Алтайдын Чолмоны

Аҥ-куштыҥ байы

21.01.2020

Алтай албаты јаантайын аҥы-кужын байлап јӱрген. Олорды байлаганы калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥынаҥ, кеп-куучындарынаҥ ла калыгыстыҥ чӱмдӱ сӧзиниҥ ӧскӧ дӧ кеберлеринеҥ-бӱдӱмдеринеҥ кӧрӱнет. Оныҥ учун аҥдап та барганда, мылтык-јепсел де тудунганда, кыйалта јок тузаланатан ээжилери де, јаҥдары да бар. Онызын Улаганда јаткан кожуун-јонноҥ укканысты бичийдис.

Аҥчылар аҥдап барганда, казан азатан таганына канча кижи jÿрген, анча ла чертÿ эдет. Бир одунаҥ база бир одуга кöчкöн кийнинде, ол таганды уштып, барган jери jаар ууландырар. Мынайда этсе, керде-марда не-не болуп, улусты бедирезе, аҥчыларды белен таап аларга керектÿ.

Аҥдап брааткан улус кееркедип jарандырган ээр-ÿйгенин ээртенбес-эдинбес: оныҥ шыҥкыртынаҥ аҥ ÿркиир.

Аҥчылар öткöн jолындагы ажуларга jалама буулап, алкыш-быйан сурагылап баргылайт. Jеткен jерине от салып, одын кÿндÿлеер јаҥду.

Аҥдап барза, jалама буулаар. Jалама jок барза: «Канайып калгаҥ, бöс jок по?» — деп сураар.   (Курманов М. И.)

Мылтыктыҥ чечени jылыйза, оны келин кижиге алтадып jат. Келин алтаар эдип, бозооныҥ алдына кöрÿнбес эдип салып койор. «Алтап бер» деп айтпай, сӧс јогынаҥ анайда эдет.

Аткан аҥныҥ тыны тӱрген ӱзӱлзин деп, аҥныҥ тыны чыккалакта, мылтыкка кийдире атты тындырар. Эмезе аҥныҥ каныла мылтыктыҥ ичин арчыыр.

Мылтыкла кускун адарга турза, бычагын кынынаҥ уштып, jерге сайала: «Öдиҥ мениҥ болзын, öлÿм сениҥ болзын»  деп айдар. Бу сöстöрди айтпай атса, кускунда öт болбос. Онызы – «кускун öдин jип ийгени». Кускунныҥ öди кöскö jакшы эм-том. Мылтыкла каргаа адарга jарабас: огы тийбес болуп калар.

Аҥдап барза, озо койон туштаза – адар. Бу тушта аҥчыныҥ jолы кирер, аҥ туштаар. Тооргы туштаза – атпас. Оны аткан кийнинде, öскö аҥ туштабас.

Аҥдап барардаҥ озо мылтыкла ийт атпас – мылтыгы тийбес болуп калар.

Аҥчы кижи айу (абаай) кöрзö, öдÿгин уштып, кийнинеҥ öҥöлöбöс. «Менеҥ артык öҥöлööриҥ бе?» — деер. Абаайды адып алза, бажын эбирбес. Онызы jаан аҥ деп байлаганы. Бажын кÿнбадыш jаар кöҥкöрö баштандырып, оозына öлöҥ тиштендирер.

Айуныҥ бажын кöҥдöй jерге сугар, jаагын, тилин айрыыр. Абаайдыҥ ÿзи öкпöзинде оорулу кижиге jакшы.

Абаайдыҥ боорын jибес.

Киш атса, öдÿктиҥ таманына jыжала айдар: «Тьфу, курумчы турбай бу!» Ол тушта киш öҥин jылыйтпас болор.

Кандый бир кижи тайгада jÿрÿп, та кем де мылтык адып, аҥ атканын укса: «Уча мениҥ, уча мениҥ!» деп айдып, аҥ аткан jер jаар барза, аҥчылар аҥныҥ учазын ол кижиге берер учурлу.

Аҥчылар бир аай jÿрÿп, аҥ атса, аткан кижиге ÿлÿÿдеҥ башка бажын, мойнын беретен. «Аҥды мен аткам» деп айтпаза да, ӱлӱӱзин алганча јанза, ол атканын билип ийер. (Санин К. И.)

Айу кижи тутса, кижини јазап салар. Кӱнчыгыш јаар баштандыра салар. Бастыра бойын тӱзедип койор.

Айу ӧлтӱрзе, оозы куру барбас деп, оозына ӧлӧҥ тиштендирер. (Бачишева Р. Д.)

Ундычаҥ кижи кеергенниҥ (тарал) тумчугын мойнына илер: ундыбас болор.

Аҥдап баратса, койон туштаза, аҥныҥ jолы кирер, тооргы туштаза, аҥга jол jок. (Санин В.К.)

Бӧрӱле колбулу бай «Ӧскӱс-Уул» деп кеп куучында салылган: «Ӧскӱс-Уул јердийин болзо јерге кырып, теҥеридийин болзо теҥериде кырып, тӧрт ийттӱ аҥдап јӱреле, бир ийдиниҥ буды аксап сынала, артып калган. Бойы аҥдап браатса, ӱч тӱҥей мыйгак барааткан. Бажындазын адайын дезем, баштап јӱрӱп аттырдым деер, кийниндезин адайын дезем, артып јӱрӱп аттырдым деер, ортозындазын ла адайын деп, адып ийди. Онызын кӧргӧн Теҥери-Каан ӱч мыйгакты, Ӧскӱс-Уулды, ӱч ийдин, канду огын теҥериге чыгара тартып алган. «Ончозын кырган, ол киредеҥ болор» деген. Бир ийди отко тӧӧлӧнип јадып, шырказы јазылган. Ээн јуртка јаҥыскан таштаган деп ачынган. «Мен сеге кӱчим јетпей, малыҥа тӱҥей ле арча-борчом (јаманым) једер» — деп айдала, оокой болуп барганы ол. Саҥыр бутту јуртка јадала, ышталып, кӱйӱп јаткан кӧҥдӧй агашка кабыргазы кӱйӱп, оттоҥ-ыштаҥ коркор болуп калган.  Кӧк таай коркор неме јок, јаҥыс ла кӧҥдӧй агашты кӱҥкӱлдеде чапса коркор. Бӧрӱ туткан малдыҥ јаагын тӱнӱкке ышка илер, бӧрӱ мал тутпас болуп калар». (Бачишева Р. Д.)

Албатыда айдылган «Јееним келгенче, јети бӧрӱ кирзин» деп сӧстӧр кеп-куучынла колбулу: «Jеени таайына айылдап келген болтыр. Таайы сÿÿнеле, алама-чикир курсагыла азырап, алды-кийниле jÿгÿрип турган. Таайы бай кижи болгон. Jеени jанып jадарда, ол ак малына апарып: «Эҥ jакшызын талдап ал» – деген. Jеени малдыҥ эҥ ле кичик, алары jок öскÿс кураанды талдап: «Мыны ла алатам» – деген. Таайы айткан: «Бу канайып туруҥ, jакшы мал jок эмес, алары jок немени талдап?!». Jеени ол ло öскÿс кураанды аларым деген. Алала, jана берген. Ол курааннаҥ кöп койлор öскöн. Jеени байып чыккан.

Таайыныҥ малы, кураанды апарган кийнинде, астап баштайла, торт jоголып калган.

Таайы айдыптыр: «Jееним келгенче, jети бöрÿ келген болзо, торт болор эди. Ӱÿрлÿ малдаҥ талдап jиген де болзо, тÿҥей ле артып калар эди». (Асканакова Е. К., 1928 jылда чыккан, кöбöк сööктÿ).

Кылык-јаҥла колбулу учур «Кӱртӱк ле Такаа» деп кеп куучында айдылган: «Озодо Кӱртӱк ле Такаа экилези учуп јӱрер куштар болгон. Бир катап Кӱртӱк ле Такаа јийлектеп јиген. Такаа айдат: «Эртен сууныҥ ары јанына учуп, јийлектеп јийлик». Кӱртӱк каруузын јандырды: «Эртенгизин эртенги ле Кудай кӧргӧй».

