Алтайдын Чолмоны

Улу нере – Ундылбас эзем

14.01.2020

Кирген 2020 јыл орооныска да, республикабыска да учурлу керектериле байлык јыл болор.

Јаҥырган чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде республиканыҥ тӧс калазында атту-чуулу алтай јурукчы, јон-политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилер ӧткӧн.

Г. И. Гуркин Сибирьдиҥ ӧс калыктары ортодо баштапкы профессионал јурукчы болуп јат. Оныҥ јуруктарыныҥ кӧрӱлери каан јаҥы ӧйинде, 1907-1915 јылдарда, Томск, Барнаул, Иркутск, Красноярск калаларда једимдӱ ӧдӱп, ады-чуузы ороон ичинде јарлу боло берген. Гуркинниҥ јайаан энчизи совет јаҥ турар јуу-чакту, ээчий политикалык кысташту ӧйлӧрдӧ јылыйып, чачылып, јоголтылган да болзо, эмдиги ӧйгӧ јеткени калыгыстыҥ, текши Алтайыстыҥ, орооныстыҥ оморкодузы болуп јат.

Чорос-Гуркин Алтай Республиканы тӧзӧгӧн јолдыҥ бажында турган кижи деп јолду чотолот. Сибирьдиҥ јарлу “областниктериле” таныжып, олордыҥ амаду-санааларыныҥ абына кирип, Гуркин Алтайыныҥ ӧс калыгы ижи-тожын, јадын-јӱрӱмин бойы башкарып јадар тергее эдип кубулта тӧзӧӧри учун тартыжуныҥ бажында турган. Бу учун “актарга” да, “кызылдарга” да буруладып, 1930-чы јылдардыҥ политикалык репрессиялары ӧйинде “албатыныҥ ӧштӱзи” деп ӧлтӱрткен.

Јурукчыныҥ актуга бурулаткан ак-чек адын јаргы 1956 јылда орныктырган да болзо,  ороондо јаҥырта тӧзӧш башталган 1990-чы јылдарга јетире, ол керегинде бичиири тудуулу болгон. Алтайда јӱк искусствовед В. И. Эдоков  јурукчыныҥ јайаан энчизи керегинде бичиирге тидинген.

Бӱгӱн Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ јайаан энчизин, јон-политикалык ижин, јӱрӱмин кӧп билимчилер шиҥдейт, ол Алтайыстыҥ чыннаҥ оморкодузы болуп јат.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ  чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлай, республиканыҥ “Алтын-Туу” деген бичик чыгартузы АР-дыҥ “Государстволык эл политиканы јӱрӱмде бӱдӱрери” деген программазы аайынча “Г. И. Гуркин  и Горный Алтай – гений и место” деген бичикти кепке базып чыгарган. Бу бичик  калыгыстыҥ алып баатыры Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ учурлу јажын темдектеерине эдилген керектердиҥ бирӱзи.

Быјыл бистиҥ ороондо темдектелген эҥ учурлу керек, алаҥзу јогынаҥ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱ алганыныҥ 75 јылдыгы болуп јат. 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде СССР-га табарып, кыш тӱжерге јетпей ороонды бактырып аларга амадаган фашисттердиҥ јӱткӱмелин совет ороонныҥ албатызы токтодып, ӧштӱлерди оодо соккон. Бу јууны јеҥип чыгарга Ойрот автоном область арга-кӱчи јеткенче бойыныҥ јӧмӧлтӧзин эткен. Кажы ла билениҥ эр чыдалду улузы јууга барган. Мында арткан эпши, карган улус, балдар јууга барган солдаттарды јеткилдеп иштеген. 1941 јылдыҥ  учында областьтыҥ эл-јоны коруланарыныҥ кӧмзӧзине 5,2 миллион салковойдоҥ ажыра акча кӧчӱрген. Бого ӱзеери, “Алтайский колхозник” ле  “Алтайская молодежь” деген танковый колонналарды, “Алтайский истребитель” деген авиаэскадрильяны тӧзӧӧрине акчазын берген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда бистиҥ 21 муҥнаҥ ажыра јерлештерис корогон, бу јӱк јууга барган солдаттар. Текши коромјыбыс эмдиге чотто јок. Кажы ла биле Улу Јеҥӱге једерге ӱлӱзин кошкон. Улу Јеҥӱ  совет албатыга јаҥыс та Улу нерениҥ эмес, је Улу чыдамкайдыҥ да Улу коромјыныҥ јылдары болуп јат. Бу учурлу керектер республикабыстыҥ бастыра тергеезинде јыл туркунына темдектелер.

