Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кадын суу јурукчыныҥ чӱмдемел ченемелинде: чындык ла соојыҥ

14.01.2020

Кадын суу-талай Сибирь телкеминиҥ эҥ баштапкы аҥылу бийик ӱредӱлӱ јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јайаандык энчи-байлыгында тӧс сӱр-кеберлердиҥ бирӱзи деп јолду темдектелет. Јурукчы јаан сууны алтай албатыныҥ кеп-куучындары, соојыҥдары ажыра, онойдо ок бойыныҥ ӧзӧгиле, кӧрӱмиле сезип, сӱреен эптӱ ле чындык эдип кӧргӱскен, јураган. Албатыныҥ байлу суузы ар-бӱткенниҥ база бир кайкал кептӱ јери болуп, Гуркинниҥ јайаандыгыныҥ јаан јолына чыккан ӧйиле колбулу. Ол 1903 јылда Кадын сууныҥ јарадында Онос деген јуртта јеезелӱ јуртын тӧзӧп токтогон.

Онос јурт 1856 јылда тӧзӧлгӧн (алтай тилле Он-оос, орус тилге дезе «десять устьев рек» деп кӧчӱрилет).

Јурукчы нениҥ учун шак ла бу јуртты талдап алган деген суракка карууны берип кӧрӧли. Оносты јаҥыс та бойыныҥ турган ла эбире курчаган ар-бӱткениле кайкамчылу јер деп айдарга болбос. Јурт јымжак јериле, ару кейиле аҥылу, танылу. Бу јурттыҥ ла оны эбире турган јерлердиҥ ады-јолы  XIX чактыҥ учкары ӧйдӧҥ ала губернияныҥ периодиказында улай ла адалатан. Темдектезе, П. Сысуев деген абыстыҥ «От Улалы до Чемала и Чепоша» деген бичимелинде  Онос ло Кадын керегинде айдылат: «…Кайа деген кырдыҥ эдегинде  Онос деген оогош алтай јурт турат… тургуза ӧйдӧ јурукчы Гуркин, Алтайдыҥ јурукчызы јуртап јат, угы-тӧзиле алтай, Улалудагы миссионерлердиҥ школыныҥ ӱренчиги, тургуза ӧйдӧ бойыныҥ јуранары аайынча ӱредӱзин Јураарыныҥ академиязында тӱгезип јат.

Оностыҥ јуугында Кадын ажыра эмиктӱ канатла кечетен јер бар… Чамалдыҥ Кадынга кирип турганы сӱреен јараш, суучактыҥ ӧткӱре кӧрӱлип турар суузы бойында јараттай карарып барган кайыр-каска, јылым кайалардыҥ сомдорын кӧргӱзет. Шак мынызы Кадынла бириккенде кара чаганага бодолду болуп кӧрӱнет ле чичкечек лента чылап чӧйилген бойы кайнаган-кӧдӱрилген, чакпынду Кадынга узак ӧйгӧ кирип болбой јадат. Алтай кырлардыҥ каан-бийи Кадынныҥ ӧҥжигин, кайкамчылузын, јаражын, кеенин…»  (Сысуев, 1905, с. 3).

Бис ол ӧйдӧги јарлалган бичимелдерди кыракы шиҥдеп, Гуркин Оносты тегиндӱ аҥылап талдабаган ла мында токтогоны тегиндӱ эмес деген шӱӱлтеге келедис. Шак бу јурттаҥ, јердеҥ јаан јолдор чыгып, башка-башка јерлерди бириктирет. Темдектезе, кечӱ-паромло Кадынныҥ оҥ јарадына чыгарга эптӱ. Оноҥ ары Чуйдыҥ јолына буудак јогынаҥ чыгарга јараар. Онойдо ок ажу ажыра Алтайскийге, Шабалинге ле Чуйдыҥ јолына-трагына чыгарга јараар. Онос Гуркинге Алтайдыҥ сыраҥай ла ыраак јерлерине, ӧзӧгине једерге эптӱ учун керектӱ болгон. Алтайдыҥ кажы да јаны јаар јол ачык ла јорыктаарга јеҥил болгоны јурукчыга сӱреен јаан учурлу болгонын темдектеер керек. Јурукчыныҥ айыл-јурты Кадынныҥ сол јарадында, Ӱйттӱ-Кайа деген кырдыҥ эдегинде турганы элбеде јарлу. Мынаҥ Кадынныҥ тӱрген тебӱлӱ, токтоду јок маҥы јакшы кӧрӱлетен. Бу сууныҥ ийдези, кӱчи тыҥ болгонынаҥ улам «…јурукчыга  Алтайдыҥ јӱрегине конгон чокторы јаркындалган, ойногон јаражайдыҥ кеберкеги, сӱрлӱзи керегинде бастыра телекейге ӧй эдип кыйгырар кӱӱниҥ келер… Гуркинниҥ алкы бойына: сууныҥ ла јарыктыҥ ойынын, Кадынныҥ толкуларыныҥ јӱзӱн ӧҥдӧрлӧ толголып, элбиреп јатканын, чулум (гранит) эбирилчикерде токыналы јок кӱркӱрегенин-шуулаганын кӧргӱзерге сӧстӧ дӧ ийде, арга јок деп билдиретен. Јурукчы кӱӱниҥ будуктарына баштанатан» (Кондаков, 1980, с.4).

