Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Алтайдыҥ ӧс јонын чеберлеп аларга»

14.01.2020

 

Бу бичимел 20 jыл кире мынаҥ кайра, 1990 jылдыҥ jай ӧйинде бичилген. Ол НКВД-ныҥ 18255 ле 7963 номерлӱ шылу керектериле таныжарга jараду алып, бир канча журналисттерге ле Горно-Алтайсктагы музейдиҥ ишчилерине КГБ-ныҥ Алтайский крайдагы башкартузына jетире jӱрген jол-jорыктыҥ кийнинде туулган.

1937 jылда алтай калыктыҥ ады jарлу бир бӧлӱк улузы «…совет jаҥды аҥтарарга ла Японияныҥ башкартузыла Алтайдыҥ, Хакасияныҥ, Туулык Шорияныҥ калыктарынаҥ буржуазно-демократический государство тӧзӧӧргӧ Ойротияда мылтык-jепселдӱ тӱймеен белетеген контрреволюционный националистический организация тӧзӧгӧн» деп бурулаткан. Бу Керектер аайынча бурулаткан ончого jуук улусты адып салган, тӱрмеде отурарга jаргылаткан бир канча кижи сурузы jок jылыйган деп чотолот.

Г. И. Чорос-Гуркин бойыныҥ колыла бичиген «Анкета арестованного» деген документтеҥ ол 1870 jылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде чыкканы бу иш jорык ӧйинде jарталган. Jурукчыныҥ чыккан ла божогон кӱнин бу ӧйгӧ jетире Гуркинниҥ jайаан ижин шиҥдеген эҥ jаан специалист В. И. Эдоков то билбес болгон. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 120 jылдыгын темдектеер кӧдӱриҥилерге белетениш тургуза башталган. Орус государство ичинде алтайлардыҥ автономиязы керегинде шӱӱлтени эҥ озо айткан jурукчыныҥ 120 jылдыгына учурлалган билим-практикалык конференция 1991 jылдыҥ чаган айында, бир jылга соҥдоп, КПСС-тыҥ обкомы иштеген тураныҥ jуундар ӧткӱрер jаан кыбында ӧткӧн.

Григорий Иванович Гуркинниҥ чыккан кӱнин бистиҥ jондык, ол ло В. И. Эдоков нениҥ учун билбес болгонын мен эмдиге оҥдобойдым. Гуркинле таныш болгон кӧп улус ол ӧйлӧрдӧ эзен jӱрген ине. Jурукчыныҥ уулы Василий Григорьевич 1960-чы jылдардыҥ баштапкы jарымында Туулу Алтайда божогон. Гуркинниҥ jайаан энчизин jууган ла Эдоковло jуук таныш болгон jарлу краевед алтай-куманды Петр Иванович Каралькин узак jӱрӱм jӱрген. Ол Ленинградта 1990-чы jылдардыҥ башталарында божогон.

1956 jылдыҥ сыгын айыныҥ 19-чы кӱнинде Алтайский крайдыҥ jаргызыныҥ Тӧргизи «…азыйдагы Ойротский автономный областьта националистическо-повстанческий организация ла Г. И. Гуркин бажында турган тӧс jер болбогон, Гуркин, Иванов, Алагызов, Сафронов, Хабаров ло Борисов-Кочубеев актуга jаргылаткан» деп jӧп чыгарган.

Адалган улустыҥ ак-чек адын орныктырыр керек окылу ӧткӧн. Jе областьтыҥ партийный jаҥдарыныҥ башкартузында Туулу Алтайда jаҥды башкарарга, алтайлардыҥ националистический кӱӱн-санааларыла тартыжарга келген кезик улус отурган. Оныҥ учун Григорий Ивановичтиҥ ле оныла кожо иштеген улустыҥ, ӧткӧн чактыҥ одузынчы jылдарында Ойротия-Алтайда бурузы jок jаргылаткан партийно-хозяйственный башкараачылардыҥ ак-чек адын jондык кеминде актаары бӱтпей калган.

