Алтайдын Чолмоны

Президенттиҥ Баштанузы: јонго учурлу кубулталар

17.01.2020

Ороонныҥ Президентиниҥ јылдыҥ ла Россия Федерацияныҥ Федерал Јуунына эдилип турган Баштанузы быјыл чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде кычырылды. Баштануда Владимир Путин ороонныҥ ӧзӱминиҥ тӧс ууламјыларын темдектеп, башкаруныҥ ла парламенттиҥ алдына келер ӧйгӧ оныла колбой амадулар тургусты.

Бу керек-јаракта Алтай Республиканыҥ адынаҥ тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, Государстволык Думаныҥ депутаттары, АР-дыҥ сенаторлоры ла јондык тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары турушты.

Олег Хорохординниҥ темдектегениле, быјылгы Баштану јонјӱрӱмдик ууламјылу ла сӱрекей учурлу болгон. Ороонныҥ јааны кийдирген јаҥыртулар Алтай Республикада јаткандарга јаан учурлу.

«Алтай Республикага элдеҥ озо билени, энеликти, бала тушты јӧмӧӧри канча катапка кӧптӧӧри учурлу. Нениҥ учун дезе тергееде балдар чыгып турганыныҥ кӧргӱзӱлери јаантайын бийик болгон. Онойып, акча-манат кирелтелери јабыс болгон билелерге балдардыҥ пособиези олор јети јашка јеткенче тӧлӧлӧр. Акча-манат федерал бюджеттеҥ ууламјылалар. Ӱредӱчилерди, балдардыҥ садтарын, школдорды, балдардыҥ санат школдорын, эмчилерди јӧмӧӧри, алаҥзу јоктоҥ, јаан учурлу» — деп, ол айткан.

Онойдо ок тергеениҥ башчызы Россия Федерацияныҥ башкарузы айдылган баштануларды јуук ӧйдӧ бӱдӱрер, бу ончо программаларды јӱрӱмде бӱдӱрерге јаан акча-ресурстар ууламјылалар деген.

Горно-Алтайскта Бастырароссиялык албатылык фронттыҥ тергеелик ишчилери Россияныҥ Президентиниҥ РФ-тыҥ Федерал Јуунына Баштанузын јондык јуулып кӧрӧр лӧ кийнинде текши шӱӱжӱ ӧткӱрер јерлер тӧзӧгӧн.

Андый кӧрӱлтелердиҥ тӧс площадказыныҥ бирӱзинде — АР-дыҥ Албатылар најылыгыныҥ туразында ӧткӧн шӱӱжӱде ОНФ-тыҥ активисттери ле эксперттери, коммерциялык эмес ле волонтерлордыҥ тӧзӧлмӧлӧриниҥ, бӱдӱреечи јаҥныҥ чыгартулу улузы, Эл Курултайдыҥ депутаттары, политикалык партиялардыҥ тергеелик бӧлӱктериниҥ лидерлери ле СМИ-лердиҥ улузы турушкан.

Баштану кычырылган кийнинде, јаан удабай,  Россияныҥ премьер-министри Дмитрий Медведев текши башкаруныҥ отставказы керегинде јетирди.

Россия Федерацияныҥ Президенти Владимир Путин РФ-тыҥ Федерал Јуунына јылдыҥ сайынгы Баштанузын чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде Москвада Кӧрӱлердиҥ «Манеж» деген тӧс залында эткен.

Баштануны угарына РФ-тыҥ Федерал Јуунныҥ эки палатазыныҥ депутаттары, башкаруныҥ турчылары, Конституциялык ла Ӱстиги јаргылардыҥ башкараачылары, губернаторлор, тергеелердиҥ јасакчы јуундарыныҥ председательдери, јаҥжыккан мӱргӱӱлдердиҥ башчылары, јондык ишчилер, текши алза, 1300 кире кижи кычырылган.

Государствоныҥ башкараачызы ороондогы айалга ла ич ле тыш политиканыҥ тӧс ууламјылары аайынча Федерал Јуунга јылдыҥ сайын баштану эдери РФ-тыҥ Конституциязында бичилген.

Быјылгы Баштану баштапкы ла катап јылдыҥ сыраҥай бажында эдилгени тегиндӱ эмес болгонын Владимир Путин темдектеген. Президенттиҥ айтканыла, бу ороонныҥ алдында турган јаан кемдӱ јонјӱрӱмдик, экономикалык, технологиялык иштерди туура салбай, тӱрген бӱдӱрер некелте турганыла колбулу.

Адалган иштердиҥ учуры ла ууламјылары эл ӱлекерлерде темдектелген, олорды јӱрӱмде бӱдӱрери государствоныҥ башкартузынаҥ, башкарудаҥ, јаҥныҥ бастыра кеминеҥ иштиҥ јаҥы чыҥдыйын, граждандарла кӧнӱ колбулу болорын некегенин президент айткан.

Демография

«Россияныҥ салымы ла тӱӱкилик келер ӧйи бис канча кире болгоныстаҥ камаанду. Бӱгӱн бис 147 миллионго јуук» – деп, президент айткан. Ороондо эмдиги демографиялык айалга чочыдулу ӧйгӧ киргенин темдектеп, албатыны чеберлеери ле кӧптӧдӧри тӧс учурлу ууламјы болгонын ол ајарган.

Энениҥ капиталыныҥ программазы 2026 јылдыҥ учына јетире улалар. Бу акча баштапкы бала чыкканынаҥ ала берилер.

«Баштапкы балазы чыккан биле энениҥ капиталын бӱгӱнги кеминде алар тап-эриктӱ болор. Бу да ас. Энениҥ капиталын база 150 муҥ салковойго кӧптӧдӧр шӱӱлте эдедим. Мындый акчаны биле экинчи балазы чыкса алар аргалу болор» – деп, государствоныҥ башкараачызы айткан. 2020 јылдаҥ ала экинчи ле ээчий балазына тӧлӧгӧн энениҥ капиталыныҥ кеми 616 617 салковой болор. Анайда ок ӱч балалу билелердиҥ ипотечный кредит акчазыныҥ 450 муҥ салковойын государство «јапканын» президент ајарган.

Бого ӱзеери, балдарлу билелерди јӧмӧӧргӧ 3-теҥ ала 7 јашка јетире балдарга ай сайын јӧмӧлтӧ акча тӧлӧӧр шӱӱлтени президент айткан. Мындый јӧмӧлтӧни айалгазы кӱч, билениҥ бир кижизине келишкен кирелтениҥ кеми јадарга керектӱ эҥ ас акчага јетпей турган билелер алар.

Балдарды ясляларла јеткилдеери јаан учурлу керек болгонын президент айткан. Тергеелерге ясляларда јаҥы јерлер ачарга акча чыгарылганын, је 90 муҥ јердиҥ ордына 78 ле муҥ јер тӧзӧлгӧнин ајарып, бу кӧргӱзӱни 177 муҥ јерге јетирер амаду тургузылганын государствоныҥ башкараачызы Баштанузында темдектеген.

Ороонныҥ школдорында 1-4 класстардыҥ ӱренчиктери изӱ аш-курсакла јал тӧлӧбӧзинеҥ јеткилделер, бу јӧмӧлтӧ 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала эдилер.

Ӱредӱлик

Јаҥы ӱйелерге јаан кубулталардыҥ ӧйинде јадарга келижер. Оныҥ учун балдарга чыҥдый ӱредӱ берери јаан учурлу болгонын президент темдектеген.

Балдардыҥ ӱренген айалгалары јарамыкту болор учурлу деп айдып, ол школдордыҥ айалгазына ла олорды ӱредӱниҥ эмдиги аргаларыла јепсеерине ајару эткен. «Тургуза ӧйдӧ муҥнаҥ ажыра школдордыҥ туралары ӱредӱ ӧткӱрерге јарабас эмезе эскирген. Олордыҥ аайына чыксын деп сурайдым. Бу тергеелердиҥ молјулу кереги» – деп, президент айткан.

Ӱредӱчиниҥ профессиязыныҥ тоомјызын кӧдӱрерин темдектеп, балдарга эҥ јуук болгон ӱредӱчилердиҥ – класстыҥ башкараачыларыныҥ ишјалына 5 муҥ салковой кожулта акча тӧлӧӧрин ороонныҥ башчызы угускан. Бу јӧмӧлтӧ акча 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала федерал бюджеттеҥ тӧлӧлӧр.

Президент анайда ок јал тӧлӧбӧй бийик ӱредӱ алары јиит улуска јеҥил болорына ајару эткен. Јал тӧлӧбӧй ӱренер јаҥы јерлерди «элдеҥ озо тергеелердиҥ вузтарына берер керек. Педагогтор, врачтар, инженерлер једишпей турган талаларга. Студенттер тергеелерде эмдиги ӧйдиҥ чыҥдый билгирлерин алар ла иштеер јолын бойыныҥ кичӱ тӧрӧлинде баштаар учурлу» – деп, президент ајарган.

Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы

«Россияга кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱни – эҥ улу ла агару байрам. Бис јеҥӱчилдердиҥ ӱйезиле оморкойдыс, олордыҥ нерезин ӧзӧгисте корып јӱредис ле бистиҥ эземис јаҥыс та ӧткӧн ӧйдӧги ат-нерени сӱрекей бийик тоогоныстыҥ кереес-темдеги эмес – ол бистиҥ келер ӧйисти тӧзӧӧрине јӧмӧп болужат, бисти кӧдӱрет, бистиҥ бирлигисти бектейт.