АР-дыҥ иш ле јонјӱрӱмдик ӧзӱм аайынча министерствозыныҥ јетиргениле, тургуза ӧйдӧ бистиҥ республикада  Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 44 туружаачызы ла кенектери, јууда корогон солдаттардыҥ тул арткан 319 ӱйлери, јууныҥ ӧйинде иштеген 967 кижи јуртап јат. Јууда корогон улусты эзедип, быјыл республиканыҥ текши тергеезинде 27 миллион чаал агашты отургузары темдектелет. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган кереестерди јаҥырта јазаарга ла ремонтоорго бюджеттеҥ акча чыгарылып јат. Республикада ады “Јеҥӱ” деген сӧстӱ оромдорды јаҥырта јазаары темдектелген. Олордыҥ тоозына тергеениҥ сегис аймагында 9 ором: (Горно-Алтайскта Јеҥӱниҥ 75 јылдыгыныҥ оромы (Мамонтовтыҥ оромы), Маймада ла Улаганда Јеҥӱниҥ 50 јылдыгыныҥ оромдоры, Оҥдойдо  ло Кырлыкта Јеҥӱниҥ оромдоры, Боочы јуртта (Оҥдой аймак) ла Кырлыкта Јеҥӱниҥ 60 јылдыгыныҥ адыла адалган оромдор, Јеҥӱниҥ 40 јылдыгыныҥ Чой аймактыҥ Гусевка јуртында ла Турачак аймакта оромдор кирген.  Олордо ӧдӧтӧн иштерге акча “Кӧлӱктер јӱрер јеткер јок ло  чыҥдый јолдор” деген эл ӱлекер аайынча  ла республиканыҥ бюджединеҥ чыгарылар.

Быјылгы јыл алтай калыктыҥ ээчий Эл Ойын байрамы ӧдӧр јыл болуп јат. Алтай јондыктыҥ баштаҥкайыла ол 1988 јылда Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында башталып, республиканыҥ ончо алтай аймактарын эбирип келген: 1999 јылда Эл Ойын Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ,  1993 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртыныҥ, 1995 јылда Улаган аймактыҥ Улаган јуртыныҥ,  1996 јылда Оҥдой аймактыҥ  Боочы јуртыныҥ,  1998 јылда Кӧксуу-Оозы аймактыҥ  Корумду јуртыныҥ, 2000 јылда  Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртыныҥ, 2002 јылда Чамал аймактыҥ ла 2004 јылда Турачак аймактыҥ Кебезен јуртыныҥ јеринде ӧткӧн.

Кийнинде јылдарда Эл Ойынды бир јерге ӧткӱрер деген санаала ол Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында ӧдӱп баштаган. Је, алтай јондыктыҥ Эл Ойын кӧчӱп јӱрер байрам болор деген кӱӱниле,  калганчы Эл Ойындар Горно-Алтайскта, оноҥ Улаган аймактыҥ Межелик ӧзӧгинде ӧткӧн.  Быјылгы Эл Ойынды јаан изӱ айдыҥ 2-4 кӱндеринде ӧткӱрери темдектелген, ол кайда болоры јанынаҥ тӱп-шӱӱлте бу айдыҥ учы јаар јарталып чыгар. Эл Ойынды бойыныҥ јеринде ӧткӱрер кӱӱнин Кош-Агаш, Кан-Оозы, Оҥдой ло Майма аймактар угускан.

2018 јылда алтай калыктыҥ тергеелер ортодогы Эл Ойыны ороонныҥ Эл кӱнтизӱзиниҥ эҥ артык 200 ӱлекерлериниҥ тоозына кирген, јылдыҥ турулталарыла дезе Россияныҥ эҥ артык этнокультурный туристический кереги деп адалган.

Эл тергеелер ортодогы “Текши јуртыбыс – Алтай” деген координационный кӱреениҥ јууны быјыл Алтай Республикада ӧдӧри тергеебиске база јаан учурлу керек.