Г. Гребенщиков  XX чактыҥ  40 јылдарында Америкада тужында мынайда эске алынган: «…Гуркин алтай ар-бӱткенди кандый да аҥылу сӱӱшле бичип баштаган, олордыҥ ортозында эҥ ле артыктарын-талдамаларын туулык кӧлдӧргӧ, анчада ла алтай суулардыҥ кааны Кадынга учурлаган.

Кадын — алтай суулык симфонияда эҥ ле тыҥытту кӱӱзиле ле телекейде ончо суулардыҥ ортозында кайкал кептӱ бӱдӱмдериле танылу!.. Ӱргӱлјикке ичкери тӱрген тебӱле јӱткигени, омок-седеҥ ле маҥныҥ ӱзӱлбес-туузылбас јаҥар-кожоҥы. Јараттарында ла сууныҥ тӱбиндеги кӧп тоолу ла јӱзӱн ӧҥдӱ таштарды ӱзӱги јогынаҥ чарлап, курчыдып кееркедет. Ондый јӱзӱн ӧҥдӱ куулгазын кептӱ таштар сууныҥ тӱбинде јайылган јадат.  Арт-учында јаантайын кӧсти сӱӱндирер, кӱӱн-санааны кӧдӱрер аксымак-чаҥкыр ӧҥи, јаантайын тирӱ ле солоҥыныҥ јӱзӱн ӧҥдӧриле ойноп јаткан ла телекейдиҥ ӧскӧ кандый да сууларында такып кӧрӱлбеген сууныҥ ӧҥи — ол ончозы кандый да јайаачыныҥ сӧслӧ чыгара айдып болбос сӱӱнчизин кӧргӱзет — Кадын керегинде сӧстӧрлӧ, ӱндерле, будуктарла, оныҥ ээзиле куучындажар ла кожоҥдоор арга берет. Шак оныҥ учун Кадын бойыныҥ эҥ баштапкы кайкамчылу, јайалталу јурукчызын ла кожоҥчызын Гуркинди талдап алганында кайкаары јок».

Јурукчыныҥ живописно-графикалык ла сӧслӧ иштеер јайаандык ууламјыларында Оностыҥ ар-бӱткендик ле экономикалык байлыгыла коштой сууныҥ аҥылу учурын (суу айгулдыҥ чокым бӱдӱми Кадын) база ајаруга алар керек. Онызы, бистиҥ шӱӱлтебисле болзо, Г. Гуркинниҥ 1907-1908 ле 1910 ј.ј. таҥынаҥ кӧрӱлериниҥ каталогторыныҥ кадарларында сӱреен чокым, чындык кӧргӱзилген. Кӧрӱлердиҥ ортозында јӱк ле ӱч јыл ӧткӧн. Је бу ӧйдиҥ туркунына јурукчыныҥ кӧрӱминде ӧткӧн кубулталар иле, 1907-1908 јылдарда каталогыныҥ кадары  1910 ј. каталогтыҥ кадарынаҥ чик јок аҥыланып јат. Јуруктарда јурукчыныҥ ады-јолы турат. Јуруктар пероло, тушьла, кисточкала бӱдӱрилген. Јуруктар графикалык. Баштап тарый кӧргӧндӧ, јурукчыныҥ мары, иштеер аайы, аргалары бир ле аай, кӧнӱ јаҥыс деп айдарга јараар. Је лапту ајарганда, јуруктар бойыныҥ бӱдӱмдериле аҥылу, башка. Баштапкы јурук алтайлардыҥ телекейиниҥ јаҥжыккан бӱдӱмин кӧргӱзет: јуруктыҥ ӱстиги јанында тӧс јерде кырлар, кырлардыҥ ӱч јанынаҥ учар суулар учат. Јуруктыҥ тӧс учуры Јер-Суу — Кан Алтай деген јебрен соојыҥдардыҥ ээлӱ, байлу сӱр-кеберлеринеҥ келген. Бӱткӱл Алтай алтай кижиниҥ Айыл-Јурты, Алтай — јаҥар кожоҥ деп билдирет. Јуруктыҥ чике ортозында эжиги ачык алтай агаш айыл — јӱрӱмниҥ темдеги, учуры, Алтай телекейге ачык кӱӱндӱ-санаалу. Ӱстинде тыш-амыр, токыналу теҥерини, куштарды, учар сууларды кӧрӧдис. Олор јарыкла јаркындалып, јӱрӱмниҥ толкузын темдектеп јат.

