Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкини улус эдет

14.01.2020

Алтай Республиканыҥ Москвадагы јаантайынгы элчилиги, оныҥ ижи-тожы, ишчилери керегинде газедистиҥ бу јуукта номеринде бичиген эдибис. Бу бичимелде оныҥ канча јылдарга јааны болуп келген Ирина ЛОЗОВАЯЛА ӧткӧн куучынды элбеде јарлайдыс.

Бичимелистиҥ бажында оныҥ биографиязыныҥ кезик элестерин эзедип ийели. Ирина Петровна Москва калада 1966 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде чыккан. Бийик ӱредӱ аларга ол Бастырасоюзный заочный инженерно-строительный институтты талдаган. 1989 јылда оны божоткон. Ого ӱзеери 2005 јылда ол государстволык службаныҥ Россия Федерацияныҥ Президентиндеги Российский академиязын тӱгескен. 1984 јылда ӱредӱзиле коштой ишмекчи јолын баштаган. 1992 јылда Алтай Республиканыҥ Москвадагы јаантайынгы элчилиги таҥынаҥ тӧзӧлмӧ болуп иштеп баштаарда ла, Ирина Петровна, ол тушта Абрамова (ада ӧбӧкӧзи), оныҥ баштапкы специалисттериниҥ тоозына кирген. 27 јылдыҥ туркунына ол баш специалисттеҥ ала башкараачыга јетире ӧзӱп, јӱрӱминиҥ кӧп саба ӱлӱзин Туулу Алтайдыҥ Москвадагы элчилигине берип јат.

Элчиликтиҥ тӱӱкизи, текши ижи керегинде И. Лозовая мынайда куучындады:

—Јирме јети јыл кайра элчиликтердиҥ ижи јаҥы ла башталып турарда, кажы ла тергеениҥ специалисттерине Малая Дмитровка оромдо турада бир кыптаҥ берилген болгон. Ончо элчиликтер ижин тапчы кыптарда баштап, араайдаҥ бойына башка туралар, кыптар табып, таркай берген.

Бистиҥ тергеебис јаан дотация-болуш алып турган ла акча-манат јанынаҥ айалга кӱч болгон учун, республиканыҥ элчилиги бойына тура садып, кӧчӧ берер арга јок болгон.

Мен канча јылдардыҥ туркунына Алтай Республиканыҥ ончо башчыларыла јуук колбуда иштегем. Олордыҥ кажызыныҥ ла алдында постпредстводо таҥынаҥ тура болзын деген амаду турган болгон.

Онойып, амадаган тура 2010 јылда табылган ла элчилик оны арендага алып, ары кӧчкӧн. Элчилик кӧчӱп келген бу тура 1836 јылда тудулган. Совет јаҥ ӧйинде мында библиотека болгон. Бис оны специалисттер иштеер кыптарлу, республикадаҥ командировкага, айылдап келген улуска амыраар кыпту эдип, ичин эмеш солыганыс. Текши алза, алты ай кире ӧйдиҥ туркунына јаан чыныкташ-јарандырышту кӧп иштер ӧткӱргенис.

Тогус јыл кайра бу турага ончо алтай чӱм-јаҥдарла кирген эдис, айдыҥ јаҥызында Иван Итулович Белеков (ол тушта Эл Курултайдыҥ јааны болгон) сӱт ӱрӱстеген. Онойдо ок элчиликке архимандрит  Каллистрат, горно-алтайский епископ  келип, тураны орус албатыныҥ јаҥыла аластаган.

2016 јылда Москваныҥ мэри Сергей Собянин бу тураны биске сыйлап берер деп јӧптӧгӧн.

Бу јер биске ончо јанынаҥ келижип, ижис мында јакшы, ачык јолду деп чотойдым.

Јылдар јылыжып, ӧйдиҥ ӧдӱжиле коштой иштиҥ некелтелери де солынган деп айдар керек. Баштап тарый окылу чаазындарды бир јерде бичип, колго алып, керектӱ јерге јетирер керек болгон. Эмди дезе документтердиҥ электрон эбирӱзи бар. Оныла колбой постпредстводо иштеп турган кажы ла специалист компьютерле иштеер јакшы билгирлерлӱ. Ого ӱзеери элчиликтиҥ ишчилери башка-башка ууламјыларла иштеп билер, кандый ла арга-јайалталарлу јииттер деп темдектеер керек.

Олор федерал тӧс јерде Алтай Республиканыҥ јилбӱлерин корулап иштейдилер. Калганчы ӧйдӧ ижистиҥ база бир јаан ууламјызы ол тергеениҥ имиджин кӧдӱрип, ичкери апарары болот.

