Алтайдын Чолмоны

Алтай ла Гуркин: ӱргӱлјикке бек колбуда

14.01.2020

Чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде улу јерлежис, атту-чуулу политик, јондык ишчи ле јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150-чи јыл кирди. Бу кӱнге учурлалган байрамдык керек-јарактар тал-тӱште Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереезиниҥ јанында алты јӱс кире кижи јуулган митингле башталды.

«Бӱгӱнги кӱнде Г. И. Чорос-Гуркин кыйалтазы јогынаҥ јаан тоомјылу, Алтай Республикада јадып турган ончо калыктардыҥ бирлигиниҥ сӱр-темдеги болуп јат. Оныҥ амаду-санаазы 1991 јылда Алтай Республика Федерацияныҥ таҥынаҥ субъеги болуп тӧзӧлип турарда бӱткен» — деп, митингте тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин айтты. Григорий Ивановичтиҥ амадаганы аайынча оныҥ бу статус-темдеги мынаҥ да ары тергеениҥ једимдӱ ӧзӱминде, Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткенин, мында јадып турган албатылардыҥ культуразын, тилин ле јаҥжыгуларын чеберлееринде туружар.

Тургуза ӧйдӧ Чорос-Гуркинниҥ адыла калада сквер ле ором, Оностогы орто школ, культураныҥ ла санаттыҥ республикан колледжи адалган, оныҥ адыла адалган государстволык ла јондык сыйлар табыштырылат, оныҥ Оностогы јурт-музейи орныктырылат. Је оныҥ эҥ ле артык кереези — ол Алтай Республика бойы деп, Олег Хорохордин темдектеди.

«Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай кӧп керек-јарактар темдектелген. Бу чыннаҥ ла албатылык байрам болорына иженедим, Григорий Ивановичти текши албаты сӱӱп ле ундыбай јӱргени јолду» — деп, тергеениҥ башкараачызы айтты.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин Григорий Иванович Чорос-Гуркин бойыныҥ ӧйинеҥ канча кире ичкери кӧргӧнин темдектеди. А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова Гуркинниҥ јӱрӱми ле јайаандыгы аайынча билим кӧп иштер бичиген. Митингте Римма Михайловна јурукчы керегинде куучындап, ол Ойрот тӧрӧлин сӱрекей сӱӱген ле оноҥ узакка айрылып барар кӱӱни јок болгонын айтты.

Юбилейлик керек-јарактарга јурукчыныҥ угынаҥ балдары Владимир (барказыныҥ барказы) ле оныҥ барказы Кристина Михайловтор-Штерндер келген. «Бистиҥ карган адабысты ончо алтай албаты тооп, ундыбай јӱргениле оморкойдыс» — деп, Кристина Штерн айтты. Ол Алтайга баштапкы катап келгенин ле мындагы эл-јонныҥ јылу ла ару кӱӱнин, ар-бӱткенниҥ кайкамчылузын темдектеди. Кристина Гуркинниҥ энчизи кӧп јылдардыҥ туркунына истежӱде болгонын ла јоголтылып турганын эске алындырды. Григорий Ивановичтиҥ тӧрӧӧндӧри оныҥ Александр деген уулыныҥ 1916 јылдыҥ кӱнлик-бичимелин экелип, музейге табыштырдылар.

Митингте онойдо ок Государстволык Думаныҥ депутады Иван Белеков, Россияныҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ выпускниги Аржан Ютеев сӧс айттылар.

***

Кӱнниҥ экинчи јарымында эл музейде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреадын адаар ла сыйды табыштырар кӧдӱриҥи ӧтти. Бу сыйды тӧзӧӧр јакшынак санаа-шӱӱлте 29 јыл кайра тӧрӧл «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ стенелеринде табылган. Быјыл оныҥ тӧзӧӧчилери «Алтайдыҥ Чолмоны» газет ле «Оносский клуб» — «Оностогы кӱрее» деген коммерциялык эмес фонд эл музейдиҥ атриумында элбек керек-јаракты сыйдыҥ ӧткӧн јылдардагы лауреаттарыныҥ бирӱзи, Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Болот Байрышевтиҥ  ээлӱ кайыла ачты. АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Алексей Тюхтенев уткуулду сӧзинде бу кӱнде бир јанынаҥ Тӧрӧлисте мындый атту-чуулу уулы бар болгоныла оморкоп, экинчи јанынаҥ албаты оныҥ ады-јолы, нерези керегинде орой укканына кородоп турганын айтты. Ол Чорос-Гуркинниҥ јаан учурлу ижи учун быйанын айдып, онойдо ок лауреаттарга баштанып, олор ороон ло телекей де ичинде албатызыныҥ, Тӧрӧлиниҥ адын бийик кӧдӱрип турганына быйанын айтты.

Бу јылдарда јондык сый алгандарла коштой, ижи-тожын, јӱрӱмин Алтайына, эл-јонына учурлаган  тоомјылу јаан јаштуларга аҥылу ајару эдип, олорго «Оностогы кӱреениҥ» «кӱндӱлӱ турчызы» деген ат адаары јаҥжыга берди. Быјыл бу бийик атла јондык ишчи, РФ-тыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы Степан Тюхтенев адатты. Кӱндӱлӱ турчыны тӧшкӧ тагынар медальла, оны керелеген бичикле, јӧмӧлтӧ сыйла јондык сыйдыҥ ӧткӧн јылдарда лауреады Александр Трифонов кайралдады.