Баштапкы јуруктыҥ турганы аайы — тегелик, Алтайдыҥ телекейи курчу-тегеликтий кӧргӱзилет. Айла, јуруктагы шрифттер јалбагыла берилген, «К» деген танык ӧзӱмдердиҥ кулјазыныҥ улалганы деп јуралган. Ол јурукты эбире алган рамкага тӱҥей.

Алдында алтай кебин, тере тонын, укту ӧдӱгин кийген кайчы байдастанып отурат. Бодоштыра айтса, кӧрзӧ, јуруктагы кайчы эр болуп, бойыныҥ јериниҥ чындык ээзи болуп отурат. Јебрен тӱрк сӧзликте «ERKLIC» ле «ERKLLK» деген сӧстӧргӧ мындый јартамалдар берилет:

  1. а) аргалу-чакту, тап-эриктӱ; б) јаҥ, ийде-кӱч.
  2. а) башчы, ээ; б) башкарып јатканы, ээзи (ДТС, с. 180).

Алтай улустыҥ јаҥжыккан кӧрӱминде Эрлик-Бий «телекейди, кижини јайагандардыҥ бирӱзи болуп јат. Ол јер-алтайда улусты казыр, кату ээлердеҥ корып јат». Алтайлар Эрлик-Бийдиҥ ады-јолын ӧлӱм-јидимле, оору-јоболло колбулу деп кӧрӧт. Кинчек эткен улусты кату каруузына тургузар аргалу. Кижи коомой, келишпес керек этсе, олорды ару, ак та ээлердиҥ ийер аргазы бар». (Муйтуева, с. 41).

Каталогтыҥ кадарыныҥ чике алдында Гуркинниҥ сӱӱген ӧзӱми комургай — пучка (борщевик сибирский). Јурукчы оныҥ јалбрактарын јаанада берет. Јалбрактар учкур, курч ла чала јайа чачылган. Комургайдаҥ кӱӱлик ойноткы белетеп јат — шоор. Комургайды јурукчыныҥ бойыныҥ аҥылу темдеги, сӧзи деп айдарга јараар. Алтайдыҥ кеенин, байлыгын мактаганыныҥ, алкаганыныҥ темдеги болуп јат. Јурукчыныҥ јайаандыгында јаантайын учурап турган кеендик јажыды деп айдарга јараар.

Тӱрк тилдерде јердиҥ ле сууныҥ айгулдарын бириктиргенин (алтай телекейдиҥ јуругында Јер-Сууныҥ сӱр-кебери) — «Байлу Јер-Суу», «Байлу Тӧрӧл» дегенин темдектеп јат. Г. Гуркинниҥ кычыру-лозунгында «Јер-Суу, каан Алтай» — «Земля. Вода, Хан-Алтай» дегенинде сӱреен тереҥ учур ла јажыт бар. Этнограф С. Тюхтенева мынайда темдектейт: «…јер-суу дегени тӱрктердиҥ орто чактардагы орхоно-енисейский кереестериниҥ јарлу эҥ јаан кудайлардыҥ бирӱзиниҥ ады-јолы… Кан-Алтайды бӱткӱл, текши Алтайдыҥ, оныҥ сууларыныҥ, јерлериниҥ, ар-бӱткендик јерлердиҥ-объекттердиҥ чике бажында, јуунадылган сӱр-кебери деп јартаарга јараар. Шак ол алтайлардыҥ кудай јаҥын ла соојыҥдарын бириктиреечи теҥ-тай ийделӱ, учурлу Јер-Суу ла Алтай кудайлары (Тюхтенева, 2009, с. 4).

