Алтайдын Чолмоны

Јурткорлорыс ла собкорлорыс керегинде

14.01.2020

Бир ӧйдӧ областьтыҥ кезик  аймактарында «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» бойыныҥ корреспонденттери (орустап-собкорлоры)  иштеген. Јурткорлор ло рабкорлор база болгон.

Собкор – ол редакцияныҥ бойында эмес, аймактарда иштеп, газеттиҥ штадына кирип ле ишјал алып турган  ишчи. Јурткорлор ло рабкорлор дезе, јурттарда, калада јадып, колхоз-совхозтордыҥ ла  промышленный предприятиелердиҥ ӧмӧликтериниҥ ижи- тожы керегинде  бичип турган улус.  Бу ижи учун олор  јӱк ле гонорар алатан.

Собкорлорло мен 1983 jылда иштеп баштагам. Редактордыҥ баштапкы ордынчызы бойыныҥ кӧнӱ ижин бӱдӱргениле коштой собкорлордыҥ ижин башкарар jаҥду болгон.  Башкарар дегени — олордыҥ айлык пландары канайда бӱдӱп турганын шиҥжӱде тудары,  керек болзо, аймактыҥ  jадын-jӱрӱминиҥ  кандый бир курч сурагына аjару этсин деп jакылта берери, ол ок ӧйдӧ олорго болужары, ӧскӧзи де. Болужар дееримде, газетке чыгатан материалдарды jаҥыс ла айлында отурала, телефон ажыра jууйтаны ол ас. Аймактыҥ jурттарын кериир, улусла туштажар, олорло куучындажар керек. Оноҥ ӧскӧ иштиҥ тузазы ас болор. Шак оныҥ учун аймактардагы корреспонденттерис: «Биске машина, тоҥ калды мотоцикл садып аларга болужыгар» — деп, редакторго баштанатан. Ол ӧйлӧр эмдигизинеҥ чек башка болгон эмей. Айра минеле маҥтадатан моторлу «темир атты» эмди керек дезе школдыҥ ӱренчиги садып алат. 70-80-чи jылдарда айалга чек башка болгон. Газеттиҥ редакторы С. С. Тюхтенев партияныҥ райкомдорына, аймакисполкомдорго суракту самаралар аткаратан.  Оныҥ шылтузында кезик собкорлорыс «Урал» мотоциклдӱ боло берген. Озодо мындый мотоциклдӱ кижини эмдигизиле тӱҥейлештирзе, «Ямаханыҥ» ээзиле тӱҥейлеерге jараар. Командировкага барган «чолмончылар» аймакка jедип барала, озо ло баштап собкорлордыҥ айлына киретен. Ондо изӱ де, бир эмеш ачу да аш jаантайын белен эмей. Василий Андреевич Ядагаев городтоҥ Улаганга барган «чолмончыларды» jылу уткыыр, олордыҥ jол-jорыгыныҥ амадузы бӱтсин деп, бастыра jанынаҥ болужар болгон. Ол ыраак ла jараш Саратан jуртты, тӱӱкилик учурлу Пазырыктыҥ корымдарын, аймактыҥ jараш ӧскӧ дӧ jерлерин кӧргӱскен, jууктада таныштырган эди.

Ижисти эдип салала, јажыл-jараш jайда Башкуш сууныҥ jарадында тызыраган оттыҥ jанында амыраганыс санаамнаҥ качан да чыкпас.

