Алтайдын Чолмоны

Сыр-кожоҥло, сыр-каткыла јӱрзе – јӱрӱм јолы узаар

21.01.2020

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады кӱӱчи, сценарист, актер, фестивальдардыҥ  тӧзӧӧчизи Шоҥкор (Андрей) МОДОРОВ. Ол кычыраачыларга јайаандык ижиндеги једимдери, келер ӧйдӧги амадулары јанынаҥ куучындады:

— Кирген Чычкан јыл јаан ла јакшы керектерле башталды. Је эҥ ле озо јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сый јанынаҥ айдар болзо, мен оны сананбадым, иженбедим, бир сӧслӧ, тӱженбедим де деп айдарга јараар. Бойымды тууразынаҥ кӧрзӧм, ондый учурлу, бийик сыйга јетпеген ошкожым. Је ол јондык сый болгон адында эл-јон меге, байла, иженген. Ол меге мынаҥ да ары каруулу иштеерге болужарында алаҥзу јок.

Јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥини белетеп ӧткӱрген тӧзӧӧчилерине, “Алтайдыҥ Чолмоны” газетке ле Јондык сыйдыҥ фондына јӧмӧгӧн-болушкан кӧп тоолу улуска, јуук улузыма, нӧкӧрлӧриме акту кӱӱнимнеҥ алкыш-быйанымды айдадым.

Ӧткӧн Какай јылга бурылза, ол меге једимдӱ, турулталу јыл болды. Је 2018 те јылды коомой деп айтпазым. Шак бу јыл јайаандык јолымныҥ чике бажы болуп, мен оноҥ ийде, тебӱ алынып, ичкери бардым.

Алкы бойыма «Јаҥы јылдыс» деген ӱлекерде турушканым јарамыкту болды. Туулу Алтай ичинде бу солун ӱлекердиҥ шылтузында мениҥ, онойдо ок нӧкӧрлӧримниҥ ады-јолдоры јарлу боло берген.

Бу ӱлекерде туружып, мен бойыма кӧп тузалу, керектӱ ӱредӱни бастыра јанынаҥ таскамалды алгам. Темдектезе, мындый јаан ӱлекерлерди канайда баштап иштедип, кӧндӱктирип апарары јанынаҥ кӧрӱп, таныжып ӱренгем. Бойыма јуук ла јараганын чокымдап алдым.

Бӱгӱнги кӱнде элбеде јарлу «Уксаҥ мени» деген ӱлекер керегинде мынайда айдарга јараар. Бир ӱч јыл мынаҥ кайра меге «Уксаҥ мени» деген ӱлекерди тургузары јанынаҥ санаа келген. Нӧкӧрлӧриме тургузып кӧрӧктӧр деп айдып туратам. Је ол тушта керектӱ билгир де, ченемел де јок болгон ине. Оноҥ «Јаҥы јылдыс» деп ӱлекерде туружып, бу ишке баштангам.

Ӧткӧн јылда «Уксаҥ мени», «Сыр каткыда» деген ӱлекерлер тургузылган, јаҥы клиптер согулган. Јаҥы клиптер согуп баштаганымнаҥ ала кӧп ӧй ӧтпӧди.  Је бойыма керектӱ билгирди де алдым, ачылталар да эттим. Јаҥы кожоҥдор до чӱмделген. Бу ла ишле коштой ишти тӧзӧӧри, баштап апарары јанынаҥ база ӧстим, ченемел де бар.

Былтырга јетире меге келген санааларды чогуп, мен шак ла бу ла јолло кӧнӱ барарым деп бойыма чокымдап алдым. Бу јылда мен јаан ајаруны оогош болчомдорго эдерим. Онойып, мен јаҥы ӱлекер, медиа-контент тургузып, јӱрӱмде иштеерим. Јаан ӱйениҥ улузын тооп то, баалап та јӱредим. Је эҥ ле јаан ајаруны балдарга, ӧзӱп јаткан ӱйеге эдер керек деп сананадым.

Бу јылда мени јӧмӧп, меге болужар кӱӱндӱ, амадулу улус табылганы база  оморкодулу. Качан бу јолымды баштаарымда, мен јаҥыскан болгом. Је эмди болужарга, јӧмӧӧргӧ турган аргалу-чакту улус бары база ырыс ине. Олордыҥ болужыла бис быјыл кӧп јакшы керектерди, ишти ӧткӱрерис.

Алтай улус ойгонып, байа су-алтай ӧзӧктӱ кӧдӱриҥилерди, программаларды кӧрзӧ, ого јилбиркеп тартылып турганын јарадып кӧрӧдим. Алтай тилин, кокыр-каткызын ла оноҥ до ӧскӧзин санап калганы иле. Бу ла «Сыр каткыда» деген программа онызын  јарт керелеп јат. Аймактарла гастрольдоп, онызын бойымныҥ кӧзимле кӧрдим, ӧзӧгимле сестим. Кӧрӧӧчилер – сыр-каткыда. Акту кӱӱнинеҥ каткыратаны улуска узак ӧйгӧ јетпеген. Канчага бистиҥ албаты кунугар, карыгар. Ончо кожоҥдорды да уксаҥ – јалаҥ комыдал. Бис кезикте «АСМ» ӧмӧликле иштеп јадыс. Кезиктери мени «клоун» деп айдып јат. Јок, мен клоун эмезим. Бис јонјӱрӱмдик сурактарды кӧдӱредис. Менде улусты ала-кӱнле каткыртар деген санаа, амаду јок. Бир де тенеерип-тенексип каткыратан шылтак јок. Улустыҥ каткы-кокыр, сӱӱнчи ажыра кӧкси чечилзин, ич-телекейиниҥ байлыгы јайымга чыксын. Каткырып алар, је кийнинеҥ ойто бойы тымыкта сананар, јакшызы кӧксинде артар, јӱрӱминде болужар ине.

Биске «Сыр-каткыны» орус та тилге кӧчӱрзин деген суракла баштанып турган улус бар. Је орус тилге кӧчӱрзе, кокырдыҥ алтай ӧзӧги, учуры јылыйа беретени база бар да.

«Тере тон» деген клипте алтай культурабыстыҥ, тӱӱкибистиҥ сурактары. Бис оны бултаарта, кечире кӧдӱрдис. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ, ойроттордыҥ, кийген кеби, тере тоны кайда. Тере тон ажыра бойыстыҥ чӱм-јаҥыстыҥ, јаҥжыгуларыстыҥ, кеп-кийимдеристиҥ учурын билип, баалап, оморкоп јӱрели деп оҥдоор керек. Бу ууламјыда бисти јаратпай, јамандап та турган улус бар. Је јаманнаҥ јакшы чыгат деген бирӱзи, ондый критика, критиктер ичкери ӧзӧргӧ база керектӱ.

Јаан да, јаш та улустыҥ сӱӱген «Уксаҥ мени» деген ӱлекериниҥ туружаачылары 14 јаштаҥ ала 35 јашка јетире болгон. Је быјылгы бу ӱлекерде 1 јаштаҥ ала 14 јашка јетире балдар туружар. «Уксаҥ мени» деген ӱлекерди јаанадарыс. Табынча бис бу ӱлекерде јайаан јайалталарды орто, оогош ло јаан деген јаштарыла апарарыс. Јаан јашту улус бу ӱлекерде туружарга база кӱӱнзеп јат.

Ӧткӧн јылда бу ӱлекерде алтай, орус, казах укту јайаан јайалталар јилбиркеп турушкан. Алтайда амыр-энчӱ јуртап јаткан албаты нак ла эптӱ-јӧптӱ јӱрери сӱреен керектӱ. Јаан ӱлекердиҥ база бир амадузы – бирлик болоры.

Ӧткӱрип јаткан ижистиҥ база бир амадузы – балдар, јашӧскӱрим тӧрӧл тилин ӱрензин, билзин, куучындазын. Бир ле темдек, мен бойым да оогош тужымда алтай тилимди билбес болгом. Туку 5-чи класска јетире бир де алтай сӧсти чын айдып болбойтом. Оныҥ учун, кӧрӱп јӱргенимле, кажы ла балада алтай тилин ӱренер арга, айалга бар. Јаҥыс эмеш јӧмӧп, болужып ийер керек. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ телекӧрӱлте, СМИ-лер эбире ончозына јуугы  орус тилле ине. Байа балдарды тилин билбес деп бурулаарга јарабас. Ол ончо керек, айалга медиапространстволо — эбире телекейле колбулу.

Тил јанынаҥ иште ада-энелерге тӱҥей ок јаан ајару салар керек деп бодойдым. Мендий јиит улуска, кажы ла ада-энеге балдарына тилин ӱренерге јилбилӱ, јеҥил болзын деп болужар керек. Бот, бир јаан амадум ол. Кӧп ары-бери јайылбай, кӧнӱ ле јаш балдарла, јашӧскӱримле  иштеерим.

Быјыл меге 30 јаш. Јолым  јаҥы ла кӧндӱгип, амадаганымла, санаамла барып јадым. Јиит улустыҥ ойгонып, бойын алтай  деп айдып, бойын тоогонын, оморкогонын јарадып ајарадым.  Ол јииттерге арга-кӱчим јеткенче болужарым. Темдектезе, алтай кижи кайда да јакшы керек эткен эмезе једимге јеткен деп уксам, акту кӱӱнимнеҥ сӱӱнедим, оморкойдым.

Биске, алтай албатыга, биригер керек. Кандый бир айалга, арга ла келишсе, бӧлине бередис. Темдектезе, «мен Улаганнаҥ, мен Кан-Оозынаҥ» деп айдадыс. Менеҥ  сураганда, «мен Алтайдаҥ» деп айдадым. Бу суракла ишти ӧткӱрер керек деп кӧрӧдим. Чычкан јылда мыныла колбулу амадулар база бар. Бир јанынаҥ бисте коомой, не де јок деп айдарыҥ. Је экинчи јанынаҥ алза, бир де неме јок болзо, иштеерге, ченеерге, ичкери барарга эдетени кӧп, баштаҥ ажыра. Кайда ла барзаҥ, бош, јайым јер-ниша, јаҥыс ла эки јеҥди шыманып, иштеер ле керек.

Ӧткӧн јылда база бир учурлу, јаан ла јакшы керек болгон. Уулчактардыҥ алтай студиязыныҥ (башкараачызы В. Е. Кончев) 20 јылдыгы темдектелип, јаан ойын-концерт болгон.  Бистиҥ јайаандык јолыс база ол студиядаҥ башталган ине. Бис Владимир Егоровичке јаантайын быйанду јӱредис. Ол эмди де бистиҥ тоомјылу башкараачыбыс, ченемелдӱ ӱредӱчибис. Ол бисти бир де ундыбай јат…

Быјыл мен Алтайда јӱрерим, иштеерим. Тӧрт јыл Москвада јӱрӱп, Алтайымнаҥ артык јер јок деп билдим. Ыраакта јӱрзем, јерим санаама кирер, кӧзиме кӧрӱлер. Бир јанынаҥ, ыраакта јӱреле, кӧпкӧ ӱренгем, таскагам. Сананган санааларыҥ да ӧскӧ учурлу болуп, кубулып келер. Оноҥ Алтайды бӧлӱбей, текши Алтай керегинде сананып јадыҥ ине.

Онойдо ок Москвада алтайлар чук јӱрет. Бистиҥ «Аил-Лофт» јаантайын ла балдарды чуктап бириктирет. Ол ижис Москвада оноҥ ло ары улалат. Эмди ол јанынаҥ мында иштеер керек.

Кирген јылда јайаан јайалталу балдардыҥ ады-јолдоры анаҥ-мынаҥ угулат, ого сӱӱнедим. Онойдо ок бу иште башкару, аргалу-чакту улус болужар деп иженедим. Болуш сӱреен керектӱ. Нениҥ учун дезе тӧс јерде, ајаруда — балдар. Јаан ӱйениҥ колында кӧп неме бар ине. Олордо биске болушкадый аргалары бар. Бис, алтай улус, бӱдер чагында ла соок улус. Айдынып та, суранып та билбезис. Бой-бойысты јӧмӧп тӧ билбезис, озо, ичкери баратканын јӧмӧӧрдиҥ, сӱӱнердиҥ ордына, байа келишпес кылыгыс чыгып, артыктап ийет. Је келип јаткан јаш ӱйени тӱзелер, кӧрӱми солунар деп иженедим.