Оноҥ бериги jылдарда Гуркинге учурлалган jондык керектерде, jурукчыныҥ юбилейлик jылыла колбой ӧткӱрилген конференцияларда, симпозиумдарда ла jуундарда туружып, республиканыҥ кӧп саба улузыныҥ Гуркинге кӱӱни jарадулу болгонын кӧрӧдим. Таҥынаҥ кижиниҥ эмезе кандый бир бӧлӱк улустыҥ jӱрӱмин ле ижин «класс jанынаҥ кемjиири» бистиҥ ороонныҥ ӧткӧн ӧйиле кожо барып jат. Jурукчы Гуркинниҥ jайааны jерлештеристиҥ ончого jуугын кайкадып, оморкодузы боло берген. Алтайдыҥ ар-бӱткени керегинде оныҥ сӧстӧрин кайда ла, керек дезе «Майма-Молоко» деген ОАО-ныҥ сӱт урган пакеттеринде кӧрӧдис.

Бу ончозы чын. Jе кажы ла бӧлӱк улуста, калыкта оҥдоорго ло jӧпсинерге кӱч сӱрекей чичке национальный сурактар бар, оныҥ чындыгын «туш улуска» jартап jетирерге кезикте арга да jок болуп jат.

В. Ивановто «Бала» деген куучын бар. Ондо граждан jуу керегинде айдылат. Казахстанныҥ чӧлдӧринде кызылдар актардыҥ офицерин ле оныҥ ӱйин ӧлтӱрген. Олордыҥ сары чачту jаш балазы арткан. Баланы азыраар сӱт jок. Олорго турлуда эмчек балалу азиат ӱй кижи учурайт. Бу ӱй кижи «олордыҥ» балазын эмчектегенин ончо jуучылдар карузып кӧрӧт. Jе бир катап jуучылдардыҥ бирӱзине эпши бойыныҥ балазын аҥылап, артыктай азырап турган деп билдирген. Кӧп сананбай, байагы jуучыл ол ӱй кижиниҥ кара чачту балазыныҥ бажын тураныҥ толугына балбара согот. Бу учуралда кызыл черӱчилдиҥ национальный кӧрӱми классовый идеологияны артыктап чыккан деп, критик Шкловский темдектеген.

1968 jылдыҥ учында, Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 100 jылдыгын темдектеер ӧйдиҥ алдында (jондык билбегей, jе КГБ-ныҥ ле КПСС-тыҥ обкомыныҥ ишчилери Гуркинниҥ чыккан кӱнин билген эмей) партияныҥ Горно-Алтайсктагы обкомы Алтайский крайдыҥ jаргызыныҥ 1956 jылда чыккан jӧбин jаҥыдаҥ ширтеп кӧрӧр политикалык кампанияны баштаган. Бу иштиҥ турулталарыла, 1937 jылда Ойротияда контрреволюциялык националистический иш ӧткӱрген ле адып ӧлтӱрткен Гуркинди ле оныҥ jолдошторын jаргы 1956 jылда тӧзӧлгӧ jок актаган деп тӱп-шӱӱлте эдилет. Бу шӱӱлте окылу jӧптӧлбӧгӧн, jе ол ӧйлӧрдӧ партийный jаҥдардыҥ кӱӱни jаргыныҥ jӧбинеҥ учурлу болгон.