Бис Јеҥӱ керегинде чынды корыыр учурлу, оноҥ башка меке-тӧгӱн, југуш оору чылап, телекей ичиле јайылып барза, балдарыска нени айдарыс. Уйалбас тӧгӱнге, тӱӱкини кубулта кӧргӱзер ченелтелерге бис чын болгон керектерди удура тургузар учурлу. Россияда Экинчи телекейлик јуу аайынча бистиҥ де граждандарга, бастыра телекейге де ачык кӧмзӧ документтердиҥ, кино- ло фотојетирӱлердиҥ эҥ јаан ла эҥ толо кӧмзӧзи тӧзӧлӧр. Мындый иш – јеҥӱчил ороон болгон бистиҥ молјулу керегис ле келер ӱйелер алдында каруулу болгоныс» – деп, Россияныҥ башчызы Баштанузында угускан.

Су-кадыкты корыыры

Россияда улустыҥ јажаган јажы баштапкы ла катап 73 јашты ашкан, 2000 јылдагызынаҥ бу сегис јылга кӧп деп, президент баштанузында угускан.

Оныҥ айтканыла, бу ороондогы јонјӱрӱмдик, экономикалык кубулталардыҥ, текши спорттыҥ ӧзӱминиҥ, су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ ээжилерин јаҥжыктырып јӧмӧгӧниниҥ турултазы ла јаан ӱлӱӱ су-кадыкты корыыр бастыра системага келижет.

Ороонныҥ башчызы су-кадыкты корыыр иштиҥ баштамы ӱйезине, эл-јон медболуш аларга элдеҥ озо баштанган јерлерге, фельдшерско-акушерский пункттарга тӧс ајаруны эдерин некеген. Су-кадыкты корыырыныҥ баштамы ӱйезин јаҥырта тӧзӧӧриниҥ тергеелик программалары јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала иштеп баштаар. Олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге 550 млрд салковой чыгарылып јат.

Су-кадыкты корыырында иштегендер быјыл ишјалды тӧлӧӧриниҥ јаҥы эп-аргазына кӧчӧри баштануда база айдылган.

Аҥылу ајару оорыган улусты јӱрӱмдик учурлу эмдерле јеткилдеерине эдилген. Эм-тусты тергеелерге јетирери тутак јогынаҥ ӧдӧр учурлу ла бу иште мыныҥ алдында болгон једикпестерди болдыртпас керек деп, ороонныҥ башчызы угускан. Гран ары јанында эдип чыгарган ла эм тургуза окылу јараду албаган јӱрӱмдик учурлу эмдерди оору улуска јетирер иштиҥ аайына кыска ӧйгӧ чыгарын ол башкарудаҥ некеген.

Медициналык вузтарда бюджеттиҥ 70% јерлери адылу болоры, олорго студенттерди тергеелердиҥ суруларыла алары – база бир јаҥыртулардыҥ бирӱзи.

Конституцияга кубулталар керегинде

Россия Федерацияныҥ Конституциязына эдер кубулталар аайынча граждандардыҥ ӱнберижин ӧткӱрер шӱӱлтени Владимир Путин Баштанузында айткан. Бу ок ӧйдӧ ол Россияныҥ јаҥы Конституциязын јӧптӧӧр некелте барын кӧрбӧй турганын угускан.

Президент РФ-тыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ, вице-премьерлердиҥ ле федерал министрлердиҥ кандидатураларын јӧптӧӧр тап-эрикти Государстволык Думага бӱдӱмјилеер шӱӱлте эткен.

Ороонныҥ президентиниҥ јамызына кандидат Россияда 25 јылдаҥ ас эмес јадар учурлу ла ондо ӧскӧ ӧскӧ ороонныҥ гражданствозы (ӧткӧн дӧ ӧйдӧ) болбос учурлу.

«Ороонныҥ јеткер јок болорын јеткилдееринде јаан учурлу» јамылу јерлерде иштеген улус (министрлер, јаргычылар, тергеелердиҥ башкараачылары ла о. ӧ.) ӧскӧ ороондордыҥ гражданини болбос ло кызалаҥду ӧйдӧ ӧскӧ ороонго јадарга јӱрер берер тапту (вид на жительство) болбос учурлу.

Федерация Соведи президентке федерал јаргычыларды отставкага аткарары јанынаҥ шӱӱлте эдер аргалу. «Силовой» деген ведомстволордыҥ башкараачыларын президент Федерация Соведиле јӧптӧштирип тургузар учурлу.

Федерал кеминде јӧптӧр чыгарарында губернаторлордыҥ учурын бийиктедер. Госсоветтиҥ статузын ла учурын Конституцияда темдектеер.

Пенсияларга индексация эдер ле ишјалдыҥ эҥ ас кеми јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчадаҥ јабыс болбос учурлу керегинде ээжилерди анайда ок Конституцияга кийдирери јанынаҥ президент Баштанузында угускан.