Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Телекейлик литературалардыҥ институдында

14.01.2020

Москвада А. М. Горькийдиҥ адыла адалган эки институт бар. РАН-ныҥ Телекейлик литературалардыҥ институды (Институт мировой литературы РАН, кыскарта ИМЛИ). Ол литератураныҥ шиҥжӱчилерин белетейт. Экинчизи, Литературный институт, бичиичилер ле кӧчӱреечилер белетейт.

Бистиҥ айдарга турганыс ИМЛИ ле оныҥ ижи-тожы керегинде болор. Санкт-Петербургта орус литератураны шиҥдеер институт (Пушкинский дом) бар болзо, Москвадагы институтта телекейлик литератураларды шиҥдегилейт. ИМЛИ-ниҥ 80 јылдыҥ туркунына бӱдӱрген иштериниҥ тоозында «История всемирной литературы» (8 том), «История русской советской литературы» (4 том), «История советской национальной литературы» (7 том). Баштапкы иште американ, немец, итальян ла оноҥ до ӧскӧ литературалардыҥ тӱӱкилик ӧзӱми бириктире шиҥделген.

Оноҥ башка ИМЛИ-де Россияда башка-башка калыктардыҥ фольклорын ла литератураларын шиҥдеп турган бӧлӱктер бар. Бойыныҥ ӧйинде фольклор бӧлӱкти В. М. Гацак башкарган, эмди В. Л. Кляус деп кижи башкарат. Совет ӧйинде «Литература народов России» деген бӧлӱкти Г. И. Ломидзе, Н. С. Надъярных башкарган. Ондо иштеп турган улус: украин, орус, белорус ла тала аайынча тӱндӱк литературалардыҥ ишчилери, Сибирьдиҥ, Кавказтыҥ ла Орто Азияныҥ улузы иштеген. 2005 јылда бӧлӱк «Литературы народов России. XX век» деп энциклопедиялык сӧзлик белетеп чыгарган. Эмди бу бӧлӱктиҥ улузы астаган да эмтир, 4-5 кижи јаан иш бӱдӱрет. Оны бис кепке базылып чыккан иштердеҥ кӧрӧдис: «История национальных литератур. Перечитывая и переосмысливая», «Нация. Личность. Литература», «Литературная классика в диалоге культур» ла оноҥ до кӧп. Кажызы ла 4-5 чыгармалу.

Бӱгӱнги ӧйдӧ бу институт кызалаҥду айалгадаҥ чыгып, јаҥы-јаҥы ла орныгып јаткан эмтир. Оныҥ тӧс шылтагы билим бу 20 јылга кӱч айалгада болуп, ӧҥжиир аргазы јок артканында: билимниҥ учуры јабызаган, ишјал јабыс, бичиктер чыгарары кӱч, јиит билимчилер астаган. Је бойыныҥ ижин јаан јашту билимчилер улалтканча. Эмди ИМЛИ-ниҥ директоры В. В. Полонский эмтир.

Быјыл ӱлӱрген айда Москвада РАН-ныҥ Телекейлик литературалардыҥ институдында билим конференция ӧтти. Оныҥ тӧс учуры — ӧс калыктардыҥ фольклорын ла литератураларын шиҥдеери, билимчилердиҥ ассоциациязын тӧзӧӧри. Конференцияга башка-башка республикалардаҥ билимчи-шиҥжӱчилер келген. Алтай Республикадаҥ конференцияда М. С. Дедина ла бу бичимелдиҥ авторы турушкандар.

Баштапкы кӱн текши докладтарды уккан кийнинде кӱреелей куучын ӧткӧн. Ондо талаларда билим айалга кандый болгонын ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱшкенис, билимчилердиҥ ассоциациязын тӧзӧӧри, јиит билимчилерди белетеери керегинде куучын-эрмек ӧткӧн.

Бир јанынаҥ, бу тӧс институт бисти 15 јылдыҥ бажында јууган. Кажы ла билимчи бу ӧйгӧ талаларда билим кандый айалгада болгонын јартаган. ИМЛИ Алтай Республикага бойыныҥ ӧйинде 9 билимчи белетеген. Олордоҥ тӧрт кижи доктор ижин корулаган: С. Суразаков, З. Казагачева, Н. Киндикова, Т. Садалова, беш кижи кандидаттар: С. Каташев, Р. Палкина, М. Толбина-Демчинова, А. Конунов, К. Яданова ла о. ӧ.

