«Јаан Алтай» Эл Ойында болор бо?

14.01.2020

Бу јуукта Кӧк-Бӧрӱниҥ республикан федерациязы Горно-Алтайскта Најылыктыҥ туразында 2019 јылдыҥ турулталарына учурлалган јуунын ӧткӱрген. Јуунныҥ ижинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱреечи Алексей Тюхтенев, культураныҥ министри Ольга Антарадонова, республиканыҥ башчызыныҥ спорт аайынча шӱӱлтечизи Александар Манзыров, физкультура ла спорт, национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитеттердиҥ председателдери Олег Гурин ле Людмила Варванец турушкандар.

Спорттыҥ национал бӱдӱмдеринде Кӧк-Бӧрӱ ойын аайынча Алтайдагы биригӱниҥ (Барнаул) президенти Кристина Карамышинаныҥ башкарып ӧткӱрген бу јуунында республикан федерацияныҥ јааны Эзендей Тепуковтыҥ јетирӱзи угулган. Оныҥ айтканыла, быјыл кичӱ ле изӱ айларда спорттыҥ бу бӱдӱмиле Алтай Республиканыҥ эки чемпионады ӧткӱрилген. Кандык айда дезе јашӧскӱримниҥ командазы Алма-Атыда јииттер ортодо болгон Азияныҥ баштапкы чемпионадында турушкандар.

Эзендей Александрович анайда ок Кӧк-Бӧрӱ республикада јакшы ӧзӱм алынып јат деп темдектеген. Бӱгӱнги кӱнде бу бӱдӱм анчада ла Оҥдой аймакта ичкери ӧзӱм алынган. Кӧчкӱндердиҥ јебрен ойыныла јилбиркеп тургандар ас эмес. Командалардыҥ тоозы дезе сегиске јеткен. Баштапкы ла катап јииттердиҥ таҥынаҥ башка командазы тӧзӧлгӧн. Улаган ла Шабалин аймактар маргаандарга ӱч командадаҥ ас эмес тургузат. Республикан турнирлерде Кан-Оозыныҥ кӧк-бӧрӱчилери база ойногылап јат. Кош- Агаштыҥ спортчылары Эл Ойында јаантайын туружып јадылар. Республиканыҥ јуунты командазы быјыл талдашту маргаандарды база јеҥӱлӱ ӧткӧн. Тергеениҥ кӧк-бӧрӱчилери 2020 јылда Узбекистанда ӧдӧтӧн телекейлик чемпионатта туружып, спорттыҥ бу бӱдӱминде Россияныҥ адын корулаар.

Кристина Карамышинаныҥ айтканыла, Кӧк-Бӧрӱ ойынды ӧскӱреринде бӱгӱнги кӱнде Алтай Республика ончо тергеелерди акалап јат. Мында 245 спортчы окылу темдектелген. Бу бӱдӱмле анайда ок Башкирияныҥ, Новосибирский областьтыҥ, Москваныҥ, Красноярский крайдыҥ, Иркутский областьтыҥ ла Бурятияныҥ спортчылары јилбиркеп јадылар. Кӧк-Бӧрӱни бойыныҥ јеринде Чечен Республика база ӧскӱрерге јат. Кристина Олеговна келер јылда Узбекистанда болотон телекейлик чемпионатта Россиядаҥ ӱч команда туружар деп айдат. Мындый јӧп Кӧк-Бӧрӱниҥ телекейлик федерациязыныҥ јуунында јарадылган. Американыҥ, Китайдыҥ ла бир кезек ӧскӧ дӧ ороондордыҥ чыгартулу улузы оныла јӧпсинбеген, је јӧп окылу јарадылып калган. Айдарда, телекейлик чемпионатка Башкирия ла Алтай Республика таҥынаҥ бойлорыныҥ командаларын тургузар. База бир јуунты команданы Красноярский крайдыҥ, Новосибирский ле Иркутский областьтардыҥ кӧк-бӧрӱчилери тӧзӧӧр.

Татарстанда дезе аттыҥ ӱстинде кӱрежетен бӱдӱм ичкери јол алынган деп темдектеер керек. Бу бӱдӱмниҥ кийнинде олор Кӧк-Бӧрӱге кӧчӧргӧ белетенет. Ол керегинде јуунда “Татар аргымак” АНО-ныҥ вице-президенти Фарид Набиуллин куучындаган. 2019 јылда олордо татар укту малды ӧскӱрери јанынаҥ ченелтелӱ иштер тӱгенген. Республиканыҥ јылкычылары укту мал керегинде патент алып, окылу реестрге киргендер. Фарид Мозабиховичтиҥ айтканыла, олорго бу сӱреей јаан једим. Ол атла колбулу бӱдӱмдерди ӧскӱрерге ийде-кӱч кошкон. Татарстанда бӱгӱнги кӱнде атла ыраагына јарыжатан бӱдӱмге сӱрекей јаан ајару эдилет. Олордыҥ тоозында Алдарыш деген бӱдӱм база бар. Јербойыныҥ албатызы аттыҥ ӱстинде отурала кӱрежетенин Алдарыш деп адап јадылар. Бисте мындый бӱдӱм база бар. Улаганда болгон Эл Ойында јербойыныҥ эмдикчилери атту кӱрежетен ойынды кӧргӱзӱлӱ бӱдӱм эдип кӧргӱзерде, улус оны сӱрекей јилбиркеп кӧргӧн эди. Телеҥит элдиҥ бу јебрен ойынын ойто орныктырып, оны ӧскӱрер ӧй јеткен эмес пе?

Айылдаш республикадаҥ келген айылчыныҥ айтканыла, алтайлар Россияда Кӧк-Бӧрӱ ойынды ӧскӱрерге ичкери тебӱ бергендер. Јуунга келердеҥ озо ол Башкирияныҥ кӧк-бӧрӱчилериле куучындашкан болуптыр. Бӱгӱнги кӱнде бу республиканыҥ аймактарыныҥ бирӱзинде алты, база бир аймакта тӧрт команда тӧзӧлгӧн деп куучындайт. Башкирлер эмди тургуза бой-бойлоры ортодо најылык маргаандар ӧткӱрип јат. Је Кӧк-Бӧрӱле республиканыҥ чемпионадын ӧткӱрерге олор “быжып” калгандар. Татарстанда дезе аттыҥ спорты јаан јол алынып јат. Алдарыш Сабантуйдыҥ программазына кийдирилген. Аттыҥ ӱстинде отурала кӱрежетен бу бӱдӱмле јаскыда кӧргӱзӱлӱ маргаандар ӧткӧн. Јайгыда аймактарда болгон Сабантуйларда маргаандар ӧткӱрилген. Кӱскиде Алдарышла республиканыҥ баштапкы чемпионады ӧткӧн.

Аттыҥ спортына јаан болужын Татнефть јетирип јат. Оныҥ јӧмӧлтӧзиле республиканыҥ тӧрт аймагында атла спорттыҥ школдоры ачылган. Фарид Мазабиховичтиҥ айтканыла, олор Кӧк-Бӧрӱге алтайлардаҥ ӱренгилеп јат. Татарлар эмди тургуза шыраҥкай ӱренчиктер. Је озологондоры от алардаҥ айабас. Ийде-кӱчтӱ республикада атла колбулу бӱдӱмге — Кӧк-Бӧрӱге мынаҥ ары јаан ајару эдилери билдирет. Кӧк-Бӧрӱниҥ федерациязын федерал кеминде окылу тӧзӧп ачарында татарлар база туружып јат.

Ольга Кумани Кӧк-Бӧрӱге культурадаҥ келген. Ол телекейлик кемдӱ јаргычы. Кумани бистиҥ республикада мындый атла адаткан сок јаҥыс кижи. Ол јуунда мынайда куучындаган: “Мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим — Новосибирскте. Је Туулу Алтайда јатканым он сегис јыл болды. Алтайда јаҥжыккан культураны шиҥдеп јадырым. Керамика јанынаҥ ус кижи болорым. Кӧк-Бӧрӱле Кӱпчегенде устардыҥ семинарында танышкам. Калганчы ӧйдӧ тӱрк укту калыктарда спорттыҥ националььный бӱдӱмдери ичкери јаан ӧзӱм алынган. Мынаҥ ары ол там ла элбеер. Бу бӱдӱмди элдеҥ ле озо јашӧскӱрим ортодо таркадар керек. Спорт ол — су-кадык јӱрӱм ине. Спорттыҥ јаҥжыккан бӱдӱмдери дезе кӧп улусты јилбиркедип јат.