1910  јылдыҥ  каталогында  Алтайдыҥ телекейи ол ло бойы артат. Је учуры билдирлӱ кубулып солынат. Ончо сӱр-кеберлер ле олордыҥ учуры кубултылган: топшуурлу кайчыныҥ ордына јобош, тӧп, ак сагалду карган-аксагал отурат. Бӱдӱмиле Боянга јуук (чачыныҥ ӧҥи, сагалы јарык, чамчалу, је ӧдӱги алтай кижиниҥ). Јурукта сӱреен кӧп улустыҥ сӱр-кеберлери. Кайчыны эбире угаачылар кӱреелей отурат:  чегедектӱ, бӧрӱктӱ, тулуҥдарында јыламаштарлу эпшилер, олордыҥ јанында колында каҥзалу, курында отыгын эдинген кејегелӱ алтай эр отурат. Кайчыныҥ јанында айак-казан, тажуур турат.

Јурукчы јуруктыҥ чике ортозында камныҥ тӱҥӱрин јаанада кӧргӱзет. Тӱҥӱрдиҥ ичинде агаштаҥ белетеген кӱрмежек. Оныҥ учтарында кижиниҥ бажы јуралган, јаламалар буулалган. Гуркин јуруктарлу папказында кӱрмежекке бойы мындый јартамал берет: «… Онос суучактыҥ бажында јуралган, Алтын Кӧлдиҥ ле Кадынныҥ ортозындагы јерлерде таркадылган… Бу кӱрмежек бойы сӱреен јаан, оноҥ улам оныҥ ӱстиги бажы теҥериле теҥ-тай, Ӱлгенниҥ јеринде турат. Алды јанындагы бажы алтыгы ороонго, Эрликтиҥ каандыгына једет. Мӱргӱп ле кӧдӱрип турган кырлар тӧстӱ тайгалар деп адалат, бура дезе — куулгазын ийделӱ учуп јӱрер эрјине мал. Кам кижи бойыныҥ адына отурып, кейле учуп јорыктайт (Потанин, 1915, с. 100).

Шак бу јуруктыҥ чике ортозында амыр-энчӱ турган айылдыҥ ордына тӱҥӱр турат. Онызы бу телекейдиҥ јуказын, уур-кӱчтерге табартып, оодылып-сайаларын эзеткени деп кӧрӱлет. Бу сӱр-кеберди аҥчыныҥ айула тартыжып јатканы курчыдат. Олор экӱ тамыныҥ ӱстиндеги јайканып турган тоормоштыҥ ӱстинде колдомдожып кӱрежет. Алдында јуралган учар суу бу учуралда јӱрӱмге тӱбек, јеткер экелет. Мынаҥ јуруктыҥ тӧс учуры чыгып келет — бу телекейди корып-чеберлеп алары. Оныҥ учун Алтайдыҥ ончо агару ийдезиниҥ амадузы јаҥыс — Алтайды корып аларга мӱргӱӱри, суранып алканары, јалынары тӧс јерде. Јурукта келеткен кату ӧйдиҥ темдектери кӧп: тӱҥӱрдиҥ табыжы, оҥ јанында топшуур; сол јанында  мылтыктыҥ кындагы, мылтык-бычактыҥ, јеткер-тӱбектиҥ темдеги тыҥытту иле. Онойдо ок айалга чочыдулу, кызу болгонын сынына, јалбагына чӧйилген чийӱчектердиҥ учуры база лапту кӧргӱзет. Тайган малдыҥ терезин арта салган агаш, эпши кижиниҥ бӧрӱги ле о.ӧ. јеткердиҥ кейде билдирер-билдирбес тыныжын база кӧргӱзет деп айдар керек.  Айла, бу чийӱчектер башка-башка ууламјылу, олордоҥ телекей удура-тедире учурлу деген шӱӱлте чыгат. Чочыдулу айалганы ӱкӱлердиҥ сӱр-кеберлери база тыҥыдат. Алтайлардыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥында ӱкӱ эки учурлу: бир јанынаҥ алза, ӱкӱ сезимдӱ куш, экинчи јанынаҥ — ӱкӱ камдардыҥ телекейиле, алтыгы ороонло тудуш, тилдӱ. Оныҥ учун ӱкӱниҥ канады кам улустыҥ бӧрӱгине тагылат.

