Алтайдын Чолмоны

«Блиц ле тӱрген ойын јарайт»

24.01.2020

Шахматтарла јер-телекейде муҥдар тоолу улус ойноп јат. Ол 1500 јыл мынаҥ кайра табылган. Оныла эҥ ле озо 5-6 чактарда Индияда ойноп баштагандар. Бу ойын табынча ӧскӧ ороондорго таркап, кижиликтиҥ текши культуразыныҥ бӧлӱгиниҥ бирӱзи болуп калган. Шахматтыҥ кекпиектери ле ээжилери мынча кире ӧйдиҥ туркунына кӧп катап кубулган, је ого јилбӱӱ ол ло бойы артканча.

«Јылдыстыктыҥ» бӱгӱнги айылчызы — Тимур БЕКЕНЕВ. Јиит шахматистке 15 јаш. Ол республиканыҥ классический лицейинде тогузынчы класста ӱренип јат. Јебрен ойынла баштапкы класстаҥ ала јилбиркеп баштаган. Ол оогош, орто ло јаан јашту уулдар ортодо Алтай Республиканыҥ кӧп катап чемпионы.

—Тимур, шахматтардаҥ озо сен шашкаларла јилбиркеп, бу бӱдӱмде эҥ артыктардыҥ бирӱзи болгоҥ деп билерим. Ол ӧй балдардыҥ садигине јӱрген тужыҥа келижип турганына ајардым.

—Эйе, шак андый ла болгон (кӱлӱмзиренет). Мен ол тушта каланыҥ Мебельный деген микрорайонында турган «Солоҥы» деп садикке јӱргем. Шашкаларла, байла, ӧскӧ балдар база ойногон. Оны мен олордоҥ кӧргӧн болбойым. Тӧрт јаштуда бойымла кураа балдарды јеҥип, садиктиҥ «чемпионыныҥ» адын адаткам. Садиктеги балдарды айылдагы улусла катай «кезедип», торт токынабай баргам. Удурлажаачыны јеҥип ле акалап, баштапкы болор деген санааны туку ла оогош тужымда сезип, эмди оны ээжи эдип аларга чырмайып турум.

Јаантайын ла јулдадып турган уулчактар калажырап, учы-учында чек ойнобой барган эди (каткырат). Мен деген кижиде бир токтомыр јок. Ойноок ло ойноок. Садикте таскадаачым мыны кӧрӱп, бир кӱн энеме слердиҥ балагар шашкаларды јакшы ойноп јат, оны кандый бир секцияга берип, оноҥ ары ӱредер керек деп айткан эмтир. Анайып, башталган. Садиктеҥ чыгып, баштапкы класска јӱрӱп баштаарымда, таадам мени калада «Ладья» клубка апарып, Михаил Викторович Лозинге табыштырган. Бу кижи шахматла мениҥ тазыктыраачым.

—Айдарда, сен шахматла ойноор клубтыҥ ӱренчиги. Баштапкы алтамдарыҥ санааҥа кирет пе?

—Баштапкы класстаҥ ала сегис класска јетире ӱзӱги јогынаҥ тазыктырынгам. Клубка неделеде ӱч-тӧрт катап јӱргем. Јайгы каникулдарда дезе «Ладьяда» шахматтардыҥ лагери иштеп јат. Ого келип, кӧп лӧ сабазында футбол ойногоныс, столдо ойноор тенниске тазыктырынганыс. Шахматисттер јайгыда кӧп лӧ сабазында су-кадыгын тыҥыдат. Куран айда тазыктыру ойто клубта улалат. Алтынчы класста Новокузнецкте ӧткӧн семинарга барып јӱргем. Мында јиит шахматисттерге мастер-классты телекейлик гроссмейстер Валерий Владимирович Невоструев ӧткӱрген. Бу семинарда тыҥ спортчыларла ойногом. Олор мендий ле белетеништӱ шахматисттер болгон. Телекейлик гроссмейстерле болгон туштажуда дезе ого јолду јеҥдирткем. Је бу семинар меге јакшы ӱредӱ ле јакшы таскаду берген.

Сегизинчи класстаҥ ала республиканыҥ классический лицейинде ӱренип баштагам. Је ӱредӱге кӧмӱлип, шахматка јӱрерин эмеш кирелендиргем. Баштапкы јыл ӧйди табып, «Ладьяга» јӱрӱп туратам. Је тогузынчы класста ӱренип баштаарымда, бош ӧй чек јок боло берген. Быјыл бисте экзамендер бар. Ого јазап белетенип алар керек. Тургуза ӧйдӧ шахматка јӱрбей турум. Јаҥыс айылда отурала јарлу спортчылардыҥ ла гроссмейстерлердиҥ партияларын шиҥдеп јадым. Је мынызы тазыктырыныштыҥ кемине јетпес эмей.