Казахстанда ла Киргизияда ӧткӧн маргаандарга барып јӱргем. Бу ороондордо Алтай Республиканыҥ элчилерин сӱрекей јакшы уткыгылап јадылар. Олордыҥ јанынаҥ “Алтай бистиҥ јебрен Тӧрӧлис!” деп айтканын кӧп катап уктым. Тӱрк укту элдер Алтайга келерге, оны кӧрӧргӧ, алтай албатыла туштажарга сӱрекей тыҥ кӱӱнзеп јадылар. Кӧк-Бӧрӱ Алтай Республикага јирме јыл мынаҥ кайра Киргизиядаҥ келген. Је мен мындагы тургун калыктыҥ культуразын, фольклорын ла эпосын шиҥдеп турала, оны сӱрекей јебрен алтай-тӱрк ойын деген шӱӱлтеге келдим. Кӧк-Бӧрӱ эр улустыҥ ойыны. Оныҥ ээжилери кату. Ӱй улусты ла кыстарды бу бӱдӱмге база јилбиркедер керек деп айдыжат, је Кӧк-Бӧрӱге олордыҥ чыдалы ла ийде-кӱчи јетпес. Маҥ бажында ок-јаадаҥ адарын ла байа бир джигитовка деп адалып турган бӱдӱмди ӧскӱрер керек. Ӱй улус ла кыстар бу бӱдӱмдерде јакшы туружар аргалу. Алтай Республикада аттыҥ спортшколдорын ачар ӧй келген деп сананып турум”.

Новосибирсктеҥ келген Азизбек Ергешев јуунда кӧп эрмек айтпаган. Ол бойыныҥ кыска куучынында бӱгӱнги кӱнде Новосибирский областьта Кӧк-Бӧрӱде 40-45 спортчы туружып јат деп темдектеген. Олор 2019 јылдыҥ куран айында Узбекистанда болотон телекейлик чемпионатта туружатан командалар ортодо талдашту маргаандар ӧткӱрген. Киргизиядаҥ келген кӧк-бӧрӱчилер јербойыныҥ спортчыларын бу бӱдӱмге Новосибирсктиҥ кыйузында турган Гусиный брод деп јуртта тазыктырып јадылар. Алдында колхоз-совхоз болгон јерде аттарды тударга јакшы айалгалар тӧзӧлгӧн. Элкем-телкем кыраларда азырал јеткилинче белетелет. Оныҥ да учун мында ӧлӧҥ лӧ сула јеткил. Јуртта кымыс эдер ферма бар.

Спорттыҥ ниционал бӱдӱмдеринде Кӧк-Бӧрӱ ойын аайынча Алтайдагы биригӱниҥ президенти Кристина Карамышина быјыл болотон Эл Ойынга Монголияныҥ, Китайдыҥ, Казахстанныҥ ла Киргизияныҥ јуунты командаларын кычырып, “Јаан Алтайдыҥ” телекейлик турнирин ӧткӱрер баштаҥкай эткен. Кӧк-Бӧрӱле республикан федерацияныҥ јааны Эзендей Тепуков мындый јаан маргаандардыҥ технический сурактарын бис алып чыгарыс, је беш ороонныҥ кӧк-бӧрӱчилери туружатан телекейлик маргаандарга јакшы команда тӧзӧп, тыҥ белетенер керек деп айткан. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ молјуларын удурумга бӱдӱрип турган Алексей Тюхтенев дезе Эл Ойында Кӧк-Бӧрӱле телекейлик кемдӱ маргаандар ӧткӱретен сурактарды озо башлтап лапту ла быжу шӱӱжип кӧрӧр керек деген. Мында, байла, элдеҥ ле озо эки јылдыҥ ичинде бир катап ӧткӱрилип турган албатыныҥ байрамыныҥ программазы элбек болгонын ла ого сӱрекей кӧп туружаачылар ла айылчылар келип турганын, быјылгы Эл Ойын кайда ӧдӧтӧнин ајаруга алар керек. Айдарда, Кристина Карамышинаныҥ баштаҥкайыныҥ аайы ачыгынча артып јат. “Јаан Алтайдыҥ” турнири Эл Ойында болор бо деген суракка бис база алдырттыс.

П. Кабар

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина