Алтайдын Чолмоны

Конституцияга кубулталар: президенттиҥ шӱӱлтелери

21.01.2020

Владимир Путин  Россияныҥ Конституциязына јаан учурлу кубулталар эдер шӱӱлте эткен, олор ороонныҥ јӱрӱминде парламенттиҥ учурын билдирлӱ бийиктедер, анайда ок Госсоветтиҥ – оронныҥ эҥ јаан јамылу улузы турушкан органныҥ –  ижин чокымдап темдектеер.

Је Россия ийде-кӱчтӱ президентский республика болуп артып јат деп, чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде Федерал Јуунга эткен Баштанузында Путин угускан. Јаҥда айалга канайда кубулары керегинде «Газета. Ru» бичийт.

Россия Федерацияныҥ Конституциязын бӱткӱлинче јаҥыртар курч некелте турбай турганын, нениҥ учун дезе 1993 јылда јӧптӧлгӧн документтиҥ аргалары эмди де јеткилинче болгонын Россияныҥ президенти Владимир Путин Федерал Јуунга Баштанузы ӧйинде айткан.

«Конституциялык стройдыҥ тӧс тӧзӧлгӧлӧри, кижиниҥ тап-эриктери ле јайымдары Россияныҥ јондыгына база да кӧп онјылдыктарга бек тӧзӧлгӧ болуп артар деп иженедим» – деп, Владимир Путин угускан.

Госдуманыҥ учурын бийиктедери

Ондый да болзо, кезик кубулталарды шӱӱжерге јараар деп, ороонныҥ башчызы чотойт.

Онойдо, президент премьер-министрдиҥ кандидатуразын јӧптӧӧр, анайда ок башкаруныҥ турчыларын јӧптӧӧрине чыгарар тап-эрикти алтыгы палатага берип, Государстволык Думаныҥ статузын бийиктедер шӱӱлте эткен.

«Эмдиги ээжини кубултып, Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ кандидатуразын Государстволык Думала јаҥыс та јӧптӧштирерге эмес, је јӧптӧӧрин Государстволык Думага бӱдӱмјилеер шӱӱлте эдедим. Оныҥ кийнинде, оныҥ адаганыла, башкаруныҥ председателиниҥ адаганыла, бастыра вице-премьерлерди ле федерал министрлерди. Президент дезе олорды јамызына тургузарын јӧптӧӧр учурлу, ӧскӧ сӧслӧ, парламенттиҥ келиштире јамыларга јӧптӧгӧн кандидатураларыла јӧпсинбес аргазы јок.  (…) Бу ороонныҥ парламентиниҥ ижин ле учурын, Госдуманыҥ, парламенттеги партиялардыҥ ижин ле учурын, башкаруныҥ председателиниҥ ле кабинеттиҥ бастыра турчыларыныҥ таҥынаҥ иштеер аргаларын ла каруулу болорын бийиктедер» – деп, Путин чотойт.

Бу ок ӧйдӧ «силовой» деген ведомстволордыҥ – МВД-ныҥ ла Коруланар министерствоныҥ – башкараачыларын, алдындагы ла чылап, президент тургузар, ол анайда ок Верховный главнокомандующий болуп артып јат. Россия, Путинниҥ угусканыла, эмдиги ле чилеп ок, «ийде-кӱчтӱ президентский республика» болуп артар.

«Сӱреен элбек тергеелӱ, национально-территориальный тӧзӧлгӧзи чӱмдӱ, культурный-тӱӱкилик јаҥжыгулары сӱреен байлык бистиҥ ороон парламентский республика бӱдӱмде аайлу-башту ӧзӧр, керек дезе, тегин ле турумкай јадар аргазы јок деп, мен сананадым. Россия ийде-кӱчтӱ президентский республика болуп артар учурлу» – деп, ол темдектеген.

Анайда ок министрлердиҥ кабинединиҥ  ижин ле тӧс ууламјыларын башкарары, башкаруныҥ председателин, оныҥ ордынчыларын ла федерал министрлерди, олор бойыныҥ молјуларын толо бӱдӱрбей турза эмезе бӱдӱмјини јылыйткан учуралдарда, јамызынаҥ јайладар тап-эрик президентте артып јат.

Ороонныҥ Тӧс јасагына эдерге турган кубулталар јаан учурлу деп кӧрӱнет: тургуза ӧйдӧ Конституцияда бичилгениле, Госдума «Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председателин јамызына тургузарга Россия Федерацияныҥ Президентине јӧп берип јат».

Федерация Совединиҥ учуры тыҥыганы

Бого ӱзеери, Конституцияга келиштире кубулталар јӧптӧлгӧниле Федерация Совединиҥ учуры бийиктеп јат, ол РФ-тыҥ Конституциялык ла Ӱстиги јаргыларыныҥ јаргычыларын ижинеҥ јайымдаар аргалу болор.

«(…) Федерация Совединиҥ, Конституциялык ла Ӱстиги јаргылардыҥ јаргычыларын, олор ак-чек адын ла тоомјызын тӱжӱрген кылыктар эткен учуралдарда, анайда ок јаргычыныҥ статузын корыыр аргазы јок болгонын керелеген федерал конституциялык јасакта темдектелген ӧскӧ дӧ учуралдарда, Россияныҥ президентиниҥ адаганыла, ижинеҥ јайымдаар чыдуларын  Конституцияда темдектеер керек деп чотойдым» – деп, президент угускан.

Парламенттиҥ Ӱстиги палатазы «силовой» ведомстволордыҥ башкараачыларын јамыга тударында туружар – олордыҥ јаандары, Путинниҥ шӱӱлтезиле,  «Федерация Соведиле јӧптӧшкӧн эрмек-куучындардыҥ турулталарыла» јамыга тургузылар.

Путинниҥ эткен тӱп-шӱӱлтелери президенттиҥ ле парламенттиҥ аргаларын јаҥыдаҥ бескелеп тургузат. Россия «кызалаҥды» ӧдӱп чыккан, Москваныҥ оромдорында удурлашкандар јок деп, башчы темдектеген. Куучын 1993 јылдыҥ конституциялык кызылаҥы керегинде ӧдӧт, ол тушта Россияныҥ ол туштагы президенти Борис Ельцин ле Ӱстиги Совет ортодо аайлашпастар ороонныҥ тӧс калазында мылтык-јепселдӱ удурлажуга экелген.

Сӧс келижерде, 2018 јылда Россияныҥ Конституциязыныҥ 25 јылдыгын темдектеер алдында ондогы кезик једикпестер керегинде РФ-тыҥ Конституциялык Јаргызыныҥ председатели Валерий Зорькин айткан болгон. Темдектезе, ол «бӱдӱреечи јаҥ јайа тартканын» темдектеген. Је ол до тушта јаргычы Конституцияныҥ бойын кубултпазы, бар келишпестерди дезе «чокым кубулталар эдип» тӱзедери учун турган.

Конституцияда Госсовет бичилер

Владимир Путин Госсоветтиҥ учурын ла статузын Тӧс јасакта бичиир шӱӱлте эткен, тургуза ӧйдӧ ол текшинациональный сурактарды шӱӱжерге ӧйдӧҥ ӧйгӧ јуулып турган орган болуп јат.

Госсоветке Федерал Јуунныҥ эки палатазыныҥ башкараачылары, президенттиҥ чыдулалган чыгартулу улузы, тергеелердиҥ башчылары ла государствоныҥ бийик јамылу ӧскӧ дӧ улузы кирет. Госсоветиҥ јуундары президенттиҥ башкартузыла ӧдӱп јат, је тургуза ӧйдӧ бу органныҥ ижи Конституцияда бичилбеген.

«Ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына Госсовет бийик турулталу иштеген. Оныҥ ишмекчи бӧлӱктери ороонныҥ граждандарына аначада ла учурлу болгон сурактарды профессионал кеминде, бастырајандай ла чыҥдый кӧрӧрин јеткилдейт. Государстволык советтиҥ келиштире статузын ла учурын Россияныҥ Конституциязына кийдирери керектӱ деп чотойдым» – деп, Путин угускан.

Президенттиҥ иштеер ӧйи

Калганчы јылдарда улайын шӱӱжилген, бир ле кижи президенттиҥ јамызында ээчий-деечий улалган эки сроктоҥ ажыра отурар аргазы јок деген Конституцияныҥ ээжизи јанынаҥ шӱӱлтезин Путин база айткан.

«Бу суракты сӱрекей јаан учурлу деп чотобой јадым, је айдылганыла јӧпсинедим» – деп, Путин угускан. Бу кубулта Путин президент болгон ӧйдӧ Конституцияга эдилзе, ол ороондо бу јамыда тӧрт катап отурган ороонныҥ баштапкы ла калганчы президенти болор. Россияныҥ эмдиги президентиниҥ јаҥда отурар конституциялык чыдулу ӧйи 2024 јылда тӱгенип јат.

Политикалык экспертный группаныҥ јааны Константин Калачевтыҥ шӱӱлтезиле, президенттиҥ эдип турган кубулталарын политикалык транзиттиҥ башталганы деп кӧрӧргӧ јараар.

«Бир бӧлӱк конституциялык кубулталар эдип, Владимир Путин бойына иштейтен телкемди корып алган. Оныҥ аргалары азыйдагы ла чылап элбек артып јат. Јаҥныҥ буудактар јок солынары јаҥыс та ийде-кӱчтердиҥ балансы тыҥыганынаҥ эмес, је таҥынаҥ оныҥ бойына башка-башка аргалар болорынаҥ камаандузы јарт» – деп, Калачев «Газета. Ru-га» айткан.

Президенттиҥ јамызына кандидат болуп чыккандарга некелтелер тыҥыганын Федерал Јуунга Баштану ӧйинде Россияныҥ президенти бастыра кеминде јаҥдарды јаҥыртар некелтеле темдектеген. «Мындый јаҥырту – јондыктыҥ ичкери эволюциялык ӧзӱминиҥ, јастырыштар јок эмес те болзо, је турумкай ӧзӧриниҥ кыйалтазы јок айалгазы болуп јат. Ол тушта тӧс амаду – Россияныҥ јилбӱлери бузулбай артар» –деп, Путин угускан.

Мыныла коштой ороонныҥ башчызы государстводо эҥ бийик јамыларга кандидаттарга некелтелер керегинде ээжилерди Конституцияда чокымдаары керектӱ болгонына ајару эткен. «Оноҥ кату некелтелер Россия Федерацияныҥ президентине кандидат болуп чыккан улуска эдилер учурлу. Россияныҥ јеринде јаантайын 25 јылдаҥ ас эмес јатканы керегинде некелтени темдектеер шӱӱлте эдедим» – деп, ол угускан. Тургуза ӧйдӧ бу ӧй 10 јыл болуп јат. Онойдо, шак бу ээжиге тӧзӧлгӧлӧнип, 2007 јылда Россияныҥ президентине кандидат эдип бичиичи ле диссидент Владимир Буковскийди окылу регистрировать эдеринеҥ ЦИК мойногон – ол Великобританияныҥ јеринде јаантайын јаткан. Талдаачы тӧс кӱреениҥ бу јӧбин Ӱстиги јаргы јӧмӧгӧн.

Президент анайда ок ороондо эҥ бийик јамылу јерлерге кӱӱнзегендер ӧскӧ ороонныҥ гражданини болбос эмезе ӧскӧ ороонго кӧчӱп јадар јарадулу болбос ( вид на жительство) учурлу деп темдектеген.

Мындый ээжилер кӧп ороондордыҥ Конституцияларында бар. Россияныҥ президенти болорго кӱӱнзегендер ӧскӧ ороонныҥ гражданини болгон учуралдар РФ-та болгон. 2012 јылда бичиичи Эдуард Лимонов, президенттиҥ јамызына кандидат болорго ченежип, Францияныҥ гражданини болгонынаҥ мойногон. Эки ороонныҥ гражданини болгоны эмезе ӧскӧ ороондордо јадар јарадулу болгоны кӧп сабада депутаттар ортодо бары јарталатан. Мындый јетирӱ јарлалган кийнинде олордыҥ ончозына јасакчы јаҥнаҥ чыгып барарга келишкен.  Сӧс келижерде, Путин тӧс јамыларда отурган ӧскӧ дӧ улуска – губернаторлорго, башкаруныҥ турчыларына, јаргычыларга ӧскӧ ороонныҥ гражданствозын аларын эмезе ӧскӧ ороондо јадар јарадулу болгонын јаратпазын конституциялык кеминде ээжилеер шӱӱлте эткен.

«Ороонныҥ јеткер јок болорын ла суверенитедин јеткилдееринде јаан учурлу болгон јамылу иште иштеген улуска кыйалтазы јогынаҥ эдилген некелтелерди Конституция кеминде ээжилеер шӱӱлте эдедим, чокымдап айтса: Федерацияныҥ субъекттериниҥ јаандары, Федерация Совединиҥ турчылары, Государстволык Думаныҥ депутаттары, башкаруныҥ председатели, оныҥ ордынчылары, федерал министрлер, федерал ӧскӧ јаҥдардыҥ башкараачылары, анайда ок јаргычылар ӧскӧ ороонныҥ гражданини болор, эмезе ӧскӧ государствоныҥ јеринде јадар јараду берген ӧскӧ документтӱ болор аргазы јок» – деп, президент айткан.

Текшироссиялык ӱнбериш

Федерал Јуунга эткен куучыныныҥ учында Владимир Путин Конституцияга эдилетен кубулталар текшироссиялык ӱнберишке чыгарылар учурлу деп айткан.

Мындый јӧп быјылгы ла јылда јӧптӧлӧр аргалузын Государстволык Думада угускандар.

«Текшиалбатылык шӱӱжӱ керектӱ деп, президент айткан. (…) Је быјылгы да јылда олорды бӱдӱрер арга бар, ӧй јеткилинче, јыл јаҥы ла башталган» – деп, Госдуманыҥ баштапкы вице-спикери Александр Жуков журналисттерге айткан.

Ӱнберишти дезе 2020 јылдыҥ сыгын айында, ӱнбериштиҥ бирлик кӱнинде ӧткӱрерге јараар деп, госстроительство ло јасакберим иш аайынча комитеттиҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Михаил Емельянов «Новости» РИА-га угускан.  «Јондыктыҥ бастыра бӧлӱктери јӧп болзо, бӱдӱрип чыгар арга бар деп сананадым» – деп, ол темдектеген.