Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Албаты ортозынаҥ чыккан билимчи

28.01.2020

«Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы — филология билимдердиҥ кандидады, калык чӱмделгезиниҥ шиҥжӱчизи Клара Ергековна УКАЧИНА.

Ады јарлу тӱӱкичи-шиҥжӱчи, јондык ишчи Евгений Модестович Чапыевтиҥ (24.01. 1910-32.10.2001) чыкканынаҥ ала 110 јылдыгы бу кӱндерде темдектелет.

Евгений Модестович Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртында крестьян улустыҥ билезинде чыккан. Адазы 1917 јылда болгон революцияныҥ кийнинеҥ јурт јердеги революционный комитеттиҥ баштапкы председатели болуп иштеген. Ол ӧйдиҥ ончо балдары ла чылап, уулчак эрте јаанап, иштеп баштаган. Бозулар да, койлор до кабырган, ада-энезине, сыйындарына болушкан. Революциядаҥ озо ӧйдӧ Евгений Модестовичке ӱредӱ алар арга келишпеген. Је ӱредӱ-билгирге јилбӱӱзи јаан болгон. Онойып, ол 14 јаштуда бичикчи аҥчыга болужып јӱрерге јалданган. Шымды уулчак агаш аразыла ӧрӧ-тӧмӧн јӱгӱрип, мӧштиҥ эмезе тыттыҥ чике бажында отурган тийиҥди чӱрче ле ыраактаҥ кӧрӱп, аҥылу темдекле кӧргӱзип ийетен. Кажы ла табылган аҥ-куш учун аҥчы оны бир таныкка ла оныҥ кийнинде сӧстӧрди салып кычырарга ӱреткен. Шак ондый аҥдаштыҥ, ӱредӱниҥ шылтузына ол бичип те, кычырып та билер болгон. Оныҥ кийнинде билгирге јӱткимели јаан алтай уул эҥирги ле заочный школдордо ӱренген. Је ол ок ӧйдӧ јӱрӱм бойыныҥ ӱредӱзин берген: јер, кыра сӱрерине, аш саларына, серпле, онойдо ок атка јеккен сенокосилкала иштеерине ӱреткен.

1926 јылда јиит уул комсомолго кирген. 1931 јылда Евгений Чапыев аймактыҥ газединиҥ редакциязыныҥ качызы болуп иштеген. Ӱредӱзин оноҥ ары улалтарга, кӧпти билерге јӱткиген ичкери јолы оны комсомолдыҥ ишчилериниҥ 1934 јылда Москвада ӧткӧн курсына экелген. Шак бу ӧй јурт јердиҥ јиит уулыныҥ ӧзӧгинде јаан ла тереҥ ис артыргыскан. Евгенийге Н. К. Крупскаяныҥ лекцияларын да угарга, тегин, окылу эмес айалгада бойын да кӧрӧр ырыс келишкен. 1935 јылда келер ӧйдиҥ тереҥ кӧгӱстӱ шиҥжӱчизи Коминтернниҥ калыктар ортодогы конгрезиниҥ VII јуунында турушкан. Ол мында бойыныҥ кӧзиле калыктар ортодогы коммунистический кыймыгуныҥ ишчилерин кӧргӧн. Олордыҥ ортозында Г. Димитров, О. Куусинен, П. Тольятти болгон. Курстарды божоткон кийнинеҥ Евгений Модестович комсомолдыҥ Оҥдойдо райкомыныҥ качызы, оныҥ кийнинде ВКП(б)-ныҥ Эликманардагы райкомыныҥ экинчи качызы болуп иштеген. 1940 јылда Е. Чапыев КПСС-тыҥ обкомыныҥ экинчи качызына кӧстӧлгӧн. Јуу-чактыҥ кийнинде јылдарда ол областьтыҥ тыштында јӱрген, Молдавияныҥ ла Узбекистанныҥ партийный ла јондык органдарында иштеген. Оныҥ кийнинде тӧрӧл Алтайына јанып, бичик басмада, «Алтайдыҥ Чолмоны» областной газеттиҥ редакциязында иштеген. Оноҥ ол Новосибирск јаар кӧчкӧн, је тӧрӧл јериле колбуны ӱспеген. Новосибирскте кӧп лӧ једимдӱ иштеген, бичинген, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизин ле калык чӱмделгезин шиҥдеген, алтай ономастикала јилбиркеген. Ондый ижиниҥ турултазы болуп, куучындарыныҥ, алтай јаҥар кожоҥныҥ јуунтыларын белетеп чыгарган. Туулу Алтайдыҥ ономастиказы керегинде јуунтызы кепке базылып чыккан. Евгений Модестович 500-теҥ ажыра алтай јаҥар ла алкыштарды кыракы јууган.