Москвага Алтайдыҥ культуразы, чӱм-јаҥдары сӱрекей јилбилӱ боло берген. Элчиликке јаантайын башка-башка јерлердеҥ, тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ, балдардыҥ библиотекаларынаҥ, тергеелер ортодогы форумдардаҥ таныштыру ӧткӱрзин деп кычыртулар келет. Бу јаантайын болуп турган керек-јарактарда кажы ла катап тергеениҥ бойынаҥ улус алдыртарга келишпей турат. Оныҥ учун мында иштеп турган јииттер тӧрӧл тергеезиниҥ тӱӱкизин, чӱм-јаҥдарын, аҥылузын јакшы билери мындый учуралдарда анчада ла јарамыкту болот.

Мындый туштажулардыҥ кийнинде билимчилер де, тӱӱкичилер де, тегин де улус меге бистиҥ јииттердиҥ билгирлерин, ойгорын кайкап, мактаганын айтпас аргам јок. Чындап та, республиканыҥ јашӧскӱрими ӱредӱ јанынаҥ тыҥ деп чотойдым.

Бӱгӱнги кӱнде ороонныҥ тӧс калазында јыл туркунына албаты-јонды јууп турган 350 кире башка-башка керек-јарактар ӧткӱрилет — арай ла болзо кажы ла кӱн эмес. Бис олордыҥ кӧбизинде туружадыс. Ӧскӧ тергеелердиҥ эҥ артык, талдама деген ченемелдерин кӧрӱп, јанчыкка салып, бойыска алынып тузаланадыс.

Кажы ла јамылуныҥ, окылу јаҥныҥ ишчизиниҥ ижиниҥ тӧс ууламјызы — ол албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырары, эҥ ыраак јуртта јадып турган кижиниҥ јадын-јӱрӱмин јеҥилтери, оныҥ курч сурактарын аайлаштырары. Элчиликтиҥ ишчилери эҥ артык ченемелдердиҥ бойыныҥ тергеезине тузалузын илелеп база иштейдилер.

Элчиликтиҥ туразыныҥ цокольный кадында кӧрӱ-кып јазап алганыс. Ондо республиканыҥ эҥ артык продукциязы тургузылган. Калганчы ӧйдӧ Туулу Алтайдыҥ бренди бийик баалалып, тергее Россияныҥ эко-тӧс јери болуп калганы оморкодот. Санаабыста келер ӧйдӧ постпредствоныҥ площадказында мындый кӧрӱ-кӧргӱзӱлер аайынча иштерди элбедер пландар бар, Алтайдыҥ туризм јанынаҥ аргаларын агенттерле, туроператорлорло ӧмӧ-јӧмӧ јарлаар иштер ӧткӱрилер.

Мен бойым, постпредствоныҥ тӱӱкизиниҥ башталганында турган кижи, иштиҥ уур-кӱчин билерим. Мында иштеп турган јииттер база кӧп ченелтелер ӧткӧн улус болуп јат. Мен, Москвада чыккан-ӧскӧн кижи, тӧрӧл каламда ла иштеп турган болзом, олор ончозы тергеениҥ бойынаҥ келген. Јаан каланыҥ ла кичинек республиканыҥ јӱрӱминиҥ аайы, маҥы чек башка эмей, ого темигери тегин ле керек эмес. Ӱзеери мында квартира-туралардыҥ баазы сӱрекей бийик. Бистиҥ специалисттер квартира учун тӧлӧп јадат. Аш-курсактыҥ да, ары-бери јорыктаганыныҥ да баазы — ончозы бийик. Ишјал, јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧлӧр јанынаҥ дезе постпредстводо айалга тыҥ эмес деп айдар керек. Је ӧйлӧ кожо бу да айалга јакшы јанындӧӧн солынар деп иженедис.

Мен мынаҥ ары тӧс калада иштеп, башка-башка структураларла колбу тудар, куучын-эрмек ӧткӱрер ченемелин ӧскӱрип алган бу јииттер тӧрӧл тергеезинде де, федерал кеминде де тузалу, керектӱ ишчилер болорына алаҥзыбай јадым. Бистиҥ јииттер анчада ла федерал министерстволордо иштеер деп иженедим. Темдектезе, тургуза ӧйдӧ Государстволык Думаныҥ депутады Родион Букачаковтыҥ болушчызы болуп иштеп турган Эмилия Дмитриева постпредстводо иштеп баштаган, ченемел-јолы мынаҥ кӧндӱккен. Ишмекчи јолын постпредстводо баштаган кӧп јииттер эмди республикада каруулу иштерде иштейт. Эжер Челоков, Виталий Кичинеков, Айдар Мызин онойдо ок постпредстводо иштегендер.

Ирина Петровна куучынын «јаҥы ӱйе таскадып, ӱредип, јайалталу јииттерди јылыйтпай, олорды ичкери ӧскӱрер керек, тӱӱкини улус эдип турган ине» деп тӱгести.

Э. КУДАЧИНА