Алтайдын Чолмоны

Ийде-кӱчим — ада-ӧбӧкӧлӧримнеҥ, коручылдарымнаҥ…

17.01.2020

Газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы — Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады Аржан ЮТЕЕВ. Ол кычыраачыларга јеткен једимдери, амадулары јанынаҥ мынайда куучындады:

—Јаҥы јыл алкы бойыма, онойдо ок ада-энеме, акаларыма сакыбаган јанынаҥ јаан ла учурлу сӱӱнчи, сый экелди. Бистиҥ алтай албатыныҥ ады јарлу јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады деген кӱндӱлӱ атла ададып, сыйла кайралдатканымды аҥылу, темдектӱ керек деп сананадым. Телекей кеминде ады-чуузы јарлу јурукчыныҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы элбеде темдектелип јатканы оморкодот.

Бу мындый бийик учурлу сыйла кайралдатканымла колбой јаан алкыш-быйанымды карудаҥ кару ада-энеме, акаларыма, тӧрӧӧн-туугандарыма, кӧп тоолу улуска айдадым. Олордыҥ тоозында каладагы балдардыҥ јуранар сургалыныҥ, 7-чи школдыҥ, культураныҥ ла санаттыҥ колледжиниҥ ӧмӧликтерине, Красноярскта јаткан ла ӱренген јериме, ӱредӱчилериме јерге батпас быйаным. Онойдо ок «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетке, «Оносский клуб»-«Оностогы кӱрее» деген фондко, јаан ишти бӱдӱрип, јӧмӧп-болужып јатканын баалап, база алкыш-быйанымды акту кӱӱнимнеҥ айдадым. Бу сыйды мен албатыныҥ меге эткен бӱдӱмјизи, ижемјизи деп кӧрӧдим. Јайаан ижим мынаҥ ары јаан јолымда јаҥы једимдерге, јеҥӱлерге экелер деп иженедим. Ижемји, бӱдӱмји — каруулу керек ине. Алтайыстыҥ, эл-јоныстыҥ ады-јолы јаҥыс та Россия кеминде эмес, је анайда ок јер-телекейде чыксын, танылу болзын деп чырмайарым, албаданарым.

Аржанныҥ айтканыла, ӧткӧн Какай јыл ого јымжак, једимдӱ, «тӱжӱмдӱ», турулталу јыл болгон: «Јайгыда Эл музейде ӧткӧн таҥынаҥ баштапкы кӧрӱм ичкери јолымды ачып, тебӱ берген деп сананадым. Кӧрӱге кӧп улус келген, кӧргӧн лӧ јараткан. Олордыҥ айткан алкыш-быйаны ичкери јолыма база ийде-кӱч берди. Кӧрӧӧчилердиҥ алкыжы ойто эбирилип, јолыма келет деп сананадым.

База ла ӧткӧн јылда ӱч кӧрбӧгӧн јаҥы јерлерди,  јӱрӱмимде баштапкы катап талайды кӧрдим. Бис, Амыр Укачин, Игорь Катонов ло мен, Тӱндӱк Кипрдыҥ  Тӱрк Республиказыныҥ тӧс калазында болуп, олорды Алтайысла таныштырганыс деп, кычыраачылар билер. Јаан да, байлу да алтай болуптыр.  Мында бойыныҥ ээлери, коручылдары бар. Анчада ла талайдыҥ ийдези, кӱчи сӱреен тыҥ. Мындый јол келишкенине база быйанду јӱредим.

Онойдо ок Россия кеминде ӧткӧн јаан кӧрӱлерде јеҥӱчил болуп чыкканым база оморкодот. Онойып, Красноярскта талалар ортодо ӧткӧн кӧрӱде, Сочиде ӧткӧн «Молодая Сибирь» деген бастырароссиялык кӧрӱде јеҥӱчил болдым. Је араайынаҥ барып ла јадым. Јайаандык ижимде мени байлу коручылдарым, ээлерим кичееп апарып јаткан деп сезип, бойымда айдынып јӱредим. Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ, ук-тӧстӧристиҥ јаҥдаган јаҥына, энчи эдип артыргызып салган байлыгына быйанымды айдадым. Олор јок болзо, мениҥ бу јайаан ижим де болбос эди деп айдарга јараар.

Григорий Иванович Гуркин бойы темдектӱ, сезимдӱ кижи болуп јат. Оныҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы Алтайыла, албатызыла бир тизӱде ӧткӧн. Ол тӧрӧл јерин, калыгын баалап, олордыҥ келер ӧйин, салымын сананган, озолондыра, ыраада кӧргӧн. Кӧгӱс байлыкты биске, јиит ӱйеге, артыргызар деп иштеген, амадаган. Айса болзо, эр кижиниҥ јӱрӱми шак ондый болор керек. Бар байлыкты чеберлеп, келер ӱйелерге энчилеп артыргызып салары тӧс јерде. Је онызы мениҥ бойымныҥ санааларым…

Кирген јылда амадулар јаан. Олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге иштеерис, чырмайарыс. Темдектезе, Красноярскта кандык айда мениҥ таҥынаҥ јаан кӧрӱм ӧдӧр. Кӧрӱге Алтайды чыгарар, кӧрӧӧчилерди Алтайла таныштырар керек. Эртен атанарым, соҥзуннаҥ кӧнӱ иш башталар. Јаҥы јуруктар сакып јат.

Алтайыма келип, кӧпти кӧрдим, кӧксиме салдым, ийде-кӱчти алдым. Чыккан-ӧскӧн јериме барып, тӧрӧӧн-туугандарыма јолыктым, тушташтым.

Мен Красноярсктыҥ педагогический университединде иштейдим. Экинчи јаан ижим Јураарыныҥ академиязында. Мында мен јӧптӧжӱле иштеп јадым. Јарым јыл артты. Быјыл, байла, јанарым. Јанала, бу ижимди онойып ла улалтарым.

Јаҥы таныштар да, онойдо ок айттырулар-кычыртулар да бар. Темдектезе, Кипр јаар. Ондо таҥынаҥ кӧрӱни ӧткӱрери јанынаҥ кычырту келген. Олордыҥ ээжи-некелтезиле, меге Кипрде 40 кӱн јадар керек ле бу ӧйдиҥ туркунына 25 јурук јурап, олорго артыргызар керек. Ээжи чала ичиме кирбей јат. Ондо узак болор кӱӱним јок, бир 15 ле кӱн једер эди. Је јада-тура бу сурактыҥ аайы-бажына чыгарым деп айдарга јараар. Эмди тургуза сананып-шӱӱп ле јадым.

Кипр јуранар санадын јаҥы ла баштап јаткан болуптыр. Бисте, Россияда, аҥылу бийик профессионал ӱредӱ бар ине. Олордо јаан ӱредӱ јок, јаҥы ла баштап јат. Келер јылда олор бойыныҥ музейин ачар. Бис ондо бойыстыҥ јуруктарысты артыргыстыс.

Олордо сӱреен јаан бай Суат Гюнсел деген кижи бар. Ол бойыныҥ акчазыла школдор, университеттер, эмчиликтер ачат. Је ле деген музей тудуп јат. Бистиҥ алтай улустыҥ ортозынаҥ ондый аргалу, кӧгӱстӱ эр чыккан болзо…

Санаалар да, иш те кӧп. Кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарда туружадым, калыктар ортодогы эки јаан кӧрӱ-маргаан бар. Јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры чокымдалып јарталарын сакыйдым — јаскыда јарталар.

Санаада, кӧгӱсте јаҥы иштер бар. Иштерим јебрен чактарла, тӱӱкиле тудуш. Байа тӱрктердиҥ ӧйи, руникалык сӧстӧрлӧ бичилген јуруктар болор. Олордыҥ тоозында монгол албатыла тудуш јуруктар… Бисте јаан ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн Чингис-Каан деген кижи болгон ине. Шак ол улу каан јанынаҥ база јаан ишти баштап койдым. Лапту јазап айдынып, суранып, ачынбазын, ачык јол болзын деп, ого баштанып, телекейди кӱйбӱреткен, јилбиркеткен Чингис-Каанды јурап кӧрӧргӧ…

Је онойып кезик иштер бӱтсе, быјыл ӧдӧтӧн Эл-Ойынга јол келишсе, олорды апарып, јерлештериме, айылчыларга, ончо улуска кӧргӱзер амаду бар.

Алтай ичинде база бир јаан ӱлекер-проект аайлу иш темдектелген. Улус јӧмӧп-болушса, быјыл јайгыда ба, је канай келижер, бистиҥ каланыҥ ичинде турган беш кат туралардыҥ ачык, келтей јандарын јураар-кееркедер амаду бар. Мен олорды, грант-эш келишкедий болзо, су-алтай тематикала јураар эдим. Бир ишти былтыр баштап салдым. Баатырдыҥ сӱр-кебери улустыҥ кӧзине илинер, санандырар деген санаа болгон.

Каланыҥ бӱдӱми, сӱр-кебери су-алтай болзын. Биске кӧп айылчылар, туристтер келет. Айдарда, калабыста бойыныҥ танылу, аҥылу кебери болзо, јакшы ине. Јаан калаларла кӧп јорыктап, олордыҥ бойыныҥ танылу јанын кӧрӱп јадым. Шак онызы биске јетпей јат. Олордо «стриарт» — «уличное искусство» деген ууламјы бийик кеминде, башкару да јӧмӧп јат. Болушка јурукчыларды да сурап јат. Онызы биске, јурукчыларга, эптӱ, эмеш акча-манат иштеп аладыс. Экинчи јанынаҥ, улуска сӱӱнчи, јараш, кееркемји болуп јат. Экијандай тузалу —  јурукчыларга да, калага да…

Мен «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-кӧргӱзӱни такып ойто јилбиркеп кӧрдим. Он јыл мынаҥ кайра мен оныҥ премьеразын кӧргӧн эдим. Бӱгӱнги кӱнде мен Г. И. Чорос-Гуркинди, оныҥ јӱрген, иштеген ӧйин чек ӧскӧ кӧслӧ кӧрӱп, ӧскӧ кӧрӱмле бааладым.

Бир мындый тереҥ учурлу кеп сӧс бар: «Эпши кижи — эр кижиниҥ чырайы, јӱзи, эр кижи — албатызыныҥ чырайы, кебери, јӱзи». Бу учуралда меге мындый јол келижерде, ада-ӧбӧкӧниҥ бергенин ойто Алтайыма, албатыма јуруктарым ажыра јетирер керек дегени деп оҥдоор керек. Јуруктарым ажыра улустыҥ кӧкси ачылып, кӧрӱми солынар деп иженедим. Анчада ла алтай эр улустыҥ кӧрӱми солынганынаҥ кӧп неме камаанду. Олор озо ло баштап албатызы, јери, билези учун каруулу улус ине. Мен бойымныҥ коручылдарым ажыра оны оҥдоп јадым. Кезик улус мени ол ӧйдӧги болгон ло бӱгӱнги калыктар ортодогы колбу тудаачы (посредник) деп кӧрӧт.

Је мен бойымныҥ иштеримди јурап, «бичип» турала, ӧйлӧрдиҥ колбузын сӱреен јакшы, тереҥжиде оҥдоп баштадым. Ӧткӧн ӧйди ундыбас керек. Оноҥ тууралабай, качпай, олордоҥ тудунары, олорго тайанары сӱреен учурлу. Ол јаан ийделӱ, оны јеризе, јол кыска болор…

Мен јайаан ижимде ада-ӧбӧкӧлӧрдиҥ артыргызып салган энчизине тайанадым, оныла тузаланадым. Јаҥыс ла бойын сананбас, јакшызы, быйаны јеткен улусты баалап, тооп јӱрери база јаан ӱредӱ ине.

Јӱрӱм јӱткӱмелиле, амадузыла јилбилӱ, јараш. Айдарда, мен алтай кижи болгонымла оморкоп јӱредим. Алтайысты, калыгысты јер-телекей кемине бис кӧдӱрбезес, кем кӧдӱрер деген сурак кажы ла алтай јииттиҥ алдына турар, амыр бербес учурлу.

Азыраган ада-энемниҥ, ӱреткен ӱредӱчилеримниҥ шылтузында тӧрӧл тилимди билерим. Бу јӱрӱмде ада-энениҥ, билениҥ учуры сӱреен јаан. Адам-энем меге јозок. Энем ӱредӱчи, адам тӱӱкичи, тӧрӧлчи кӱӱни тыҥ кижи. Биске тилдиҥ, билениҥ учурын оҥдоор, билер керек. Кезик јииттер оны јакшы билер, је кезиги оҥдоголок. Ада-ӧбӧкӧлӧр, ук-тӧстӧр, јаҥдаган јаҥыс, јаҥжыгуларыс дезеҥ, ачына да беретендери бар. Онызы кем јок, ӧйлӧ кожо кӧрӱм де солынар деп иженедим.

Бистиҥ, јиит улустыҥ, эдип јаткан ижистиҥ текши ады культура, кӧгӱс байлык деп айдарга јараар. Бу бӧлӱкте сӱреен јаан байлык бар. Олорго кол тийбеген.