Эмдиги кӧрӱмле кӧргӧжин, jарт: Хрущевтыҥ «jайым берген» ӧйи тӱгенген, 1968 jылда бистиҥ черӱ Чехословакияда демократиялык кыймыгуны jаба баскан, Китайдыҥ башкартузыла (бистиҥ область бу ороонло текши гран-кыйулу болгон) jӧпсинишпестер башталган. Jе тӧс айалга — ӧткӧн чактыҥ 60-чы jылдарыныҥ учында Туулу Алтайда jиит гуманитарийлердиҥ наjылык ӧмӧлиги тӧзӧлгӧн, олордыҥ тӧзӧгӧзи Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты ла ороонныҥ тӧс калазыныҥ вузтарын ӱренип божоткон jиит улус болгон. Олордыҥ jондык jӱрӱм керегинде кӧрӱми партияныҥ некелтелерине кӧп сурактарда келишпей турган.

Алтайдыҥ jебрен тӱӱкизине jилбӱ jаанаган: Пазырык ла тӱрк корумдардаҥ чыккан табынтыларды бу jиит улус мындагы ӧс калыктыҥ ӧбӧкӧлӧриниҥ бийик культуразын керелеген темдектер деп кӧрӧт. Тӱктердиҥ этногенезинде Алтай, ондо jаткан калыктар керегинде бичиичи-этнолог Л. Н. Гумилевтыҥ «Jебрен тӱрктер» деген ижинде бичигени ӧбӧкӧлӧристиҥ тӱӱкизин jаҥырта кӧрӧр арга ачып jат. Айла, Лев Николаевич ӧткӧн чактыҥ 40-чи jылдарыныҥ учында Пазырыктыҥ корумдарын казар иштерде турушкан.

Алтайдыҥ ӧс калыгыныҥ «караҥуй ла аргазы jок озогы ӧйи» керегинде jаҥдардыҥ jаантайын айдып турган кӧрӱм-шӱӱлтезиле jӧпсинбегенин jиит ӱйе ачык айдып баштайт. Алтай литераторлор ло тӱӱкичилер алтай калыктыҥ тӱрк ӧйлигин макка кӧдӱрген бичимелдерин jарлайт, темдектезе, поэт Аржан Адаровтыҥ «Тонйукук» деген поэмазы ла Г. И. Чорос-Гуркинге учурлалган ӱлгерлери чыгат.

Калыктыҥ кезик чыгартулу улузыныҥ Гуркинди актаган ла Алтайдыҥ скиф ле тӱрк ӧйин эзеткен эрмек-куучындары интернационализмниҥ ле классовый тартыжуныҥ ээжи-некелтелерине келишпей jат деп, областьтыҥ партийный башкартузыныҥ ишчилери шӱӱген. Идеологияда ончо керектер обкомныҥ башкараачыларыныҥ кӱӱниле ӧдӧр учурлузын кӧргӱзер керек болгон.

Туулу Алтайга иштеерге келген башкараачылар jолдолгон jолло барып, серемjилӱ керектерде бурулу эдип… туку качан ӧлтӱрип салган Гуркинди темдектегендер. Мында олор бойын корулаган айалгалар база чотолгон: бурулаган улус ас болор керек, ол улустыҥ таҥынаҥ jастырганын башкарту аайлап, тӱзедип, чын jолго тургузар учурлу…

1968 jылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 11-чи кӱнинде партияныҥ обкомыныҥ агитация ла пропаганда аайынча бӧлӱги КПСС-тыҥ обкомыныҥ бюрозына «докладной записка» табыштырган, ондо, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ле оныҥ jолдошторыныҥ ак-чек адын орныктырган jаргыныҥ jӧбин немеге бодобой, jурукчыныҥ эземи кара будукла уймалган, ол керегинде jакшы сӧс айдарга тидинген ончо улус бурулаткан.

1969 jылдыҥ чаган айыныҥ 9-чы кӱнинде КПСС-тыҥ обкомы «Алтай jурукчы Г. И. Гуркинниҥ контрреволюционный ижи керегинде…» деп адалган jетирӱни шӱӱжер jуун jууган. Профессор С. С. Каташтыҥ эске алынганыла, «Бу «записканы» белетееринде кандый специалисттер турушкан?» деп, залдаҥ келген суракка обкомныҥ баштапкы качызы Н. С. Лазебныйдаҥ: «Керектӱ улусты иште тузаланганыс»—деген каруу болгон.

