Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ јаан ажуларын ашкан јаандарыс

21.01.2020

«Алтайдыҥ Чолмоны» газетте алтай албатыныҥ јадын-јӱрӱми, салымы керегинде чыккан бичимелдер эл-јонысты јилбиркедет. Бӱгӱн бис Кан-Оозы аймакта Келей јуртта јадып турган  јаан јашту ӧрӧкӧн кыпчак сӧӧктӱ Топчы Тумпуковна Тоедованыҥ јӱрӱми керегинде бичиирге санандыс. Былтыр Топчы Тумпуковнаныҥ 95 јажы толгон.

Кажы ла кижиниҥ салымы саҥ башка. Канча кире јӱрери, јӱрӱми качан, канайда ӱзӱлер — кем де билбес. Је бирӱзи јарт –салымнаҥ тӱҥей ле кайдӧӧн дӧ качып барбазыҥ. Оныҥ учун берилген ӧйди јылыйтпай, јӱрер, јӱрӱмниҥ кажы ла элезине сӱӱнер, амадаар, јӱткиир, эдер, јанында јӱрген улусты баалаар керек. Кезикте коштой айылда јуртаган карганактар канайда отурганын да билбей јӱргендерис бар. Качан калганчы катап таада-јааналарысла коштой отурып, бар-јогын сурап уккан эдис… Јӱрӱмниҥ јаан ажуларын ашкан јаандарыстыҥ ӧткӧн јолы керегинде бис нени билерис? Ол ок ӧйдӧ олордыҥ кажызыныҥ ла јӱрӱми керегинде бичиир керек. Ол келер ӱйеге јилбилӱ болор деп сананып турум.

Топчы Тумпуковна Тоедованыҥ бала тужы кызалаҥду јылдарга келишкен. Ол 1924 јылда Кан-Оозы аймакта Шиберти јуртта Ойбок деп ӧзӧктӧ, Кырлыктыҥ боочызыныҥ алдында јаткан кыпчак сӧӧктӱ Оштушев Тумпук ла тодош сӧӧктӱ Мандина Сыргачы  деп улустыҥ билезинде чыккан. Јаш ӧйинде ӧскӱс ӧзӱп, эмди тоомјылу јаанак, Келей јурттыҥ јаан јаштуларыныҥ бирӱзи Топчы Тумпуковнага «эне» деген сӧсти айдарга келишпеген. Ол алты айлу болордо, энези јада калган. Ӧскӱс арткан кызычагын адазы шыралап туруп ӱч јашка јетире колтыгында азырап чыдаткан. Адазыныҥ айтканыла: эки кӧзи тосток, ыйлабас болгон. Аҥдап барганда, балазын кабайга салып, мӧштиҥ будагына илип  салатан. Аҥ-элик атканда, этти тиштеп, балазына сордыратан.

Кызы ӱч јашка једе берерде, адазы Јабаган ичинеҥ кӧбӧк сӧӧктӱ Тӧӧлӧҥ деп эки кысту эпшиле биле тӧзӧгӧн. Јаан кыстыҥ ады Эртей, кичӱ кызы Чыман болгон. Анайып јаан биледе ӱч кысту болуп, адазы колхозто малчы болуп иштей берген. Топчыныҥ ӧӧй энези колхозтыҥ кучазын кабырган.

Айлар айланып, јылдар јылыжып, кызычак 7-8 јашка једип, јаан улусла теҥ иштеген. Ӧӧй энези канча да кире кату туткан да болзо, је јаман айдар аргам јок деп, карганак куучындады. Јерлештериниҥ эске алынганыла, кызычакты тыҥ ла шыралаткан болуптыр. Је, канайдар, јӱрӱм оной берилген де.

Ӧӧй энелӱ балага кӱч ле келишкен. Ого ӱзеери энези јаш балалу боло берерде, айылдыҥ ижин эдип, кучалар кабырган. Олордыҥ билезине база уул ла кыс кожулган, уулдыҥ ады Чагый, кысты Вера деп адагандар.

Топчы јаан улуска иште эрте болужып баштаган, ол бойы кичинек те болзо, кӱчи јеткенче иштейтен. Айылдыҥ ижи качан да тӱгенбес ине.

Јаан эјези Эртей уй саачылардыҥ заведующийи болгон, экинчи эјези — оору-кенек кижи.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, бастыра эл-јонго шыра, ачына-торо јылдар келген.

1942 јылда, кӱскиде аш јуунадар иш ӧйинде,  адазын Кан-Оозына кенетийин ле тӱнде абралу атту јетирген, оноҥ ары  јууга апарган. Ол керегинде кызычагы билбеген де. Ол ӧйдӧ кем де, нени де айтпас, нени де сураар арга јок болгон.

Адазы јууга јӱре берерде, энези колхозко черет ӧртӧгӧн, комуттар кӧктӧгӧн, армакчы каткан. Эр јажы јеткелекте, Топчы Тумпуковна јуртта арткан бала-баркала кожо «Ончозы фронтко!» деп  кычырула јаан улусла теҥ-тай, тӱни-тӱжи иштегендер.

Шибертиниҥ улузы нак јӱрген,  бары-јогын ӱлежетен. Кожо иштеген јаан јашту ӧрӧкӧндӧр  бала-баркага болужып јӱретен. Олор: Ӧмӧчи, Татум, Комой, Ачап, Сырынты, Кӧлӱй, Тудар, Јыш, Бӧлӧтӧр, Јорык ла о. ӧ.

Кожо иштеген балдар: Ак-Јеен, Тӧгӱнчи, Тообос, Токунай, Того, Јымай, Кымый, Бедиш, Акча, Акчабай, Нюрка ла о. ӧ. болгондор. «Кызыл маяк» колхозтыҥ председатели Таптаев Бӧлӧтӧр, бригадири Бодин Јорык деп улус болгон.

Энези јуу ӧйинде теренеҥ ӱч айры меелей кӧктӧп, носоктор тӱӱп, фронтко аткаратан. Јымыртканы, сӱтти, терени, этти, «налог» деп јууп туратан.

Јуу ӧйинде ӧскӱс балдарга деп, эски кийимдер ӱлеген. Кан-Оозынаҥ бир јайгы тон алып кийген. Бир катап энези Кан-Оозынаҥ, «Кызыл черӱниҥ билези»  деп, эт, 3 кг кулур барып экелген.

Јуу божордо, улус кыра ижиниҥ учы-куйына једип келген ӧй болгон. Јаан јашту  ӧрӧкӧндӧр айдышкан: «Јуу токтоды, эмди бис јайым јӱрерис. Адалар, ага-карындаштарыс јанып келер». Кем јанып келерин кем де билбес…

Эҥ ле озо Махин Чыҥдый ла Мандин Учур јангандар. Топчы Тумпуковнаныҥ адазы јуунаҥ келбеген, ӱзе улус божогон деп сананган. Кийнинде уккан болзо, ол Орел деп каланыҥ јуу-согужында шыркалаткан болтыр. Немецтер келип, олјого алгандар. Јууныҥ кату јылдарында олјолоткон шыркалу јуучылга кӱчке келишкен. Је ырыс болуп, ол ӧлбӧй олјоноҥ јайымдатканы, байла, салымында болгон. Онойып ӧрӧкӧн 1955 јылда кӱскеери эзен-амыр јанып келген.

Бу ӧйдӧ балазы Келей јуртта балдарлу болуп калган. Канча јылдарга адазын кӧрбӧгӧн кызы адазы јанып келген деп угала,  меҥдеп, адазын бедиреп барган. Шибертиге једип барала, улустаҥ сурулаган. Алтыгы Шибертиде той болуп јаткан — ондо  болор дешкен. Кайаҥат эмеенниҥ уулы кижи алган, Шӱптӱрдиҥ тойы болуп јаткан болтыр. Мында Топчы адазын бедиреп таппаган. Кӧрӧр болзо, тӧрдӧ казах кижиге тӱҥей кижи отурган. Ол адазы кызын озо таныган. Бот, мынайып адалу-кысту бу тойдо јолугышкан.

Тӱӱкиге бурулар болзо, 1949-1950 јылдар киреде Кырлыкты ла Шибертини бириктирген. Топчы Тумпуковна Шибертиде «Маяк» деп колхозто иштеген. Бу эки колхоз биригип турарда, Шибертинеҥ ол јаҥыскан келген. Колхозтыҥ ӧйинде јаскыда кыра ижинде, кӱс ӧйинде аш ижинде иштеген. Кыш келгенде, Карган Урматов, Јалаа Мюсов, Тырык деп улуста кой кабыратан.