Јуруктыҥ алты јанындагы кайчыныҥ сӱр-кебери Ал-тайды корып, чеберлеп алары ла кижи ле ар-бӱткен бирлик деген шӱӱлтеге экелет. Оноҥ айыл-јурты — Алтайды аргадаары, амыр-энчӱни чеберлеери деген шӱӱлте чыгат. Алтай амыр-тыш турза, эбире телекейде амыр-энчӱ бузулбас. Шак оныҥ учун јуруктыҥ ӱстиги јанында чегедектӱ эпшини кӧрӧдис. Ол колында сӱттӱ айакту, кӱнчыгыш јаар бурулып, Айлу-Кӱндӱ Алтайын кӧдӱрип алканат. Ӱстиги телекей эпшиниҥ алаканы кирезинде тургузылган. Мынызы алты ӱйелӱ агаш айылды-айыл-јуртты корып алар деген кӱӱн-санааны тыҥыдат.  Агаш айылдыҥ тӱнӱгинеҥ ыш чыгат, очокто от кӱйет — јӱрӱмниҥ темдеги. Эжик ачык, чакыда јарык ла барыҥкай ӧҥдӱ эки ат. Јуруктыҥ бажы тужында јаҥырган айды кӧрӧдис. Айса болзо, айдыҥ 3 эмезе 8 јаҥызы болор бо. Алтайдыҥ ээзин кӧдӱрип, алкыш-быйан сураарга јакшы ӧй. Бу айалганы јуруктагы эки айалга јартап јат:

1) тайган малдыҥ терези, айдарда, Алтайдыҥ ээзин кӧдӱрген;

2) биле — эпши ле эр кижи, балазы агын сууныҥ јанында чӱм-јаҥын ӧткӱрип, кӱндӱӱ-кӱреезин салып, Сууныҥ ээзинеҥ алкыш-быйан сурап јаткан деп јартаарга јараар.

Айдарда, баштапкы јурукта (1908) тӧс јерде Айыл-јурт, Алтай. Ӱстинеҥ тӧмӧн адылып тӱшкен учар суулар. Эбире телекей амыр-энчӱ, токыналу. Келтейинде калталу, камчылу кайчы — бу телекейди тымыкта токыналу кӧрӧӧчи. Текшилей алза, Гуркинниҥ таҥынаҥ баштапкы кӧрӱзиниҥ кадары токыналу, јайым, амыр-энчӱ телекейди кӧргӱзет. Је 1910 јылда ӧткӧн кӧрӱниҥ кадары чек ӧскӧ. Јуруктыҥ чике ортозында айыл-јурттыҥ ордында тамыныҥ ӱстинде кижиниҥ чочыдулу алтамы. Ол јастыра баспаска чырмайат. Онойдо ок камныҥ тӱҥӱри, ӱкӱлер ле ӧскӧлӧри де јууктап келген тӱбектиҥ тыныжын кӧргӱзет.

Бис баштапкы јуруктаҥ јарыктыҥ, токыналдыҥ, јӱрӱмниҥ ийдезин, телекейин кӧргӧн болзос; је экинчизинеҥ сӱреен кӧп таш, курч, учкур ууламјылар кӧрӧдис, кычырадыс». Гуркин каталогтордыҥ кадарларындагы графиказы ажыра туулык јериниҥ јаҥыс ла кеенин, јаражын, ийдезин, улуркагын кӧргӱзерге ченешкен эмес, је онойдо ок бойыныҥ калыгыныҥ келип јаткан ӧйди сезип, санааркап-туйуксынып туйукталганын кӧргӱзерге амадаган. Кайчыныҥ амадузы (Гуркин бойы Алтайдыҥ јаҥарчызы деп адалган) — јаҥыс та ӧткӧн ӧй керегинде айдып берери эмес, је онойдо ок келер ӧйдӧ Алтайды, албатыны сакып јаткан келишпестер, катулар јанынаҥ база эзедип айдып салары.

Ӱч ле јылдыҥ туркунына Г. Гуркинниҥ кӧрӱми солынган. Оныҥ кӧксинде, ӧзӧгинде, ич-телекейинде сӱреен јаан иш ӧткӧн. Ол кубулталар-јаҥыртулар јурукчыныҥ Сибирьде ӧткӧн кӧрӱлери аайынча јерлештериниҥ кӱӱн-санааларыныҥ ла ӱредӱчизи Г. Н. Потанинниҥ камааныныҥ шылтузында ӧткӧн. Јурукчы бойын јӱк ле Алтайда јуртап јаткан «алтай Гуркин» деп кӧрбӧй, је ол «Алтайдыҥ уулы» деген оҥдомолдыҥ учурын билип, оҥдоп баштаган. Јурукчы ыраада, тереҥжиде кӧрӱп, алтайлардыҥ айалгазы, албатызына аҥылу коруул, ајару, болуш керек деп айдатан учурлу болгонын ӧзӧгиле сескен, јайаан иштеринде толо, чындык кӧргӱскен…

Э. Чинина,

эл библиотеканыҥ билим ишчизи

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина