Алтайдын Чолмоны

Чорос-Гуркинниҥ ады-јолын кереестеген библиограф

21.01.2020

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ краевед литература ла эл библиография аайынча бӧлӱгинде баш библиограф болуп тӧртӧн јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына ак-чек ле нерелӱ иштеген РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Лидия Турдубековна Баштыкованыҥ ады-јолын да, белетеп чыгарган кӧп тоолу библиографиялык иштерин де ӱренчик те, ӱредӱчи де, билимчи де, тӱӱкичи де улус ла ӧскӧлӧри де сӱреен јакшы билер.

Лидия Турдубековна республиканыҥ эл библиотеказында библиографиялык ижиниҥ чике бажында турган ла ишти ӧзӱмниҥ јолына билгир ле бийик кеминде чыгарган деп айдар керек. Ол бу ишти баштап апарганында бойыныҥ јакшынак шылтагы бар. Билгири бийик, керсӱ, ижине каруулу ла чындык эпши литератураны сӱӱген ле баалаган. Ӱзеери бу чӱмдемел иштиҥ ээлерине бичиичилерге, ӱлгерчилерге ондый ок јаан сӱӱшле, кӧрӱмле башкарынганы иле. Туулу Алтайдыҥ јайаандык ишчилериниҥ кажызын ла јакшы билетен, куучындажып јӱретен.

Ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарыныҥ бажында ол А. Демченконыҥ, С. Каташтыҥ, П. Ку-чияктыҥ, Н. Улагашевтиҥ, Ч. Чунижековтыҥ, И. Шодоевтиҥ ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ јайаандык ижи аайынча баштапкы указательдерин тургускан ла олор кепке базылган. Оныҥ кийнинде бу јаан иш сегизенинчи јылдарда кӧнӱ улалган. Темдектезе, литературала указательдер Г. Кондаковтыҥ, И. Ор-тонуловтыҥ, Э. Палкинниҥ, Т. Шинжинниҥ,
К. Козловтыҥ, Л. Кокышевтиҥ, В. Эдоковтыҥ,
Р. Палкинаныҥ, Н. Шумаровтыҥ јайаандык иштери аайынча тургузылган.

Лидия Турдубековнаныҥ јаан ла турулталу, профессионал ижин кӧргӱскен деп, 1988 јылда чыккан «Туулу Алтайдыҥ бичиичилери» деп библиографический справочнигин аҥылап темдектеер керек. Шак оны чыгарганынаҥ бери одус та јылдаҥ кӧп ӧй ӧткӧн болзо, је ол алтай литератураныҥ чыҥдый, талдама энциклопедиязы болуп артат.

Оныҥ кийнинде, 1990-чы јылдарда, Лидия Турдубековна тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлӱ институдыла (Алтаистиканыҥ билим-шиҥжӱлик институды) јуук колбуда иштеген. Мында база бир канча библиографический указательдер белетелип чыгарылган.

Библиограф Л. Т. Баштыкованыҥ куль-
тураныҥ, билимниҥ башка-башка уулам-јылары аайынча белетеп чыгарып турган библиографический указательдери јаан суруда ла ајаруда болгонын темдектеер керек. Темдектезе, Алтай крайдыҥ Јурукчылар биригӱзи «Алтай крайдыҥ јурукчылары» деп тизӱ библиографический сӧзлик белетеген. Олор Л. Баштыковага бистиҥ областьтыҥ јурукчыларыныҥ указательдерин белетеп берзин деп баштанган болуптыр. Владимир Эдоков ого јӧпсин деп айткан. Кемиле де, учурыла да алза, јаан бу ишти олор экӱлеп белетеген. Крайдыҥ башкартузы ишти кӧрӧлӧ, кеми јаан деп, кайра јандырган. Је ондый да болзо, 2005 јылда Барнаулда чыккан бу тизим сӧзликке республикадаҥ ады јарлу ӱч јурукчы Сергей Астра (Гречуха), Г. И. Чорос-Гуркин 1-кы томго ло Николай Чевалков (2-чи томго) кирген.

Библиографтыҥ ижи шиҥжӱчи-билим-чиниҥ, тӱӱкичиниҥ ле ижине бӱдӱштеш, сӱреен каруулу. Оныҥ кийнинде јылдарда Алтай Республиканыҥ Јурукчылар биригӱзиле ӧмӧ-јӧмӧ «Туулу Алтайдыҥ јурукчылары» деген библиографический указатель белетелип чыгарылган. Бу указательде бойыныҥ аҥылузы бар. Ондо «На пути к союзу художников» деп адалган кире сӧсти баштапкы алтай искусствовед В. Эдоков бичиген.

Л. Баштыкованыҥ айтканыла: «Бу справочник акча-манат јок болгонынаҥ улам кепке базылбай ӱч јыл јаткан. Оноҥ Владимир Эдоков типографияда ротопринтерле чыгарзас кайдар деп санаа-шӱӱлтезин айткан. Мен јӧпсиндим. Је мындый эп-аргала јӱк ле тексттиҥ бойын чыгарарга јараар. Фотојуруктарла кееркедип чыгарарга јарабас. Бот, онойып бу бичик чыккан. Бӱгӱнги кӱнде бу бичик ас учурап тургандардыҥ тоозына кирет».

Бу бичикти, чындап та, таланыҥ баазы јок байлыгы деп айдарга јараар. Мында Алтай Республиканыҥ јураар санадыныҥ ижи бӱткӱлинче кӧргӱзилет. Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ ӧткӧн кӧрӱлери мында 1903 јылдаҥ ала 1989 јылга јетире берилет. Бичикте ӱзеери кажы ла јурукчыга учурлалган указатель бар.

Лидия Баштыкова алтай јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолы, кӧрӱлери јанынаҥ тыҥытту иштеген библиограф. Горно-Алтайскта 1994 јылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 125 јылдыгына учурлалган конференцияныҥ материалдары аайынча бичик чыккан. Ол «Материалы по истории и культуре Республики Алтай» деп адалат. Јуунтыда алтай јурукчыныҥ јайаандыгына материалдар, онойдо ок Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизи ле культуразы аайынча сурактар кирип турган тезистер јарлалган.

Бу јуунтыда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ библиографиязы јарлалган. Мындый јаан, јилбилӱ библиографияны Лидия Турдубековна бийик кеминде белетеген. Мында, темдектезе, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јарлалган иштери, јурукчыныҥ статьялары ла самаралары оныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолы (таҥынаҥ чыккандары), орус ла алтай тилдерле, јурукчы ла јайаан ижи керегинде јарлалган бичимелдери, Г. И. Чорос-Гуркинге учурлалган чӱмдемел произведениелер, каталогторы ла библиографический пособиелери керегинде. Канча-канча ӱйелерге керектӱ, тузалу иш.

Лидия Баштыкова 2005 јылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 135 јылдыгына учурлалган библиографический указательди база белетеп чыгарган. Библиографтыҥ темдектегениле, таҥынаҥ чыккан талдама бу указательде АР-дыҥ Јурукчылар биригӱзиниҥ председатели Сергей Дыков Гуркинниҥ јӱрӱми ле јайаан ижи керегинде кыска ла чокым, је толо эдип бичиген. Сӱреен јаан учурлу иш. Сергей Дыков јурукчыныҥ јӱрӱмдик ле јайаандык јолын кыракы берген. Оноҥ ары Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱми ле јайаан ижиниҥ библиографиязы башка-башка ууламјыларла алтай ла орус тилдерле берилет.

Лидия Турдубековнаныҥ јурукчы Г. Гуркин керегинде белетеген библиографический указательдерин ајарулу кӧрзӧ, тӧп, керсӱ, кӧп эрмек айтпас бу кижиниҥ ижиниҥ учуры јаан деп айдар керек. Јаан ла каруулу ишти билгир, чыҥдый бӱдӱрип салган Лидия Баштыкованыҥ бу иштери тегиндӱ темдектелбеди. Чычкан јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде республика, ороон, јер-телекей Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгын темдектеди. Тӱӱкилик учурлу бу керекте М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада кӧп јылдардыҥ туркунына ак-чек иштеген Л. Т. Баштыкованыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ эземин кереестеп бӱдӱрген ижин темдектеер керек. Келер ӱйелерге тузаланатан јакшынак, тузалу библиографический указательдердиҥ, 70-неҥ ажыра иштиҥ, јолду ээзи
Л. Баштыковала оморкоп јӱрели.

К. ПИЯНТИНОВА