1951-1952 јылдарда Киндиков Мырыкла кожо иштеген. Ол тушта сӱреен јаан кар јааган, койлордоҥ чыгым болгон. Јӱк ле арайдаҥ јылдаҥ чыгарала, койлорды ӧскӧ кижиге табыштырган эди.

1952 јылда адазыныҥ таай эјези Боролдойдо ло  Маныкы јестезинде  Татакы деп јерде, Туйук кобыныҥ бери јанында,  бир јыл  кой кабырган. Бу јыл јестези божогон. Таай эјезиниҥ  кыс ӧбӧкӧзи Мандибаева.  Оныҥ ада-энези Шибертиниҥ улузы — аргалу-чакту, мал-ашту болгон. Тутанныҥ боочызын ажып барза, оҥ јанында Кызыл-Тыт деген јурт болгон. Олор 37 јылдарда актуга караладып јӱрген. Бирӱзи граждан јууда турушкан болгон.

Онойып ӧлӧҥ ижиниҥ бригадазына иштеп јӱреле, Моты-Бажындӧӧн тил јок, кенек кижиге барган. Је мында узак јуртабады. Бу ӧйдӧ уй саачы болуп иштеген. 1953 јылда Келейдӧӧн  барып, Тоедов Айдыҥ Нӧкӧрӧвичле кожо биле тӧзӧп, 9 балалу болгон. Эки уулы кичинек тужында божогон. Айдыҥ Нӧкӧрӧвичте бойында ӱч јашту кызычак болгон. Энези јада каларда, олор оны азырап алган. 1965 јылда уул бала туулган, эки уулын јылыйткан эне кижиге бу сӱӱнчи болгон эмей.

«Кижиниҥ салымы кандый ла болотон эмтир – деп куучындайт. – Бойым да ӧскӱс ле шыралап ӧскӧм, оноҥ ӱстине ӧскӱсти азыраарга келишкен». Келей јуртка келеле нени этпеген – уй саачы, койчы, аш каруулдаачы болгон, улустыҥ уйын кабырган, турлуларга аш-тус тарткан. Эрте таҥнаҥ ала орой эҥирге јетире иштеген.

Ол тегин отурып билбес. Эш-нӧкӧриле кожо балдарын чыдаткан. Балдары эне-адазын тӧзӧп, иштеҥкей, јӱрӱмде тузалу ла турумкай улус болды. Јӱрӱм берери, оны ӧскӱрери јеҥил эмес. Коштойында эр кижинеҥ болуш болбозо, јӱрерге кӱч.

1980 јылда Топчы Тумпуковна амыралтага чыккан да болзо, база да иштеген. Эш-нӧкӧриле кожо 40 јылга шыку эптӱ-јӧптӱ јуртаган. 1993 јылда эш-нӧкӧри јӱрӱмнеҥ јӱре берди.

Онойып, оогоштоҥ ала амыралтага чыкканча Топчы Тумпуковна колхозтыҥ ончо иштеринде эрчимдӱ туружып јӱрген. Оныҥ ӧткӧн јӱрӱми, ол ӧйдӧги ӧскӧ дӧ улустыҥ чылап, сӱрекей кӱч болгон. Иштеҥ коркыырын билбес, чыйрак бу кижи јолында учураган ончо буудактарды, уур-кӱчтерди ӧдӱп, јӱрӱмниҥ бийик ажузына једип келди.

95 јашту Топчы Тумпуковна бала-барказыныҥ ортозында эзен-амыр, кожо иштеген улусты эске алынып отурат. Ырысту энеде  беженге јуук бала-барка тарап-таркап чыдаган, олорды кӧрӱп отурганы недеҥ де баалу.

Кӧп јаш јажап, једимдӱ иш эткенин, бала-барка азырап-чыдатканын тӧжинде тагынган орден-медальдар ла Кӱндӱлӱ грамоталар керелейт: Энеликтиҥ 1, 2 степеньдӱ медальдарыла, Энениҥ магы деп 3 степеньдӱ орденле, «Иштиҥ ветераны» медальла, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 50, 60, 65, 70 јылдыктарына учурлалган юбейлик медальдарла кайралдаткан.

Јаандар јаанакты ундыбай, јаантайын ајару эткен ле эдет.

Л. КЛЕШЕВА