Е. М. Чапыев 2001 јылдыҥ кӱчӱрген айында 91 јажында амырап калган.

Клара Ергековна Евгений (Иженер) Модестовичтиҥ јеени, ады јарлу бичиичи Борис Укачинниҥ эш-барааны, айдарда, келди болуптыр. Бичиичиниҥ энези Јанаш – Иженер Модестовичтиҥ сыйны.

—Алтай улус бӱдер чагында јӱрегинде кожоҥду, јаҥарлу бӱткен улус ине. Шак ондый јӱреги кожоҥду, ӧзӧги кеен ле байлык, тили чечен, сӧстиҥ учурына сескир, чӱмдӱ сӧс-эрмектиҥ баазын билер деп, Евгений Модестовичти айдар керек. Ада-энезиниҥ адаган ады Иженер, је кийнинде ол Оҥдойго ӱренип келерде, ого Евгений деп орус ат берилген — деп, Клара Ергековна куучыныныҥ бажында айтты. —Оны јуук, јакшы билер бичиичилер, журналисттер бу ӧйгӧ јетире оныҥ билерин-билгирин баалап, «тирӱ энциклопедия» деп, оморкогон айас айдып јӱргилейт.

Чындап та, ол сӱреен јаан ла бийик ӱредӱлӱ, керсӱ, билгирге јаан јолду болгон. Учурлу сӧстиҥ узы Евгений Модестович СССР-дыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, јакшынак газетчи, кӧп тоолу ӱлгерлердиҥ, бир канча бичиктердиҥ, јуунтылардыҥ авторы. Албаты ортозынаҥ чыккан-бӱткен билимчиниҥ, шиҥжӱчиниҥ, темдектезе, «Алтай кожоҥдор», «Туулу Алтайдыҥ ономастиказы» деген бичиктери бӱгӱнги јаш ӱйеге эрјине байлыкка бодолду деп айдарга јараар.

Клара Ергековнаныҥ эске алынганыла: «Евгений Модестович бистиҥ Туулу Алтайдыҥ тӱӱки, тил ле литература аайынча билим шиҥжӱ ӧткӱрер институдына (С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институт) келген ле институттыҥ ол туштагы директоры Яков Андреевич Пустогачевке кирген, куучындашкан. Чаракчадаҥ јууп, белетеп алган «Алтай кожоҥдор» деген бичигин кепке базып чыгарарга болуш сураган. Яков Андреевич јӧбин берген. Јууган кожоҥдорын бистиҥ калык чӱмделгезиниҥ секторына табыштырган. Бу јуунтыга кире сӧсти мен бичиген эдим. Бу јакшынак јуунты 1991 јылда чыккан».

Кажы ла албатыныҥ кӧгӱс байлыгыныҥ ортозында эҥ ле карузыганы, јӱрегине јуугы — кожоҥ. Кожоҥ эл-калыктыҥ кӧксинеҥ, ӧзӧгинеҥ чыккан, айдылган ла табылган эҥ јаркынду ла сӱрлӱ кӱскӱзи. Калыктыҥ узакка чӧйилген салымыныҥ, јӱрӱминиҥ сӱӱнчизи, ырызы, ижемјизи, кунукчылду-карыкчалду сызы, ачузы болгоны иле, јарт ла чокым, јурукка салгандый кӧстиҥ алдына тура берет.

Фольклорчы билимчиниҥ айтканыла, Евгений Модестовичтиҥ башка-башка ӧйлӧрдӧ јууган ла бичип алган кожоҥдорында алтын-мӧҥӱн, эрјине-кӱмӱш чилеп суркурап, мызылдап, кӱйӱп турар јолдыктар кижиниҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрет, сын-арказын сергидет. Ол кожоҥдорды чебер јууган ла бойы да чӱмдеген, јайаан јайалтазы база јаан ла болгон. Алкы бойы јаҥарлаар-кожоҥдоор кижи болгон.