«Бир ле тӱнниҥ ичинде Кудай бисти кайдаҥ кӧрӧтӧн, эртен сууныҥ ары јанынаҥ јийлектеп јийлик» – деп, Такаа болбой ло турды. Кӱртӱк ойто ло: «Эртенгизин эртенги Кудай кӧргӧй» – деп айдала, амырап јада берди.

Эртезинде таҥ эртен Такааныҥ канаттары курулып калды. Учуп болбой каларда, Кӱртӱк сууны кечире јаҥыскан учуп, јийлектеп јиди». (Манзырова М. М.)

Ак-чек болорыныҥ учуры «Ӱч чак» деп куучын ажыра мынайда јетирилген: «Алдында jердиҥ ÿстинде ÿч jаан чак болуптыр. 1-кы чак болордо, теҥери куртла jааган. Jaaн-jаан курттар тÿжеле, jердиҥ ÿстинде бар-jок тындуларды, албаты-jонды jип салган. Jердиҥ ÿстинде не де jок болуп калган.

Бир канча чактыҥ бажында ойто тынар-тынду, улус табылган.

Оноҥ 2-чи чак тÿшкен. Экинчи чак от болгон. Ойто ло jердиҥ ÿстинде не де артпаган.

Ӱчинчи чак чайык болгон. Чайык болорын ажындыра билеле, бир кижи сал jазап алала, чайык чыгарын сакыгандар. Чайык чыгарда, олор аш бажынаҥ, куш бажынаҥ эмештеҥ алала, салду кайыктап jÿpгeн. Онойып jÿреле, суу кичинектеп тайызаарда, олор Аралу тууга тÿшкендер. Эмештеҥ алган курсагы божоп каларда, улус кускун ла каргаады jердиҥ ÿстинде jиир неме бар ба, кöрÿп келзин деп ийген.

Олор кызылкат бÿткенин кöргöн, бойлоры jип алала: «Јок» – деген. Оныҥ кийнинде саҥыскан ла кеергенди ийгендер. Байаа саҥыскан ла кеерген катты jийле, ойто ло: «Јок» – деген.

Саҥыскан ла кеергенниҥ кийнинде чайчаны ла кÿÿлени ийген. Олор катты jийле: «Мындый jерде мындый кат бÿткен» – деп ÿзÿп келген. Улус катты jийле, чайча ла кÿÿлени алкаган:

Кудайдыҥ кужы болугар,

Албатыга jол баштагар.

 

Каргааны мынайда каргаган:

Jаантайын калактап jÿp,

Ичкен-jигениҥ курсак болбозын!

 

Кускунды каргаган:

Кызыл ла неме кöрзö,

Калактап, кийнинеҥ сÿрÿп jÿp!

 

Кеергенди каргаган:

Керик кеерген бол,

Эди-каныҥ öрÿбе!

 

Саҥысканды каргаган:

Аттыҥ jоорын чокып jÿр,

Ичкен-jигениҥ ичиҥе аш болбозын!

Курайга айылчы келзе, саҥыскан сÿрÿп келер неме дийт!». (Конушева М. И.)

Бабырган ла кӱзӱҥи чечек

Кӱзӱҥи чечектер чыкту арка jерде ӧзӧт. Ол jердеҥ тыҥ узундап ӧспӧс, jepгe ле jаба болот. Бажындагы чечектери суйман, јаан. Ӧҥи кӧк. Карган улустыҥ куучыныла болзо, ол качан да jебрен ӧйдӧ Ӱлген кудайдыҥ эжигиниҥ бажында кӱзӱҥи болгон. Шыҥыраган ӱни коркышту jараш: канча да кире болзо, угар ла кӱӱниҥ келер. Оныҥ шыҥырууш ӱни jepгe де угулатан. Jердеги тындулар кӱзӱҥиниҥ ӱнин тыҥдап, тура калатан.

Jерде Бабырган деп аҥчы jуртаган. Кӱзӱҥиниҥ шыҥырты ого до угулатан. Аҥдап jӱргенде, ал-санаазы оныҥ ӱнинеҥ ӧскӧ неде де jок болотон.