Партияныҥ обкомыныҥ доклад-jетирӱзинде алтай ла орус бир канча кижи классовый тартыжуныҥ ла национализмниҥ эмдиги ӧйдӧги курчыган учурын оҥдобой турган деп бурулаткан. Интеллигенцияныҥ кезик чыгартулу улузы jурукчыныҥ ак-чек адын jаргы актаганы керегинде айдарга ченежерде,
Н. С. Лазебный: «Слердиҥ кӱӱнигер кандый да болзо, партияныҥ бюрозы Гуркинди албатыныҥ ӧштӱзи деп чотогон кӧрӱминеҥ jана баспас»—деп айткан.

«Гуркин албатыныҥ ӧштӱзи болзо, оныҥ бастыра иштерин ороонныҥ jайаан кӧрӱлеринеҥ, музейлердеҥ, jуруктардыҥ галлереяларынаҥ тургуза ла jайладар керек пе?» деген суракка Лазебный «jурукчы болуп ол артып jат» деген. Алтай интеллигенцияныҥ КПСС-тыҥ Тӧс Комитедине ийген самаразыныҥ копиязын профессор С. С. Каташ меге берген эди.

Jуунга кычырган улус jурукчыныҥ «эземин агы-чегине чыгарар» бу керек Григорий Ивановичтиҥ 1970 jылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде толотон чыкканынаҥ ала 100 jылдыгыла колбой ӧткӧнин билбеген де.

Кижи кайкаар: албатыдаҥ jурукчыныҥ чыккан кӱнинеҥ бери jажырып ла калыкты базынып, jурукчы ла политиктиҥ jӱс jылдык юбилейине оныҥ калыгыныҥ jилбӱлери учун тартыжузын алтай интеллигенцияныҥ jарлу улузы jамандап айтсын деп ченешкени.

Бу ла 1970 jылдыҥ кандык айыныҥ 22-чи кӱнинде В. И. Ленинниҥ чыкканынаҥ ала 100 jылдыгы темдектелерге турган. Бу эки юбилейди бултаарта удур-тедир тургузары, мен сананзам, шӱӱп тапкан jайалталу алтам болгон. Россияныҥ албатыларын кулданыштаҥ jайымдаарында В. И. Ленинниҥ ле партияныҥ учурын jартаган камык керек-jарактар ӧдӧр, текши jетирӱлер эдер эп-аргаларда кӧп тоолу бичимелдер jарлалар. Бу керектерле коштой Гуркинниҥ 1917-1919 jылдарда Советтерге удура тартыжузы коомой керек болуп кӧрӱнер ле jиит билимчилерге ле литераторлорго кӧрӱми jастыра болгоныла jӧпсинерге келижер деп.

Алтайдыҥ ӧс калыгы В, И. Ленинди jаантайын jакшы кӧргӧн. Ленин Алтай Россияга кирер ӧйлӧрдӧ калмык jерине кӧчӱрип апарган алтай кижиниҥ барказы деген кеп-куучын 1960-чы jылдарда туулган эди.

1969 jылда областьтыҥ газеттеринде партияныҥ обкомыныҥ пропаганда ла агитация бӧлӱгиниҥ ишчилери белетеген «Тӱӱкилик керектерди чын кӧргӱзери учун» деген статья «Алтайда колчаковщинаны оодо сокконыныҥ 50 jылдыгына» деген рубрикалу чыгып jат.

Партияныҥ обкомыныҥ ишчилери бу бичимелиле Гуркинниҥ политик, Сибирьдиҥ тӱштӱгинде jаткан ӧс эл-jонныҥ jилбӱлериниҥ корычызы болгон адын jоголтор керекти бӱдӱрип чыккан деп чотогондор. Гуркинге «националист» деген таҥманы jажына jапшырып салган деп.

«Гуркинниҥ jурукчы болгон jайаанын айтпазы керегинде куучын ӧтпӧй jат—деп, ол статьяда бичилген.—Куучын оны кижи чилеп кӧдӱрбези, совет jаҥга удура ижин ле националистический кӧрӱмин jымжатпазы ла эл герой этпези керегинде ӧдӧт. Совет албаты бойыныҥ jайалтазын албатызыныҥ тузазына берген кӧп бичиичилердиҥ, jурукчылардыҥ, кӱӱчилердиҥ эземин тооп jӱрет. Олордыҥ тоозына Гуркинди кожорго jараар ба? Jок эмей. Бу Совет jаҥды тӧзӧӧр ӧйдӧ оныҥ албатыга, Советтерге удура ӧткӱрген ижин, оныҥ национализмин jажырган ченежӱ болор эди, классовый позициядаҥ, пролетарский интернационализмнеҥ тууралаганы болор ло ишкӱчиле jаткандарды марксизм-ленинизмниҥ идеологиязына келиштире таскадарына каршузын jетирер эди».

Бӱгӱн Горно-Алтайсктыҥ тӧс оромдорыныҥ бирӱзи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган. 1918 jылдыҥ башталарында Туулык Думаныҥ, оныҥ кийнинде Каракорум управаныҥ ишчилери иштеген турадаҥ ыраак jокто Кереес туруп jат ла чой Гуркин Алтайдыҥ кырларында болуп турган jонjӱрӱмдик ле политикалык керектерди аjарулу шиҥдеп кӧрӧт.

Гуркинди ле оныҥ jолдошторын аткан кӱнди, ӱлӱрген айдыҥ 11-чи кӱнин, республиканыҥ парламенти jасакла «Эземниҥ кӱни» деп jӧптӧгӧн.

Ӧткӧн чактыҥ 17-чи jылында «Jер—Суу—Кан Алтай» деген кычыруны кӧдӱрген Гуркин националист болгон деген кӧрӱмдӱ улус jон ортодо эмди де бар. Jе ол алтайларды Россияныҥ эл тергеезинеҥ чыгарга качан да кычырбаган, Россия государстводо алтайлар ӧрӧ ӧзӱмдӱ ле тоомjылу калык болзын деп ол амадаган. Бийский уездтиҥ башкараачыларыныҥ 1917 jылдагы угузуларынаҥ ала обкомныҥ ишчилериниҥ 60-чы jылдардыҥ учындагы шӱӱлтелерине jетире — Гуркинге эдилген бурулаштарды аjарулу кӧрзӧ, олор тӧзӧлгӧ jок болгоны бӱгӱн jарт.

Григорий Иванович Гуркин jаан jайалталу jурукчы болгон ло мыны кем де оноҥ айрып болбос.

Jе ол анайда ок алтай калыктыҥ ӧзӱмдӱ jӱрӱми учун турушкан jондык ишчи ле политик болгон. Бу керектери учун оны адып салгандар.

Оныҥ самаралары, бичимелдери биске, алтайларга, оныҥ jуруктары кире баалу. Оныҥ кезик бичимелдери «Хан Алтай», «Корона Катуни», «Озеро горных духов» деген jурук иштериндий бийикте турат. Бӱгӱнги jӱрӱмистиҥ кезик «качалаҥду» сурактарына бис олордоҥ каруулар бедирейдис.

Мен сананзам, Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ ӧзӧгин оорыдып, ижинде jӱткиген эҥ учурлу, тӧс орус албатыга келиштире Солженицын айткан бир толо сӧслӧ адаарга jараар—ол чеберлеери. Алтайдыҥ ӧс jонын чеберлеп алары, таҥынаҥ бойы культуралу jӱрӱмин аайлап-баштап jӱрер калык эдип чеберлеп алары.

Владимир КЫДЫЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина