерге быйанын айткан. «Шабалин аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ ле аймактыҥ депутаттар Совединиҥ Кӱндӱлӱ грамотазын ол «СибКапстрой» ООО-ныҥ јааны Михаил Докучаевке ле јурттыҥ ӧзӱмине јетирген таҥынаҥ јаан јӧмӧлтӧзи учун Дмитрий Туянинге табыштырган.

Бу кӱн кайралдар да, сыйлар да кӧп болгон. Культура байзыҥында иштеп, оныҥ бастыра керектеринде эрчимдӱ турушкан, јурттыҥ ветерандарыныҥ кӱреезин башкарган Светлана Мамаковага АР-дыҥ культура министерствозыныҥ Быйанду самаразын, jурттыҥ библиотекари Луиза Акуловага АР-дыҥ культура министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазын Ольга Антарадонова табыштырган. Светлана Антоновнаныҥ куучындаганыла, Каспада јаан јашту улустыҥ тоозы 40 кире кижи, ол тоодо 90 јашка јеткен ле ого јуукташкан ӧрӧкӧндӧр бар, олор Арајан Юдиновна Иркитова, Базымчы Иртамаевна Самыкова, Таначы Антураковна Неметова, Прасковья Ивановна Попова, Айбычы Елдепиевна Соенгошева.

Горно-Алтайскта јаткан каспачылар тӧрӧл јуртыныҥ байрамын јӧмӧп, сыйларын база ийген. Олорды РФ-тыҥ нерелӱ артизи Кара Майманов ло АР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Сергей Мундусов табыштырган. Олор клубка 10 комус, ойын-кӧргӱзӱлер тургузарга керектӱ јарыткыштар, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јаан јуругыныҥ репродукциязын экелген. Анайда ок Сергей Мундусов јаҥжыкканы аайынча јурттыҥ библиотеказына сыйга бичиктер экелген, бу учуралда бичиктерди мундустардыҥ јайзаҥы Эдуард Бабрашев ле Сергей Михайловичтиҥ билези јууган.

Культура байзыҥыныҥ туразы 60-чы јылдардыҥ учында тудулган, ол озо баштап Малчылардыҥ туразы болгон, оноҥ клубка берилген деп, Каспадагы јурт јеезениҥ јааны Аржана Анакова куучындаган: «Клубтыҥ ижин башкарып, башка-башка ӧйлӧрдӧ Борис Самыков, Людмила Адарова, Михаил Мундусов, Евдокия Кергилова, Ирина Иркитова, Еремей Глазин, Ольга Ваулина, Айтана Кергилова иштегендер. 1967 јылда Каспаныҥ јашӧскӱрими Михаил Мундусовко ло Евдокия Кергиловага баштадып, художественный самодеятельностьтыҥ Москвада ороон кеминде ӧткӧн јаан кӧрӱзине барып јӱрген. «Каспа – экинчи Москва» деген канатту сӧс шак ол ӧйлӧрдӧ табылып, эмдиге ундылбай айдылат. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ школдыҥ ӱренчиктери «Театр на школьной сцене» деп конкурста туружып, jакшы jедимдер кӧргӱзет, олорды башкарып белетеп турган улус баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Аксана Ойротовна ла оныҥ эш-нӧкӧри Роман Николаевич Соенгошев. Мынаҥ да ары бисте jайалталу балдар ӧзӧр деп иженип турум».

Тургуза ӧйдӧ јурттыҥ Культура байзыҥын Алтынай Тохнина башкарат. Ачылта ӧткӧн кӱн ондо тыныш та тынар бош јок болгон.

Бускалаҥду 1990-чы јылдардаҥ ала 20 јылга чыгара јурттыҥ клубыныҥ ижин башкарып ла сок јаҥыс ишчизи болуп, Ирина Иркитова иштеген. Оныҥ эске алганыла, клубты јылыдарга одын јок, кочегаркага 100 литр кире сууны колло агын суудаҥ тажыган сӱрекей кӱч ӧйлӧрди ол эш-нӧкӧри Валерий Николаевичтиҥ болужыла ӧдӱп чыккан. Ол бойыныҥ тракторыла акча-јал јогынаҥ клубка одын тартар, суу тажыыр, чурана-баян тартып, ойын-концерттеринде туружар болгон.