Виктор Кертикович Майхиев ижисти бӱдӱрген айас, Кош-Агаш деген кеен алтайдыҥ кӱндӱзек ле jалакай улузыла таныштырганы, jараш кӧлдӧрине апарганы эмди ле кӧзиме кӧрӱнет. Петр Сергеевич Топчинниҥ ачык-јарык чырайы, jылу кӱлӱмjизи кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрер, омок кӱӱн-санаа кожор. Ол Улаган аймактыҥ улузы керегинде јакшынак кӧп бичимелдер бичиген. «Алтайдыҥ Чолмонында» анайда ок Василий Сануевич Манышев, Михаил Ширакович Мамадаков, Иван Михайлович Ченчаев, Владимир Васильевич Чекушев деп собкорлор иштеген эди. Михаил Ширакович акабыс айдатан: «Алтайдыҥ Чолмонында» кара тери чыкканча кара иш эдетен «аттар» бар.  Олордыҥ ла јанында јеҥил ле  јараш јелетен, јарышта туружатан «аттар» база иштейт…». Бӱгӱнги куучынымды ак-јарыктаҥ эрте јӱре берген  jайалталу  журналист, бичиичи Ядагаев Василий Андреевичтиҥ эземине учурлайдым.  Улаган аймактыҥ јурткорлорын ол јакшы билетен, олорло јуук колбуда иштеген. Бу бичимелди бичиирине ол јаан болужын јетирген.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газет бойыныҥ ӧйинде Улаган аймакта jаан тоомjыда болгон, эмди де ондый деп иженер кӱӱним бар. Улаган аймак — ар-бӱткени сӱрлӱ ле jараш, албатызы омок ло jайым,  байлу алтай. Бу jер — ады  чыккан кайчылардыҥ, бичиичилердиҥ ле кожоҥчылардыҥ, jайалталу ӧскӧ дӧ улустыҥ кабайы, кичӱ тӧрӧли.

Улаганныҥ ады чыккан ӱлгерчилери ле бичиичилери баштапкы алтамдарын «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» баштаган, оныла jуук колбуда иштеген де, иштеп те jат.

Бек-бырчыт корреспондент

«Улаган, Улаган –

Улу Алтайым толугы.

Ар-Башкуш, Чолушман –

Албатымныҥ кутугы».

Мындый чечен ле jараш сӧстӧрди «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» озогы ишчилериниҥ бирӱзи бек-бырчыт Роберт Сергеевич Бекенев бичиген.

Роберт Сергеевич 1938 jылда  чаган айдыҥ 21-чи кӱнинде ыраак Jазулу jуртта чыккан. Адазы Сергей Георгиевич мындагы баштамы школдыҥ заведующийи, энези Екатерина Сергеевна (кыс ӧбӧкӧзиле Ямочинова) ӱредӱчи болуп иштегендер. Ол ӧйдӧ рабфакты божодоло, jаҥы ла иштеп баштаган биле болгон. Онойдо иштеп jӱргенче, Ада-Тӧрӧл учун Улу jуу башталган. С. Г. Бекеневти билезиле кожо Улагандӧӧн кӧчӱрип, комсомолдыҥ райкомыныҥ баштапкы качызына туткандар. Бир канча ӧйдиҥ бажында Сергей Георгиевич канду jууга атанган. От-калапту jуу-согуштардыҥ бирӱзинде jеҥ jастанып, ойто Алтайына, эш-нӧкӧрине ле уулына кайра jанбаган. Ол jууныҥ-чактыҥ уур-кӱч ӧйлӧринде Екатерина Сергеевна уулчагын алганча, ойто Jазулудӧӧн иштеп jӱре берген.

Школды Роберт Сергеевич 1958 jылда Улаганда божоткон. Бу орто ӱредӱлӱ толо школдыҥ баштапкы выпускы болгон. Олордоҥ бир jыл озо «Улаганныҥ 11 класс ӱредӱлӱ политехнический школы» деп адалган школды ол ӧйдӧ божоткондордоҥ эмди Тамара Кирилловна Качакова (Токоёкова) бар. Кийнинде «Улаганда политехнический школ ӧзӱм алынбас» дежеле, бу школды jаап салган.

Jиит уул школдыҥ кийнинде Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ филология факультединиҥ алтай бӧлӱгине ӱренерге кирген. Мында Туулу Алтайдыҥ башка-башка аймактарынаҥ келген бойындый ок jиит ле ӧктӧм, ичкери омок кӱӱн-санаалу комсомол уулдар-кыстарла таныжып, студент кижиниҥ jаҥы jӱрӱмин баштаган.