Мениҥ јӱрӱмимде ончо јакшы, јарык керектер адамла колбулу. Ол бойы военный кижи. Ортон карындажым јурукчы, мен дезе кеендикте, јайаандык иште болгоным биледеҥ камаанду деп сананадым. Мен бойым эне јок ӧскӧм. Энемди меге адам солыган. Ончо једимдерим учун мен ого быйанду јӱредим. Ол јылда адам бичинип баштаган. Ӱлгерлер чӱмдеп, куучындарын бичип јат. Быјыл оныҥ бичигин чыгарар деп санаа бар.

Мен эл университеттиҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединде ӱренедим. База јакшы солун деп айдар керек.  Ӱредӱчилерим С. Б. Сарбашева, М. П. Чочкина меге кӧпти јартап, айдып берет. Бу ӱредӱ меге керектӱзин оҥдоп, билип ӱренедим.

Тоолу ӧйдӧҥ бир ӱлекер  бойыныҥ јолына чыгар, оноҥ экинчизи болор. Бис кочкор айдыҥ 1-2 кӱндеринде Сахалинде јерлештериске барып, «Сыр каткыны» кӧргӱзерис. Сахалин бистиҥ он биринчи аймагыс ине. Айдарда, ондо јӱрӱп, иштеп јаткан јерлештериске  ачык-јарык ла јымжак сӱӱнчилӱ кокыр-каткы база керек.

Јаан ӱйениҥ улузы — ол бистиҥ ӱредӱчилерис ине. Олорды тооп, кӧдӱрип јӱрери јииттердеҥ камаанду. Олордыҥ ӧткӧн јолын, иштеген ижин, јажаган јаштарын баалап, оморкоп јӱрзес, ичкери јолыс јаан ла ачык болор. Јаандарыс бисти корулап, ыжыктап алып јӱргени јаан керек. Алтайына, албатызына ак-чек, једимдӱ иштеген ле ады-јолы јарлу јерлештерис сӱреен кӧп. Айдарда, ондый улус керегинде база бичик белетеп чыгарар амаду бар. Мени бу иште јӧмӧп турган јакшынак улус бар.

Орус тилле не чӱмдебей турганым јанынаҥ меге кӧп сурактар болот. Кӱӱ де јанынаҥ јеҥил болор эди деп айдыжып јат. Онойдо ок садуга чыгарза, садарга да јеҥил эмес пе деп сурак берилет. Мениҥ санаамла, орус тилле бичиген кожоҥыҥ бир миллионныҥ ортозында јылыйып калар аргалу. Алтайда дезе сениҥ кажы ла кожоҥыҥ миллионго барат. Сениҥ кажы ла чӱмдеген кожоҥыҥ аҥылу, танылу болуп, јон ортодо јылыйбас, ол јаантайын угулар, кӱӱн-санааны кӧдӱрер эмезе санандырар…

Јаш, јиит улуска ыраада барып келер керек. Кӧрӧри, таныжары база керектӱ. Билгениҥди-алганыҥды ижиҥде тузалан, чене. Меге кураа кӧп јииттер ӧскӧ јерлерде јадып иштеп јат. Билгири бийик, аҥылу ӱредӱлӱ, бойыныҥ ижиниҥ устары. Олордыҥ јанар, келер кӱӱндери бар. Је бис ондо нени иштеерис деген сурак чыгат. Коркыбагар, јалтанбагар, бойордыҥ кереегерди, ижерди баштагар, тӱҥей ле бир аргазы табылар, канай-кунай кӧндӱгер деп айдадым.

Текши албатыга, кычыраачыларга, онойдо ок јолду, тузалу ајару-критика эдип тургандарга ончозына јерге батпас алкыш-быйаным. Ол ончозы меге ичкери јолыма, ӧрӧ ӧзӧргӧ сӱреен керектӱ…

К. Пиянтинова