Ол ӧйдӧҥ бери ИМЛИ-де ӱренген, шиҥжӱлӱ билим ижин корулаганы токтодылган учун, келер ӧйдӧ национальный кадрларды ойто такып белетеери аайынча куучын ӧткӧн.

Экинчизинде, тӧс институт кӱч айалгада иштеп турганча, талаларда билим ӧҥжип ӧскӧн. Бистиҥ НИИ-де ижи 10 јылга токтодылган литература бӧлӱк орныктырылган, литератураны ла фольклорды шиҥдеери улалганча: курч сурактар кезе тургузылып, ол аайынча билим-практикалык конференциялар ӧткӧн. Темдектеп алза, Астанада тӱрк литературалардыҥ ӱйеленгени (периодизация), Туулу Алтайда дезе Сибирь талада кееркедим кӧчӱриштиҥ айалгазы, айдуга айдаткан ла бурузы јоктоҥ аттырткан бичиичилердиҥ аттарын такып орныктырары, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан чӱмдеечилердиҥ салымы ла энчизи керегинде иштер болгон ло ӧскӧ дӧ керектер, иштер ӧткӧн.

Оны ээчиде бичиичилердиҥ толун јажыла колбой ӧткӱрилген билим-практикалык конфренциялардыҥ турултазы таҥынаҥ бичик эттирте кепке базылып чыккан: П. Кучияктыҥ, Д. Каинчинниҥ, П. Самыктыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де.

Анчада ла кӱч болуп турганы — бичикти кепке базып чыгарары. Акча-манат јоктоҥ улам, ӧскӧ республикалардаҥ билимчилерди айттыртары кӱч болот, олор бойыныҥ аргазыла келип турган. Экинчи кӱн билимчилер ИМЛИ-де литература билимге ле фольклористикага бӧлинип, бойыныҥ јетирӱлерин шӱӱжип кӧргӧн. Нениҥ учун дезе, билим конференцияныҥ ады да элбек болгон: «Национальные картины мира в литературах и фольклоре народов Российской Федерации». Кажы ла калык бойын аҥылап кӧргӱзерге, фольклордо ло литературада туштап турган сӱр-кеберлерге ле сӱр-темдектерге тайанып, ӧс калыктыҥ аҥылузын ачты.

ИМЛИ-ниҥ директорыныҥ болушчызы А. Ф. Кофманныҥ доклады «Национальные картины мира: теоретический аспект» болордо, А. И. Алиева «Национальные картины мира в волшебной сказке народов Северного Кавказа» деп адалды. Олорды ээчиде јербойыныҥ билимчилери бойыныҥ јетирӱлериле таныштырды. Ол тоодо Чебоксарыдаҥ, Махачкаладаҥ, Казаньнаҥ, Сыктывкардаҥ, Улан-Удэдеҥ, Ижевсктеҥ, Петрозаводсктоҥ ло Горно-Алтайсктаҥ.

Ӱчинчи кӱнде А. М. Горькийдиҥ музей-квартиразын кӧргӱскен, М. Булгаковтыҥ романыныҥ картазы деп јерлерле таныштырган. Бириктире айтса, ИМЛИ-де айалга кӱч болгонын билимчилер чике айдышты. Је ондый да болзо, олор најыларын, ӱренчиктерин ундыбай, керектӱ болзо, бойына јууп, билим конференциялар ӧткӱрет. ИМЛИ-деги «Литературы народов России» деген бӧлӱкти Казбек Камилович Султанов башкарат. Эзенде аспиранттарга јадар јер берер, аспирантурада ла докторантурада национальный кадрлар белетеер арга болор, диссертацияныҥ соведи иштеп туру деп, ол айтты. Республикалардыҥ шиҥжӱчилеринеҥ кандидат, доктор иштерин сакып турулар. Бириктире айтса, билимди канча да кире «токпоктоп» турза, је оныҥ учурын мында иштеп турган билимчилер бийик баалап, јакшы кеминде апарат.

Н. КИНДИКОВА,

филология билимдердиҥ докторы, профессор

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина