Алтайдын Чолмоны

«Сен, нӧкӧр, Бехтемирде болзоҥ…»

21.01.2020

Јарлалып јаткан бу интервьюда куучын-эрмек «Бийдиҥ ӱстиндеги таҥдактар» («Рассветы над Бией») деп курорт керегинде ӧдӧр. Оны јербойыныҥ улузы кезикте «Бехтемирский» санаторий деп  адап јадылар. Бу курорт 1989 јылда тӧзӧлгӧн. Ол Алтайский крайдыҥ туулык јериниҥ јаказында, Бий сууныҥ јарадында озодо казактардыҥ шибеези болгон Стан-Бехтемир деп јурттыҥ јанында туруп јат.

Курортты канча јылдарга чыгара бийик категориялу врач, медицина билимдердиҥ кандидады, суудагы туризм аайынча спорттыҥ узы, Россияныҥ нерелӱ јорыкчызы Евгений ЛЕБЕДЕВ башкарат. Бистиҥ корреспондент «бӧрӱни буды азырап јат» ла «јӱс катап укканча, бир катап кӧрӱп алза артык» деген сӱмелерле башкарынып, бу курортто болуп, оныҥ директорыла  куучын-эрмек ӧткӱрген.

—Евгений Владимирович, Слердиҥ курорт улусты кандый оорулардаҥ эмдеп јат?

—Бистиҥ курорттыҥ ишчилери улустыҥ бел-арказыныҥ, кол-буттарыныҥ сӧӧк-тайактарын эмдейт. Анайда ок бронхитле, тонзиллитле, тынышла, соокко ӧткӧн ооруларла колбулу тымуларды јоголтор эп-аргалар бар. Слер оны бойыгар кӧрдигер. Эмдеште мӧҥӱн (серебряный) сууны ла кӧк той балкашты элбеде тузаланадыс. Ӧскӧ курорттордо мындый эп-аргалар јок. Бис дезе ар-бӱткенниҥ байлыктарыныҥ эм-томго јарамыкту аргаларын табып, олорды кижиниҥ су-кадыгына ууламјылап јадырыс. Артроз ӧйинде кижи буттарына туруп болбой до турган учуралдар болуп јат. Мындый учуралда буттарын той балкашла эмдеген улус оныҥ тузазын ол ло тарый сезет.

Кӧп улус болушты курортто алала, эмденишти айылында бойлоры ӧткӱрет. Бистиҥ эмчилер олорго нени эдетенин ажындыра кӧргӱзип ле айдып берет. Мындый эмдениш анчада ла кой-малда турган улуска јарамыкту. Темдек эдип, туку Аркыт ичин айдар эдим. Кедери тайга-ташта јаткан кижиге малын артыргызып, јаантайын курортоп јӱретени кӱч керек эмей. Је слер чилеп, «јӱс катап укканча, бир катап кӧрӱп (эмденип) алза, артык» болбой база. Туулу Алтайдаҥ су-кадыгын тыҥыдарга кӱӱнзеген улусты кӱӱнзеп сакыйдыс. Бийсктеҥ курортко јетире јол тыҥ ла ыраак эмес. Автовокзалдаҥ автобуска отурып, бир ле саат ӧйгӧ једип келер арга бар.

Бисте урологияла колбулу ооруларды эмдеери база јакшы ӧдӱп јат. Циститти, пиелонефритти, эр улустыҥ простатидин јазып алар аргалар бар. Циститле анчада ла кӧп ӱй улус оорып јат. Бу ууламјыда бисте байлык ченемел јуулган. Эмдеште сууны тузаланып јадырыс деп, байа айткан эдим. База кандый тузалу эмдештер бар? Улус массажтыҥ башка-башка бӱдӱмдерине јӱрет, саунада изидинип, бассейнде сууга соктыртып, белге массаж алат. «Мӧҥӱн туман» деген спелеотерапия база бар. Балдардыҥ аллергиязыла колбулу айалгалар биске база јакшы таныш. Курсак-тамакты чын талдап ажанар керек. Эмдиги ӧйдӧ садуда дезе чыҥдыйы уйан аш-курсак ас эмес. Химияла кошмоктолгон курсак-тамактаҥ аллергия табылат. Биске анчада ла ӧскӧ ороондордоҥ чыҥдыйы коомой аш-курсак келип јат. Ол балдарга сӱрекей јаан каршузын јетирет. Аллергияны эмдеерине бис база ӱренип алганыс. Керек дезе бронхиальный астманы.