Бу кӱрее ороонныҥ билимчилериниҥ баштаҥкайыла 2002 јылда тӧзӧлгӧн лӧ Јаан Алтайдыҥ гран-кыйулай јаткан ороондорыныҥ јасакчыларын, билимчилерин, аргачылыктыҥ ла јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузын бириктирген.

Ӧткӧн ӧйгӧ “Текши јуртыбыс – Алтай” деген кӱреениҥ јуундарында Алтай деген јаан таланыҥ бастыра тергеелериниҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр, экномикада, аргачылыкта, туризмде, ар-бӱткенди корыырында ӧмӧ-јӧмӧ аайына чыгатан кӧп сурактар шӱӱжилген. Темдектезе, кӱреениҥ экономикалык совединиҥ былтыр ӱлӱрген айда Белокурихада ӧткӧн јуунында  Алтай Республиканыҥ делегациязы Јаан Алтайдыҥ эл тергеелериле ӧткӧн туристтердиҥ “Алтай – алтын туулар” деген јол-јорыкты  тӧзӧӧриниҥ, Тожоҥтыда таможенно-логистический терминалды тударыныҥ, гран кыйулай јаткан ороондор ортодо саду ла о.ӧ. колбуларды элбедериниҥ сурактарын кӧдӱрген.

Эл отоктор ортодогы “Текши јуртыбыс – Алтай” деген кӱрееге Россияныҥ Алтай Республика ла Алтайский край тергеелери, Казахстанныҥ Кӱнчыгыш-Казахстан облазы, Китайдыҥ Синьцзян-Уйгур автоном регионы ла Монголияныҥ Байан-Ӧлгий ле Ховд аймактары кирип јат.

Быјылгы јылда орооныста ӧдӧтӧн учурлу керектердиҥ база бирӱзи – эл-јонныҥ текшироссиялык тооалыжы. Ол ӱлӱрген айда ӧдӧри темдектелет.

Бистиҥ ороондо эл-јонныҥ тоозын алар иш 1926 јылдаҥ бери кажы ла он јылдыҥ бажында ӧдӧт. 2010 јылдыҥ тооалыжыныҥ турулталарыла, Алтай Республикада 206 168 кижи јаантайын јуртаганы чоттолгон. Олордоҥ орус улус 114 802 кижи (55,7%), алтайлар (ол тоодо “алтай” деп бичиткен телеҥит, туба, чалканду карындаштарла кожо) 72 814 кижи (35,3%), казахтар –12 524 кижи (6, 07%). 6 муҥ кире кижи ӧскӧ укту болгондор ло эмезе угын темдектебегендер.

2010 јылдыҥ тооалыжына белетенер ӧйдӧ алтай јондык текши тоозы 50 муҥ кижидеҥ ас болор ло мыныла колбой республикалу болгон статузын јылыйтар деген чочыдудаҥ улам, Алтайыстыҥ ас тоолу тургун калыктарына – телеҥиттерге, тубаларга, чалкандуларга ла кумандыларга тооалышта угын “алтай”  деп темдектеери јанынаҥ баштанган болгон. Бу аайынча тергеебисте билим конференция да ӧткӧн эди.

Оноҥ бери ӧткӧн јылдарга пенсияга эрте чыгарга ла ас тоолу калыктардыҥ јасакта темдектелген бар-јок јеҥилтелериле тузаланарга ас тоолу калыктардыҥ тоозына јаргы ажыра кӧп алтай улус кирген. Је эм тургуза алтай јондыкта бу јанынаҥ кандый да санааркаш билдирбейт. Байла, бу тергеелерди бириктирип јаанадар, тургун калыктар јаткан оок тергеелерди јаандарына кожор кыймыгу ороондо токтогоныла колбулу.

Кирген јыл тергеебисте юбилейлерле байлык јыл болор. Онойдо, јарлу государстволык ла политикалык ишчи, Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы Валерий Иванович Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгы толуп јат. Ады јарлу билимчи, тергеебистиҥ кӧп ӱредӱчилериниҥ ӱредӱчизи, профессор Нина Николаевна Суразакованыҥ  ла Алтайыстыҥ атту-чуулу кайчызы Алексей Григорьевич Калкинниҥ чыкканынаҥ ала 95 јылдыгы толор.

Бу ла оноҥ до ӧскӧ учурлу керектерле “Алтайдыҥ Чолмоны” јыл туркунына кычыраачыларын таныштырар.

Светлана Кыдыева