Ӱренип тура, ол «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке улай ла jаан эмес бичимелдер, jурамалдар ийип туратан. Олор газеттиҥ бӱктеринде jарлалатан. Анайып, jиит кижиниҥ база бир jайалтазы ачылып келген. Ӱредӱниҥ кийнинде ижимди газетле колбоорым деп, туйка сананып jӱретен. Jе кенейте энези оорый берерде, Роберт Сергеевичке бир jылдыҥ бажында тыш jанынаҥ (заочно) ӱренер бӧлӱкке кӧчӱринип, Улаганныҥ школында физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеерге келишкен. Бир jанынаҥ, ӱредӱге ле jӱрӱмге акчаны бойы иштеп алып турар, экинчи jанынаҥ оору энезин кӧрӱп, болужып турар. Ӧскӧ болуш сакыыр jер jок. Анайып, энезин кӧрӱп, кичееп, оору-jоболын jайладып, колго-бутка тургузып алган.

1963 jылда Кош-Агаш аймакта ӱредӱчилер jедишпей, балдардыҥ ӱредӱзи ӱзӱктелгедий курч айалга тура берерде, Роберт Сергеевичти ректорат факультеттиҥ бир канча ӱренеечилериле кожо ары ийген. Мында ол эмеш те болзо, ченемелди ӧткӧни аайынча, ойто ло физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген.

—Ол тужында Улаганныҥ уулдары jеҥил атлетиканыҥ ончо бӱдӱмдериле коркышту тыҥ болгон – деп, Роберт Сергеевич эске алынатан. – Областьтыҥ ончо маргаандарында туружып, футболло, волейболло, чанала jӱгӱрериле улай ла ДСО «Урожайдыҥ» чемпионы болуп туратаныс. Байла, оныҥ да учун меге физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеерге jеҥил де, jилбилӱ де болгон.

«Ӱренчиктердеҥ эмди кем-кем санаагарга кирет пе?» – деген суракка Роберт Сергеевич тургуза ла эрӱ кӱлӱмзиренип, ээчий-деечий тоолой берер:

—Кош-Агашта 1990-чы jылдарда аймактыҥ jааны болгон Мураткан Бейсенович Кыдырбаев, депутаттар Совединиҥ председатели В. Н. Найдёнов, аэропорттыҥ jааны болгон Н. Н. Кольчиков, Туруспеков Рахимбек… Ончозы мениҥ ӱренчиктерим.

Улаганнаҥ Е. К. Тойдонова, В. И. Адыкаев, С. П. Кончубаев, А. А. Кензин, В. С. Чалчиков, И. С. Куюков, Чолушманнаҥ Н. И. Тантыев, А. В. Кыныраков, А. Д. Тыдыков, Бельчековтор, Купиндер, Балыктуjулдаҥ А. М. Тадышев – деп, табылу куучындап, оморкоп отурды. – Ончозын тоолоп болбозым, ачынбазын.

Кош-Агашта эки jыл кирези иштеп ийеле, Роберт Сергеевич ойто тӧрӧл jерине бурылган. Улаганныҥ школында иштеп тура, кӧргӧн-укканын, кӧгӱске илингенин бичип ле чӱмдеп, «Алтайдыҥ Чолмонына» аткарарын улалтып ла турган. Редакциядагы да улус улай ла бичип турган jиит авторды аjарып ийбей база. Ишке кычырган.   Анайып, 1967 jылдыҥ куран айында «Алтайдыҥ Чолмонына» корреспондент болуп ишке кирген.

Ол тушта баш редактор Н. Т. Барантаев болгон. Jиит кижиге бичинип кӧндӱгерге, газеттиҥ ижин, оныҥ «jажыттарын» оҥдоорго Н. И. Тодошев сӱрекей jаан болужын jетирген. Шеф-таскадаачызы И. В. Шодоев болгон. Улаганнаҥ Г. Д. Калкин, И. Я. Чулчушев деп тоомjылу улус иштеген. Олор до jаҥы иштеп келген jиит уулга «бистиҥ jердиҥ балазы» деп карузып, арга jеткенче болужып туратан. Газетте иштеерге jилбилӱ болгон. Ары-бери jол-jорыктар, солун улусла туштажулар, солун jерлер. Jе jадар jер jанынаҥ уур-кӱчтер jеткилинче болгон. Оныҥ учун арга jокто бу ишти артыргызып, Роберт Сергеевичке ойто jанарга келишкен.

Jе ол ӧйдиҥ jииттери колын бош салала, jайым-салдым баспайтан. Иш кайда ла jеткилинче болгон. Jерине jанала, jиит уул ойто ло ӱредӱчи болуп иштей берген. Jе газетле колбузын ӱспеген. Оныҥ солун, jараш, ол тоодо курч та бичимелдери бу jуукка jетире jарлалып келди. Тургуза ӧйдӧ эзен-амыр, Улаган jуртта jадат. Педагогикалык иштиҥ ветераны.

«Айла, ол jылдарда ӱредӱни jаҥы ла божодоло келген jииттер Улаган аймакта не аайлу кӧп болгон! Jууныҥ-чактыҥ кийнинде бичикчи-биликчи jаҥы ӱйениҥ ӧзӱп келген тужы не. Кажы ла ӧмӧликте jиит уулдар ла кыстар сандыраган-шакпыраган jӱгӱрӱжип туратан. Ишти капшай ла бӱдӱрер, ичкери ӧзӱмге алтаар деген сӱрекей jаан ару ла агару кӱӱн болгон. Jажыл jайда талдама аттарга минип ийеле, тайга-таштагы малчылардыҥ jайлуларын кӧстӧп, кандый да ийде-кӱч тудуп болбос бойлоры кожоҥ-коотло, каткы-кокырла сыр-jарышта баргылап jадатан. Олор – койчы-малчы улустыҥ эҥ сакыган айылчылары, эҥ керектӱ специалисттер. Ийинниҥ училищезинеҥ келген уулдар тракторлу jаҥы jерлер сӱрӱп, машиналарлу ары-бери учурткылап туратан. Кайдаар ла кӧрзӧҥ, иш ле иш. Тегин базып jӱрген бир де кижи jок.

Иштиҥ кийнинде, серӱӱн эҥир кирзе, jииттер культураныҥ туразына ойын-соотко jуулатан. Кыстар ак туфляларын газетке ороп алала келер. Уулдар ӧдӱктерин jалтырада арчып, ак чамчаларыныҥ jаказын чыгарып алар. Толыкка кыпчылып калала, кепшен салып, кӧстӧриле типилдеп-jапылдап кем де турбайтан. Гармошка, баян ойноор. Вальста jиит эжерлер айланар. Эмдигидий jӱзӱн-башка аппаратура, ойноткылар jок. Jе кандый ла ойын-соот бир аай, jилбилӱ ӧдӧтӧн»– деп, Роберт Сергеевич эске алынып куучындаган.

Јаан тоомjыда

Бистиҥ јурткорлорыс – Семён Данилович Куюковты, Алексей Иванович Санинди, Игнат Степанович Санинди, Николай Иванович Мекинди, Данил Челчушевти, Р. Тыдыновты, М. Попошеваны, Яков Михайлович Ядагаевти, С. ла М. Челчушевтерди, Н. Серкени, Сергей Иванович Тадыкинди, М. М. Толтокованы jаан jашту кычыраачылар эмди де ундыбаган болор.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ база бир jуук наjызы ла узак jылдарга јурткоры болуп келген  кижи — Алексей Николаевич Качаков. Ол 1936 jылда чаган айдыҥ (январь) 29-чы кӱнинде Улаган аймакта Кӧк-Паш деп jуртта Качаков Николай Кириллович ле Тондоева Агафья Ивановна деп колхозчы улустыҥ билезинде чыккан.