—Эмдеште элбеде тузаланып турган мӧҥӱн суу ла кӧк той балкаш керегинде чокымдап угарга турум. Оны кайдаҥ алып јадыгар?

—Олор Бехтемирдиҥ бойыныҥ ла байлыктары. Бис эм-томду сууны ла той балкашты бойыстыҥ јеристе одус јыл мынаҥ кайра табып, оны эмдиге јетире шиҥдеп јадырыс. Мӧҥӱн сууны дезе акту бойым ачкам деп, кемзиниш јогынаҥ айдарга турум. Курортологияда билим шиҥжӱ ӧткӱрип турган Томсктогы институтта иштеп турган нӧкӧрлӧриме, курортологияныҥ Москвадагы институдыныҥ ишчилерине баштанып, бедиреништӱ иштерди канча јыл мынаҥ кайра ӧткӱрип баштагам. Бехтемирдиҥ суузын јыракыларга уруп, бастыра јер-телекейде болдым (каткырат). Бӱгӱнги кӱнде медицинала колбулу кажы ла библиотекада бу сууны шиҥдеген билим иштер бар. Чӱмдӱ ле каруулу бу ишти мен туку тогузонынчы јылдардаҥ бери ӧткӱрип јадым. Мӧҥӱн сууны бӱгӱнги кӱнде гастроэнторологияда, педиатрияда, эр улустыҥ ооруларында — вандрологияда тузаланып јадылар. Оны гинекологияда тузаланарга база јараар. Бу сууда эм-томду аргалар барын ченелтелӱ иштер јакшы кӧргӱзет.

Той балкаш кижиниҥ су-кадыгына база тузалу. Анаҥ Менделеевтиҥ таблицазыныҥ бастыра химический элементтерин табар арга бар. Качан кижиниҥ эди-каны кандый бир бускалаҥдарга алдырза, темдектезе, артрит, артроз, остеохондроз болзо, сӧӧк-тайакта химический элементтер бузулат. Мындый айалгаларда кижиге та не де јетпей тургандый. Јоголгон элементтерди ойто орныктырарга бис той балкашты тузаланадыс. Мындый учуралдарда кижиниҥ бел-арказына аппликация салынат. Јети кӱн ӧткӧн дӧ јок, байагы оору кижиниҥ сӧӧк-тайактары озогы кемине кирип, ойто «иштеп» баштайт. Бу чӱмдӱ, је ол ло ӧйдӧ теп-тегин эмдеш.

Той балкашла он тӧрт кӱнге эмденген кижиниҥ остеохондрозы јыл туркунына «кыймыктабай» јат. Ӱстине сӧӧк-тайакты «чӧйӧ тартып» јадырыс. Эмденген кижи той балкаштыҥ аппликациязыныҥ кийнинде эмдӱ ӧлӧҥдӧрдиҥ ванназына кирет. Улус эмдӱ ӧлӧҥдӧрлӧ миллион јылдарга чыгара эмденген. Бис оныҥ технологиязын база тузаланадыс. Курорттыҥ ашканазы јанынаҥ комыдалдар бир де катап болбогон. Этти јербойыныҥ фермерлеринеҥ аладыс. Маалаажы ашканага јайы-кыжы кӧндӱре ле грядкалардаҥ келет. Химияла кошмоктолгон курсакты азарын чек болдыртпай јадырым.

—Курорттыҥ курсак-тамагын слерде эмденип турган бастыра улус мактайт. Амырап тургандарды дезе кӱндӱзек, ачык-јарык ла јалакай айалгалар курчайт. Улус эмдеништеҥ ӧскӧ, экскурсияларга јӱрӱп турган деп уктым.

—Улуска эмдиги ӧйдӧ ойын-соот керек јок болуп калган. Олор телефондо ло Интернетте отурарга кӱӱнзейт. Је бис санаторийге артисттерди улай ла кычырадыс. Туштажулар ла кинолор јаантайын болуп јат. «Алтай — ийде-кӱчтиҥ јери» деген фестивальды ӧткӱрип келгенистеҥ бери јети јыл болды. Бу фестивальда улус Туулу Алтай керегинде кинофильмдерди сӱрекей јилбиркеп кӧрӧт.

Олор анайда ок Бийскте Бианкиниҥ адыла адалган музейде, Сросткиде, Василий Шукшинниҥ тӧрӧлинде, Горно-Алтайскта музейде, ак куулардыҥ заповеднигинде болуп јадылар, керек дезе Алтын-Кӧлгӧ дӧ јетире јӱредилер. Белокурихада тыҥ ла нени кӧрӧр. Је кезик улус ого барыксап јат. Бу курорт јаар экскурсияларды база тӧзӧп ӧткӱредис.

Кышкыда чананыҥ, конектыҥ, туу-чананыҥ прокады иштеп јат. Каток бар. Улусты кырга аҥылу јазал чыгарат. Балдар ада-энелериле кожо оны тӧмӧн «ватрушкала» јыҥылап тӱжет. Санаторий сыраҥай ла Бий сууныҥ јарадында туруп јат. Јайгыда эжинерге јараар. Амырап турган улус катерле, катамаранла, кемеле, рафтла јӱзерин јакшызынат. Бу ишти ченемелдӱ инструкторлор башкарат. Санаторийде бойыныҥ культишчизи бар.

—Слерле туштажардаҥ озо Бехтемирдиҥ кеен-јараш кырына чыгып, чанала јыҥыладым. Јажыл карагайлардыҥ ортозында кар јаҥыс чыкырт-чыкырт. Кей ап-ару. Санаалар дезе элес-элес. Чанага 20-30 јыл турбаган кижи болзын.

—Курортто кандый да јакшы болзо, је јалбагынаҥ јайымжырап јатпай, су-кадыкты тыҥыдып, кыйалтазы јогынаҥ кыймыктанар керек (кӱлӱмзиренет). Эмденишке ол сӱрекей јарамыкту болор. Бисте физкультураныҥ аҥылу инструкторы бар. Ады-јолы Ольга Маклакова. Оныҥ чыккан-ӧскӧн јери Кӧксуу-Оозы аймакта. Физиокабинетте дезе Елена Сидорова иштеп јат. Ол — Горно-Алтайсктаҥ. Бу ишчилер 1986 јылда Горно-Алтайсктагы медучилищени божодып, мында санаторий тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала иштеп јадылар.

Мен бойым база спортло најылажып турум. Туулу Алтайдыҥ сууларыла агып тӱжерин јакшызынадым. Туризмле јилбиркеп баштаганымнаҥ бери туй ла бежен јыл болды. Качан Барнаулдыҥ спортчызы Михаил Колчевников 1989 јылда Чуя-ралли маргаандарды тӧзӧп, Алтайдыҥ суузында баштапкы ла катап телекейдиҥ кубогы учун маргаандарды ӧткӱрип турарда, мен база анда болгом. Оноҥ ло бери јаргычылардыҥ бригадазына кирип, суудагы маргаандарда эмчи болуп иштегем.

Ак-јарыктаҥ эрте јӱре берген Сергей Маймановло база јакшы таныш болгом. Владимир Иванович ле Лия Станиславовна Неустроевтерле, Николай Дегтяревло (Алтай Республиканыҥ туризм ле суудагы спорт аайынча федерациязыныҥ јааны) Кер-Кечӱде болуп турган «Ак-талай» маргаанда јаантайын туштажадым. Владимир Иванович ортобыста эмди јок. Лия Станиславовнага дезе јаҥыс ла бек су-кадык кӱӱнзеери артып јат. Кӧксуу-Оозында Алтыгы Кураган деп агын суу бар. Туризмдеги јолым 1982 јылда, студент тужымда, шак бу сууны «бактырганымнаҥ» башталган эди. Эмди мен бу бӱдӱмле спорттыҥ узы.

—Евгений Владимирович, куучын-эрмегис табынча Слердиҥ бойыгарга кӧчӧ берерде, бир ле аай ӱлгерлер чӱмдеп турган јилбӱгер керегинде сурап укпас аргам јок…

—Бойымды бичиичи кижи деп айдып болбозым. Је кезикте арадап, курчап келген јӱс тӱмен санааларды чаазынга салып, бичинип турадым. Эбелген јолдыктар ак чаазынга јадып, кандый бир учур алынза, олордоҥ ӱлгерлер ле куучындар бӱдет. Эмчи кижиниҥ профессиязы кӧп лӧ сабазында шиҥдештӱ ишле колбулу ине. Ӱлгерлер чӱмдеери дезе ол чек ӧскӧ «иш». Јол-јорыктарда кижиге саҥ ла башка санаалар келер эмей. Алтайдыҥ агын суулары ла мызылдаган мӧҥкӱлери кажы ла катап экпин ийде, кӧдӱриҥилӱ кӱӱн кожот. Кӧргӧн-укканыҥды дезе эҥирде одуда отурала, блокнодыҥа бичип јадырыҥ. Кийнинде олордоҥ кыска куучындар ла ӱлгерлер чӱмделет.

Јаш тужым Алтайдыҥ тууларыныҥ јаказында турган Сайдып деп јуртта ӧткӧн. Оныҥ јаныла Бий суу агып јат. Куют ла Куреево деген јурттар санаама база кирет. Сайдып тӱрк тилдеҥ сууныҥ јарадында јаткан сай таштар деп кӧчӱрилет. Сай таштарлу ортолыктар бистиҥ јурттыҥ јанында сӱрекей кӧп. Бичинетен кӱӱн, айса болзо, ар-бӱткени јараш туку јаш тужымла колбулу. Эмди јаш јаанаган. Иште ле јӱрӱмде ченемел кӧптӧгӧн. Мынча кире ӧйгӧ ӱлгерлердиҥ ле куучындардыҥ эки јуунтызын чыгарып салдым.

Беженнеҥ ажыра билим иш бичидим. Олордыҥ ончозы эм-томду суула, кӧк той балкашла тудуш. Урологияла колбулу ижимди курортологияныҥ Томсктогы институдында корулагам. Кемиле ол јаан иш. Ӧскӧ билимчилер эмди ого тайанып, шиҥжӱлӱ иштерди оноҥ ары улалтат. Бӱгӱнги кӱнде Алтайдагы медуниверситет Бехтемирдиҥ суузын урологияда тузаланары аайынча јаан иш ӧткӱрет.

Туулу Алтайда јылдыҥ сайын болуп јадым. Кызым база суудагы спортло тазыктырынат. Бойыныҥ ӧйинде ол Горно-Алтайсктыҥ командазы учун туружып, Россияныҥ чемпионы болуп чыккан эди. Кинолор согодым. Чолушманныҥ, Аркыттыҥ, Бийдиҥ, Чуйдыҥ суулары ла Кадын керегинде фильмдерди согуп белетегем. Санаторийде јылдыҥ сайын ӱлӱрген айда «Алтай — ийде-кӱчтиҥ јери» деп фестиваль ӧткӱрип турганыс керегинде мынаҥ озо айткан эдим. Слердиҥ республикадаҥ бу кӧрӱде јарлу киносогоочы Иван Усанов јаантайын туружат. Ол улай ла јеҥӱчил болуп чыгат. Былтыр база ла камык кайралдарлу јанган.

Адакыда бистиҥ санаторийдиҥ мӧҥӱн суузы ла кӧк той балкажы кижиниҥ су-кадыгына сӱрекей јарамыкту деп, база катап темдектеп, иш-тоштыҥ ла туура салбас керектердиҥ ортозында ӧй табып, биске эмденип келигер деп, кычырып јадым. Јаткан таштыҥ алдына суу бойы качан да акпас. Су-кадык кижиниҥ бойынаҥ камаанду.

—Евгений Владимирович, јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан. Интервьюны дезе алтай поэттиҥ ӱлгерин бир эмеш ӧскӧртип, «Сен, нӧкӧр, Бехтемирде болзоҥ…» деген сӧстӧрлӧ тӱгезерге турум.

 Арутай АДАРОВ куучындашкан