Чӱмдемел, калык чӱмделгези, алтай баатырлар, кай чӧрчӧктӧр, соојыҥдар ла о. ӧ. Бу байлыкла билгир тузаланзаҥ, ичкери јолыҥ јаан ла једимдӱ болор. Темдектезе, кезик јуруктарым олордыҥ болужыла чыгат. Оны билбезеҥ, сеспезеҥ, јуруктарыҥ куру, ийдези, тыныжы, ээзи јок болор. Јурукчы-санатчы болгон адымда, кажы ла иш бойыныҥ учурын, сӧзин улуска јетирзин деп амадайдым. Кажы ла јурук улуска ийген јетирӱ, сӧс деп айдарга јараар. Олор кажы ла кижиге јолына чыгарга болушсын, јолын чечсин.

Ӧскӧ јурукчылардыҥ иштерин кӧрӱп ле шиҥдеп, бойыҥдыйын кӧрӧдиҥ. Ӧскӧ јурукчылардаҥ кӧпкӧ ӱренип јадыҥ. Ол ло Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктары тегин јуруктар эмес. Эмдиги ӧйдӧ бистиҥ ортобыста ар-бӱткенди мынайда јурап турган улус јокко јуук ине. Ар-бӱткенниҥ јӱрӱмин, ээлӱ, ийделӱ јанын, оныҥ эки-ӱч учурын, тилин Г. И. Гуркин јуруктарында бийик кеминде, тыҥытту кӧргӱзип салган…

База бир келген санаала, амадула ӱлежип ийейин. Келишсе, Алтайда јуранарыныҥ јаан эмес школын тӧзӧӧр амаду бар. Аймактарда, ыраак јурттарда јайаан јайалталу балдар кӧп. Айдарда, јурт јерде ондый школ ачып кӧрзӧ кайдар. Калада балдарда јуранарыныҥ школы бар.

Бош, чӧлӧӧ ӧй келишсе, телекейдиҥ ады јарлу улузы керегинде бичиктер кычырадым. Јиит улуска анчада ла тӱӱкини билер керек. Ӧткӧн ӧйди, јаан ӱйениҥ улузын тооп баалаары, ада-энезин тооп, оморкоп, бир калык болуп, нак јӱрзес, ӧзӱм, јол болор ине…

Озодо баатырлар каандыгын, албатызын, билезин корыган. Је бӱгӱнги кӱнде јаҥыс ла спортчыларды баатырлар деп айдадыс. Бойыныҥ ӧйинде албатызына алкыш-быйанду Аржан Кӧзӧрӧков «Ӧй келер, алтай уулдардыҥ ӧзӧгинде јажынган баатырлар чыгар» деп айдып салган болуптыр. Мынайда айтканы, јаҥыс та спорт јанынаҥ баатырлар болор эмес. Је ончо јайалталу улус – јурукчылар, поэттер, кӱӱ чӱмдеечилер, артисттер база баатырлар деп адалар деп айдып салганы јӱрӱмде јолын алынып јатканын кӧрӧдис.

Мен јарлу, ээлӱ кайчы Эмиль Теркишевле таныштым. Ижимди баштап јатсам, оныҥ кожоҥдорын угадым. Эмиль чын алтай баатыр. Кайын, кожоҥдорын уксаҥ, оныҥ кажызы ла аҥылу јетирӱ-сӧскӧ бодолду.

Азый јайаандык иштӱлер, кеендиктиҥ улузы кандый бир јурукчыныҥ мастерскойында јуулып, куучындажатан, бары-јогын угужатан јакшынак јаҥжыгу болгон. Кожо отурып куучындашканы алтынга бодолду байлык ине. Ӧйлӧ кожо ачык-јарык куучын-кумый јылыйган, оныҥ бажына телекӧрӱлте-«чаҥкыр от» чыккан деп айдарга јараар. Је бу јуукта ол јаҥжыгу араайынаҥ орныктырылып, јолына чыккан болуптыр. Культураныҥ колледжин божоткон јиит баштаҥкай эдип, мындый туштажуны баштап ӧткӱрет. Ол эҥ баштапкы «квартирник» болуп јат. Ондый туштажуда болдым, меге јарады. Мен јиит улустыҥ баштаҥкайын јӧмӧп, темдектезе, кӱӱчилерди, јайаан јайалталу улусты табарым, болужарым. Бистиҥ ӱйеге мындый туштажулар сӱреен керектӱ.

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ кычыраачыларын амадуларымла, санааларымла кыскарта таныштырдым. Айса болзо, јиит улус бичимелди кычырып, бойына јуук, тузалу, керектӱ нени де табар. Олорго мен ажындыра быйанду артадым».

К. ПИЯНТИНОВА белетеген