Адазын Японияныҥ шпионы, «контра» деп актуга бурулайла, 1937 jылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинде айдай берген. Адазы ол ло барала, орды-сурузы jок болуп jылыйып калган. Газеттерде аттырткан улустыҥ ады-jолдоры jарлаларда, Алексей Николаевичтиҥ адазыныҥ ады-jолы jок болгон, айдарда, ол катуныҥ jерине барала, оорып-шыралап божогон болор.

Кичинек Алексейдиҥ адазын айдай берген кийнинде, энези кулактыҥ кызы, «контрдыҥ» ӱйи деп айттыртып, кызычагын ла уулчагын шыралап jӱрӱп сок jаҥыскан азырап, колго-бутка тургускан.

А. Н. Качаков 1944 jылда Кӧк-Паштыҥ школыныҥ баштапкы клазына барган, оноҥ ары 1952 jылда Кайру деп jердеги Чолушманныҥ jетиjылдык школын jедимдӱ божодоло, Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищеге кирген. Ӱчинчи курстыҥ кийнинде черӱге барган. Ол jуучыл молjузын Камчатка деп jарымортолыкта талайдыҥ алдыла jӱрер керепте тӧрт jыл тӧрт ай бӱдӱрген.

1960 jылда черӱдеҥ jанала, Чолушманныҥ школында баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи ле балдардыҥ  интернадыныҥ таскадаачызы болуп иштеген. 1963 jылда педучилищени божодоло, Улаганныҥ школына физкультураныҥ ӱредӱчизи болуп барган. 1964 jылда биле тӧзӧп, ойто Чолушманныҥ школында иштеп баштаган. 1968 jылда колхозторды совхозторго кӧчӱрген ӧйдӧ «Советский Алтай» совхозтыҥ Чолушмандагы фермазында оок малдыҥ заведующийине, 1969 jылда Чолушмандагы jурт Советтиҥ jаанына кӧстӧлгӧн. 1971 jылдаҥ ала 1978 jылга jетире ол тушта аймактыҥ тӧс jери болгон Акташ jуртта КПСС-тиҥ аймактагы комитединиҥ инструкторы, аймактагы албаты-шиҥжӱзиниҥ комитединиҥ председатели, 1978-1987 jылдарда партияныҥ аймак комитединиҥ качызы, бюроныҥ члени, 1987-1990 jылдарда аймактагы албаты-шиҥжӱзиниҥ комитединиҥ председатели болуп иштеп, кӧп тоолу кайралдарла, Кӱндӱлӱ грамоталарла, Быйанду самараларла кайралдаткан. Ол тоодо «В. И. Ленинниҥ чыкканынаҥ ала 100 jылдыгына»  ла «Улаган аймакка jетирген нерези учун»  деп медальдар. Россия Федерацияныҥ Иштиҥ ветераны, 2014 jылдаҥ ала Россияныҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, 50 jылдаҥ ажыра эптӱ-jӧптӱ jуртап, «Алтын тойын» темдектеген эш-нӧкӧри Тамара Кирилловнала кожо тӧрт бала азырап чыдаткан.

Алексей Николаевичтиҥ jилбилӱ бичимелдери эмди де «Алтайдыҥ Чолмонында» ла аймактыҥ «Улаганныҥ солундары» газединде чыгат. Бу авторды улус jилбиркеп кычырат.

Алексей Николаевич 2016-2017 jылдардыҥ карлу-кату кыжында  аргаданып, деремнеге тӱшкен ӱч эликти кыжыла бойыныҥ чеден-кажаанында азырайла, jаскыда ар-бӱткенге, jайымга божоткон эди. Ол – кижи агару Алтайыныҥ ар-бӱткенин, оныҥ аҥ-кужын корып алар кӱӱндӱ болгоныныҥ јаркынду темдек-кереези.

(Учы келер номерлерде)

Тениш ТОХНИН