«Бистиҥ јурттыҥ артисттери аймактыҥ да, республиканыҥ да јӱзӱн-јӱӱр фестиваль-байрамдарында ла кӧрӱлеринде јаантайын туружып, јеҥӱлӱ јанатан. Онойдо, Турачак аймакта ӧткӧн Эл Ойыннаҥ ӱч бӱдӱмде јеҥӱ ле Гран-при сый алып јанган эдис. Клубтыҥ керектеринде балдардаҥ ала јаан улуска јетире ончозы кӱӱнзеп туружатан. Учурал келижерде, олорго быйанымды айдып салар кӱӱним бар – деп, Ирина Борисовна куучындаган. – Бисте режиссер јаан јайалталу Роман Соенгошев деген кижи бар. Ондо аҥылу ӱредӱ јок то болзо, бистиҥ ончо театрал ойындарысты, сценарийин бичииринеҥ ала репетицияларды ӧткӱрип, учына јетире иштейтен.

Абакандагы кӱӱлик училищени божодоло, Каспаныҥ школында кӱӱниҥ ӱредӱчизи болуп иштеген Эремей Глазин бистиҥ јаан болушчыбыс болгон. Ол сӱреен јакшы јуранатан ла биске тӱниле декорациялар белетеп, коштой ло рольдор ойноор. Очередьле уйуктап туруп, тӱнниҥ 4 саадына јетире репетициялар ӧткӱрип туратан ӧйлӧрди сананып, эмди кайкап та отурадым. Бис «Тумантык Аркыттыҥ» да бӧлӱктерин тургусканыс.

Ачык-јарык кӱӱндӱ, немени озолодоҥ кӧрӧр јаан јашту Татьяна Иркитовна Пепишева деген кижи бистиҥ Эл Ойынга баратан чегедектеристи кӧктӧжӧр, кийис базыжар, тере уужажар, алтай айылдыҥ ичи кандый болор керек деп айдып берер. Эмди 80 јажы јеткен бу ӧрӧкӧнгӧ быйанымды айдарга санангам.

База јурттыҥ «Инэт» деген магазининиҥ ээзи Нелля Михайловна Иркитовага аҥылу быйаным. Ол бистиҥ канча јылдарга спонсорыс болгон, кандый ла байрамга – Јаҥы јылдыҥ, эпши улустыҥ, эр улустыҥ байрамдарына, оноҥ до ӧскӧ керектерге сыйларды ол бойы ла беретен.

Мен библиотекарь Луиза Павловна Акуловага, Светлана Антоновна Аргымаевага, Антонина Александровна Куйруковага, кӧп ӧскӧ дӧ улусты адагадый, быйанымды айдадым.

Бистиҥ Каспаныҥ байрамдарына «Амаду» ӧмӧлик улайын келип, 10 кӱннеҥ бистиҥ айылда јадып, концерттерин кӧргӱзетен…».

Байрамдык кӱн Каспаныҥ улузы јаҥы байзыҥына јуулып, ӧткӧн ӧйлӧрди эзедип, эдетен иштерин шӱӱжип, келер ӧй керегинде амадаган.

«Бистиҥ јуртыстыҥ ӧзӱминде Культураныҥ байзыҥын јаҥырта јазаганы – баштапкы јаан алтам. Је качан бирде Каспада кӧгӱс ойдыҥ элбек ле јаан туразы болор деп амадайдыс. Оныҥ сценазында Владимир Кончевтиҥ алтан кижидеҥ турган оркестри јайым отурып ойноор, солисттери дезе атту-чуулу артисттерис Кара Майманов ло Артур Марлужоков болор. Ады јарлу поэттерис Кӱӱгейдиҥ ле Паслейдиҥ ӱлгерлери айдылар. Бис мыны кӧрбӧзӧбис, кийнистеҥ келген ӱйе мындый тӧс јерди, сананып амадаганыс аайынча, тӱҥей ле тудуп алар. Каспа экинчи Москва болор!» – деп, Сергей Мундусов уткуулында айткан эди.

«Бистиҥ байрамдарысты ӧткӱрерге аргачыл болужын jетирип турган таҥынаҥ аргачыларга, крестьян ээлемдердиҥ башкараачыларына: В. Р. Азановко, А. М. Иркитовко, Г. В. Телесовко, Ю. А. Иркитовко, Б. С. Мундусовко, Э. И. Иркитовко, Э. А. Самыковко, А. И. Иркитовко, И. К. Иркитовко, Л. М. Бытысовага, Э. М. Самыковага, А. В. Челтушевага jаан быйанымды айдып турум» – деп, јурт јеезениҥ јааны Аржана Анакова айткан. Ол Каспа јурттыҥ јоныныҥ адынаҥ республиканыҥ албаты-јонын кирип јаткан јаҥы 2020 јылла уткуп:

– Эҥке-тоҥко јӱрзин,

Арка-сыны јеҥил болзын,

Ак мал азыразын,

Бала-барка азыразын,

Кӱӱн-санаазы јарык болзын,

Алдында јолдоры ачык болзын – деп, алкыш кӱӱнземелин айткан.

Светлана КЫДЫЕВА