Бир катап Бабырган кудайга айылдап, теҥериге чыккан. Ӱлгенниҥ эжигинде кӱзӱҥини кӧрӧлӧ, там ачабы келген. Сураарда, кудай бербеген. Кӱзӱҥиниҥ солууна эмеенин – Эрке-Байанды – берзин деген. Бабырган эмеенин кысканган – jӧпсинбеген. Шокчыл Бабырган кӱзӱҥини уурдаар деп сананган. Ол улай ла теҥериге чыгар болды. Ӱлгенге айылдап. Эптӱ ӧйди келиштирип турала, кӱзӱҥини уурдап ийген. Ӱлгенниҥ уулы Кӧк-Јайык билип ийеле, сӱрӱшкен. Jедип тудардыҥ бу jанында Бабырган Кӧк-Јайыктыҥ кӧзин ойо тебеле, jepгe качып тӱшкен. Кӱзӱҥини агаштардыҥ ортозына jажырып ийген. Кӱзӱҥиниҥ шыҥырууш табыжынаҥ jepгe кӧк ӧҥдӱ jӱзӱн-jӱӱр чечектер jайыла берген. Кӱзӱҥи бойы ол арка jерде кӧк ӧҥдӱ чечек болуп ӧрӧ ӧзӧ берген. Ӱлгенниҥ темдегин – кӱзӱҥини – анайып шокчыл Бабырган jepгe тӱжӱрген.

Ол ӧйдӧҥ бери кӧп чактар ӧткӧн. Ол кӱзӱҥилер jерде чечек болуп кӧптӧп ӧскӧн. Ады – кӱзӱҥи-чечек.

Ачынган Ӱлген Бабырганды jаргыга алдырткан. Бабырган барбаган. Ӱлген оны каргап салган: «Куш болзо, кушка тӱҥей эмес болзын! Jакшы учар куркун ӧспӧзин! Ӧскӧ куштарга теҥдежип, кӧптӧп база ӧспӧзин!»

Бабырганды jаҥыс ла камдар камдаар тушта сыҥар кӧстӱ Кан-Jайыкка jаан jаргыга тургузарга апарар дежет. Ол сӱрекей ас. Ӱлгеннеҥ jажынып, агаштаҥ агашка араайынаҥ учуп jӱpep. Агаш ортозынаҥ чыкпас, улустыҥ кӧзине кӧрӱнеринеҥ коркор. Оны адарга бедиреер керек. Табылза, адала, анаар-мынаар сойбос. Коркышту чебер, jазаптыра сойоло, кӧстӧрин, тырмактарын терезиле кожо артырар. Камдаар тушта Ӱлген-Кудайдыҥ алдына Кан-Јайыктыҥ jаргызына апарар.

Бабырганды тегин ле адарга jарабас. «Кардым оорыйт, jодом оорыйт, эмденерге турум» дейле адар.  (Манзырова З. И.)

Аҥ-куштыҥ учуры јылдык айларда айдылганында јилбилӱ.

Јаскы айларда куш јанып келзе: «Ӧлӧм-сӧлӧм! Эзенде анаҥ эрте келеер! Јаҥы јыл келди, јылдыҥ кужын кӧрдим!» деп јакшылажар.

Кандык айда кандыктыҥ бажы јарылза, элик те бол, чаап та бол, чааптайтан.

Јеекен тулаан айда ичеенинеҥ чыгып,

Јети кырды ашпазам,

Јеекен адым чыкпазын –

деп айдар.

 

Тулаан айда

Тулуҥдулар айылга отурбас,

Айры туйгактулар эжикке турбас,

Тырмакту аҥдар ичеенге јатпас,

Кобы-јикте суулар шоркырап агар,

Бозулары кӧптӧӧр.

 

Кӱӱк айда јурт тӧзӧбӧс.

 

Кичӱ суукта суулар јаактана тоҥо берзе, оокой улуп, тош јалаар.

 

Айдарда, аҥ-кушла колбулу јетирӱлер алтай калык олорды байлап, учурлап јӱргенин темдектейт.

Наталья САНИНА, Лилия ТАБУЛГИНА