Бу бийик учурлу сыйдыҥ база бир лауреады, РФ-тыҥ нерелӱ артизи, бијениҥ ле кожоҥныҥ государстволык «Алтам» эл театрыныҥ башкараачызы Айана Шинжина уткуулду сӧзиле јуулгандарга ла јаҥы лауреаттарга баштанды. Ол Григорий Ивановичтиҥ јӱрӱмин јайаандыкта улуска јаан тем-јозок, тартыжар ийде болгонын темдектеп, лауреат болуп адаткан јииттерге јӱрӱмде кандый да бийик једимдерге јетсе, бу ла бойы тӧрӧлчи кӱӱни, тоомјызы бийик, јайаан ижи эл-јонго сӱӱнчи, јарык кӱӱн-санаа сыйлап турзын, алдында јаантайын бийик амадулар болзын деп кӱӱнзеди.

Искусствоведениениҥ билимдериниҥ кандидады, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандыгыныҥ шиҥжӱчизи Римма Еркинова кӧдӱриҥиниҥ тӧс јерине Гуркинниҥ баркалары сыйлаган кӱнлик-бичимелди кӧргӱзип, Гуркинниҥ билези, балдары керегинде јетирӱ эдип, оныҥ балдары ончозы база јуранар, ӱлгерлер бичиир болгон деп айтты. Кӱнликле кожо Гуркин бала-барказына бичиген самаразы бар. Мындый баалу сый учун ол улу јерлежиниҥ баркаларына быйанын јетирди. Римма Михайловна Владимир Чукуевти ле Игнат Ортонуловты кычырып, нерелӱ јурукчыларга канча јылдардыҥ туркунына ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, болужын јетирип турганы, тергеениҥ јондык јӱрӱминде камааны учун аҥылу кереес-темдектер табыштырды. Кӧп јылдарга јӧмӧлтӧзи учун ондый ок кереес-темдек аргачы Александр Кулаковко табыштырылды.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ 2019 јылда лауреаттарыныҥ адын адаар молју оныҥ фондыныҥ председатели Татьяна Туденевага ла фондтыҥ попечительский совединиҥ председатели Александр Манзыровко берилди.

Татьяна Николаевна сыйдыҥ тӱӱкизи керегинде куучындап, јондык сыйдыҥ баштапкы лауреады тӱӱки билимдердиҥ кандидады, јиит билимчи,  Алтайдыҥ Россияга киргени аайынча билим иштердиҥ авторы Григорий Самаев болгоны база учурлу деп айтты.  Кийнинде сый јылдаҥ јылга кемиле башка-башка болуп, канча да кире болзо јуулып, табыштырылып келген. Акча-манат јанынаҥ айалгалар башка-башка болгон, ишјал канча айларга берилбей турган уур-кӱч те ӧйлӧр болгон. Је јондык сый бир де ӱзӱлбей, 29 јылдыҥ туркунына кажы ла јыл эҥ ле эҥ дегендерге берилген. Сыйдыҥ кеми 500 те салковой болгон ӧйлӧр бар, 10 до муҥ салковой болгон. Эмди дезе оныҥ кеми 50 муҥ салковойго јетти.

Татьяна Туденева фонд тӧзӧлгӧнинеҥ ала эҥ ле озо јиит јайалталарды темдектеер, олорго болуш эдер, келер ӧйдӧ олорды бийик једимдерге јетсин деп јӧмӧӧр деген ууламјылу болгонын эзетти. Јондык сый лауреаттарга мынаҥ да ары албаты ортодо тоомјызы кӧптӧп, Алтайыныҥ адын кӧдӱрип, чыдап јаткан ӱйеге јозок болуп, эрчимдӱ иштеерге ийде, јӱткимел берер, бӱдӱмји эдер амадулу берилет.

«2019 јылдыҥ турулталары аайынча сыйда эки лауреат. Бирӱзи — јиит јурукчы, тергеелер ле албатылар ортодо конкурстардыҥ туружаачызы, иштери Германияда, Турцияда, Кипрде кӧргӱзилген Аржан Ютеев. Экинчизи — кӱӱчи, сценарист, актер, кӱӱлик фестивальдардыҥ тӧзӧӧчизи Андрей Модоров» — деп, фондтыҥ председатели јарлады.

Александр Манзыров јуулган эл-јонго баштанып, фондтыҥ, бойыныҥ адынаҥ сыйды јуурга јӧмӧшкӧн ончо улуска, аргачыларга быйанын айдып, бу сыйдыҥ эҥ јаан учуры албатыныҥ бӱдӱмјизи деп темдектеди.

Сыйдыҥ јаҥы лауреаттары экӱлези тазыл-тамырыла Кан-Оозы аймактыҥ Кӧзӱл јуртынаҥ. Аржан ла Андрей ончо јуулгандарга, јуук улузына, нӧкӧрлӧрине баштанып, акту јӱрегинеҥ јылу, быйанду сӧстӧр айтты. Адакыда олор кажызы ла эл-јонныҥ алдында мынаҥ да ары эрчимдӱ иштеер, Алтайыныҥ, албатызыныҥ адын бийик кӧдӱрер сӧзин бердилер.

Эки јиитле оморкоп, олор учун сӱӱнип, олорго иженип, ачык јолдор кӱӱнзейдис.

Сыйлар табыштырылган кийнинде эл драма театрдыҥ фойезинде «Мен — Алтайдыҥ уулы» деген документальный кӧрӱ ачылган ла «Восхождение на Хан-Алтай» деп спектакль кӧргӱзилди.

Улу јерлежис Григорий Ивановичтиҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган керек-јарактар бӱткӱл јыл туркунына ӧткӱрилер. Оныҥ ат-нерези, ийде-кӱчи ле кӧгӱс-кӧрӱми јажын-чакка, кажы ла кӱн кажыбыска ла тем-јозок ло оморкоду болор.

Э. КУДАЧИНА