—Тимур, а баштапкы маргаандарда кайда, качан турушкаҥ?

—Маргаандарда баштап ла 2-чи класста ӱренип турала, оогош јашту балдар ортодо Горно-Алтайскта болгон республикан турнирде турушкам. Анда ӱчинчи јер алала, кӱӱн-санаам сӱрекей тыҥ ӱрелген. Ээчиде јылда болотон маргаандарда баштапкы јерге чыгарга, эрчимдӱ белетенгем. Баштапкыдаҥ ӧскӧ јерлер меге јеҥдиришке тӱҥей болуп јат. Экинчи катап ойто ло ойноттыргам. Је клубтыҥ бойында болгон маргаандарда оогош јашту балдар ортодо улай ла баштапкы јерлерге чыккам. Бойымла кураа уулчактар ортодо республиканыҥ чемпионы болор амадуга 4-чи класста јеткем. Сӱрекей сӱӱнгем. Маргаандарда анайып, баштапкы јерлер алып баштагам.

Орто јашту балдардыҥ ортозына кӧчӧримде, турнирлерде эмеш кӱчке келишкен. Мында меге, 5-6 класстардыҥ ӱренчигине, 8-10 класстарда ӱренип турган јаан уулдарла тартыжарга келишкен. Је бу ӧйдӧ шахматтыҥ доскозыныҥ кийнинде тӧс удурлажаачым тазыктыраачым Михаил Викторович Лозин болгон деп айдарга турум. Уулчактардыҥ ортозынаҥ дезе кӧп лӧ сабазында Иван Казанцевке ойноттыргам. Ол шахматты јакшы ойноп јат. Эмди оны спорттыҥ узына кандидатка јетире ӧзӱп калган деп уккам.

Качан бир бӧлӱк спортчылар јаан јашту уулдардыҥ тоозына кӧчӧ берерде, маргаандарда ончолорын јеҥип, баштапкы јерлер алып баштагам. Быјыл мен база ол уулдардыҥ тоозына кожуларым. Турнирлерде ойто ло тыҥ спортчылар учураар деп сананып турум. Је мен олордыҥ учында артпаска албаданарым.

—Шахматтарда бойыныҥ аҥылулары бар. Досконыҥ кийнинде отурала лапту сананар, шӱӱр ле чоттонор керек. Лицейдеги ӱредӱге ол болужын јетирип јат па?

—Лицейде мен математика ла физика аайынча ууламјыда ӱренип јадым. Шахматтар дезе кижиниҥ байа бир логический деген санаа-сагыжын тыҥ ӧскӱрип јат. Информатикага ол база болушту. Бисте, гуманитарийлерге кӧрӧ, логика деген сананыш баштапкы јерде турат. Айдарда, бу ойынла јилбиркеп, ого тазыктырынганы ӱредӱге јазымы јогынаҥ болушту деп айдарга јараар.

Шахматтардыҥ теориязында мен кӧп лӧ сабазында телекейдиҥ он экинчи ле он алтынчы катап чемпиондоры болгон Анатолий Карповтыҥ ла Свен Карлсенниҥ партияларын шиҥдейдим. Карповто корольго табарып, ого согулта эдетен эп-сӱме бар. Ме-ниҥ ойноп турган эп-марым чала јымжак. Бу гроссмейстер узак ӧйгӧ чӧйилген партияларды чек сӱӱбей јат. Карпов јакшынак тактик болгоныла база аҥыланат. Ого анайда ок ойынды курчыдарга јарап јат. Оноҥ кӧпкӧ ӱренерге турум.

Меге тӱрген ойнооры ла блиц јарап јат. Бистиҥ республикада тӱрген ойноор шахматка 15 минут берилет. Мында 10 секунд бонус база бар. Блиц дезе 3 минутка улалат. Бу ойында туружаачы бир канча секунд бонусты база тузаланат. Классический дейтен шахматтарда ойын тебӱ јогынаҥ ӧдӧт. Узак ӧйгӧ отурып, чыдажар керек. Тӱрген ойнойтон эп-сӱмеде бачым сананып, јылгыр јӱрер керек.

Шахмат аайынча литературада кӧп лӧ саба учуралдарда партиялардыҥ дебюды керегинде бичилет. Је мен спорттыҥ бу бӱдӱмиле колбулу бичиктерди кычырарын чаптыксынып јадым. Оныҥ ордына Интернетке кирип, башка-башка партияларды ла дебюттарды шиҥдеп кӧрӧрин јакшызынадым.

—Калмыкияда шахматтарды школдыҥ урокторыныҥ тоозына окылу кийдирип, оны ӱренгилеп јат деген јетирӱ бар. Бу јанынаҥ сениҥ кӱӱн-санааҥ ла кӧрӱмиҥ кандый?

—Оны эмди тургуза школдыҥ программазына кийдирбес керек деп сананып турум. Шахматтарды јаратпай турган балдар база бар ине. Албан-кӱчле ӧткӱрген уроктордоҥ јаан туза болбос. Факультативке кийдирип, јаҥыс ла кӱӱнзеп турган ӱренчиктерди таскатса, артык болор болбой.

Је бу тегиндӱ сурак эмес. Шахматтарды баштамы класстардыҥ балдарыныҥ урокторына кийдирер алдында озо баштап олордыҥ ӱредӱчилериле семинарлар ӧткӱрер керек. Кажы ла школго шахматтардыҥ досколорын алар сурак база чыга конот. Спорттыҥ бу бӱдӱмин оҥдоп ло билип турган таскадаачыларды табары база тегиндӱ керек эмес. Бу суракты ӱредӱниҥ министерствозы кӧрӧр учурлу.

—Бистиҥ школдордо элдеҥ ле озо тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱзине ајару эдер керек. Ол бӱгӱнги кӱнде сӱрекей тыҥ «аксап» јат. А бис экӱ дезе ӱстине шахматтардыҥ урокторын кожорго јадырыс. Биске ол эмди тургуза чындап та, јарабас болбой. Чындап, сенде спорттоҥ ӧскӧ јилбӱлер база бар ба?

—Фэнтези деп жанр-бӱдӱмди тузаланып, бойымныҥ бичигимди чӱмдеерге чырмайып турум. Оны ӧскӧртӧ детектив те, фантастика да деп айдарга база јараар. Је лицейдеги ныктай ӱредӱмле кожо ого колым эмди тургуза јетпейт. Је менде бу ӱлекердиҥ бодоштыра сомы бар. Нӧкӧрлӧриме бир катап кӧргӱскем. Чӱмдемелимди солун ла јилбӱлӱ деп айдышкан. Јада тура ого колым једер ле деп сананып турум. Је кандый бир кинолорды ӧй келишсе кӧрӱп ле турбай. Эмди сабырт ла эткен кижи — Интернетте. Мен олордыҥ тоозына база кирип јадым.

—Тимур, куучын-эрмегистиҥ башталганында сени шахматка таадаҥ экелген деп айттыҥ. Оныҥ ады-јолын угарга турум. Ада-энеҥ не улус, бойыҥ кандый сӧӧктӱ кижи болгоныҥды база айдып берзеҥ?

—Энемниҥ ады-јолы Сана Александровна. Оныҥ ижи калан службала колбулу. Адам, Владимир Ильич, эрте јада калган. Олордыҥ чыккан-ӧскӧн јери Шабалин аймакта Шыргайты јурт. Сӧӧгим тоҥжоон. Бис энебисле экӱ тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта јадып јадыс. А таадамды дезе республиканыҥ эл-јоны, байла, јакшы билер. Ол спорттыҥ телекейинде јарлу кижи. Таадамныҥ ады-јолы анчада ла шахматисттер ле шатрачылар ортодо танылу.

Ол анайда ок јарлу журналист ле ок-јаачы. Ады-јолы Сельбиков Александр Альчинович деп кижи болор. Оогош тужымда таадамла шахматты јаантайын ойноп туратаныс. Алтынчы класска јетире оны бир де катап јеҥип болбогом. Јетинчи класста дезе сакыбаган јанынаҥ мат тургузып јеҥгем. Менеҥ ырысту бала ол кӱн ак-јарыкта, байла, болбогон. Је эҥ ле сӱӱнчилӱзи ол — айылда улус шахматла јилбиркегенимди јарадып, мени бастыра јанынаҥ јӧмӧп турганында.

—Куучын-эрмегис мында тӱгенип јат. Сеге, јиит кижиге, јӱрӱмде ачык јолдор кӱӱнзеп турум. Ырыс ла сӱӱнчилер мынаҥ да ары кӧп болзын.

—Айтканаар келзин.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген

Фотојурукта: Тимур сол кырында