«Алтай кожоҥ» деген јуунтыда бичик керегинде мындый јараш кожоҥ бар:

Алтын кайырчак ичинде

Ай билдирлӱ торко бар.

Амырал* болгон кӧксимде

Алтын судур бичик бар.

Кӱмӱш кайырчак ичинде

Кӱн билдирлӱ торко бар.

Кӱмӱрел** болгон кӧксимде

Кӱмӱш судур бичик бар.

Кудай берген јажын јажап, кӧпти кӧргӧн, кӧпти ӧткӧн лӧ билер, ойгор кӧгӱстӱ, кӧрӱмдӱ Евгений Модестович узак јылдардыҥ туркунына алтай литератураныҥ ӧзӱмиле, оныҥ ичкери ӧзӱмдӱ јолыла бек колбуда болуп, эрчимдӱ, тыҥытту иштеген. Оныҥ ады-јолыла бистиҥ поэттер, прозаиктер Аржан Адаровтыҥ, Лазарь Кокышевтиҥ, Эркемен Палкинниҥ кеендиктиҥ кебизинде баскан баштапкы алтамдары кӧнӱ колбуда болгонын Клара Ергековна база аҥылап айтты.

Билимчи-фольклорчы јарлу билимчи Аржан Адаров «Эл-Алтай» деген журналдыҥ 1990 јылда чыккан баштапкы номеринде бойыныҥ јаан јашту, тоомјылу нӧкӧри керегинде «Евгений Модестович Чапыев – алтай албаты ортозында јаан јаш јажаган, јаан јӱрӱм јӱрген, тереҥ ле айлаткыш санаалу улустыҥ бирӱзи. Оныҥ байлык јӱрӱми, эткен ижи, кайкамчылу салымы керегинде бӱткӱл роман да бичиирге кем јок» деп бичигенин эзетти.

Аржан Адаров бойыныҥ статьязында оноҥ ары мынайда темдектейт: «Оны алтай литератураны ӧрӧ ӧскӱрерге, оныҥ географиязын элбедерге тартышкан улустыҥ бирӱзи деп айдар кӱӱним бар… Беженинчи јылдарда, качан алтай литератураныҥ корболоп ӧзӧр аргазы јок боло берген тушта, бичиктер чыгарар национальный издательствоныҥ директоры болуп иштеп турган Евгений Модестович Чапыев чек јаш уулдарга, школдыҥ ӱренчиктерине ајару эткен. Ол Лазарь Кокышевти, Эркемен Палкинди, Аржан Адаровты, Кучабай Тӱжӱмеевти тапкан, литературага баштандырган… Владимир Качканаковтыҥ ла Владимир Адаровтыҥ «Ырысту јӱрӱм» деп јуунтызы, Кучабай Тӱжӱмеевтиҥ ле Лазарь Кокышевтиҥ «Тӧрӧл колхозто» деп јуунтызы —уулчактардыҥ јӱк ле баштапкы ченемелдери болгон ине. Је Евгений Модестович келер ӧйдӧ бу уулчактардаҥ коомой эмес литераторлор ӧзӧр, олор алтай литератураны јаҥы бийиктерге чыгарар деп канайып сескен? Канайып билген? Мен бодозом, јаҥыс ла ойгор јӱректӱ, айлаткыш санаалу кижи мыны сезип, билип, ажындыра кӧрӱп јат». Анайда темдектегени кандый чын ла јолду болгон деп сананып јӱредим.

«Чындап та, Евгений Модестович тегиндӱ кижи болбогон. Јаш тужынаҥ бери ӧткӧн јолын да кӧрзӧр. Элдеҥ озо Кеҥиде ле Оҥдойдо комсомолдыҥ каруулу ишчизи, оноҥ партияныҥ обкомыныҥ качызы, «Кызыл Ойрот» ло «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттердиҥ редакцияларыныҥ ижинде эрчимдӱ турушкан» — деп, Клара Ергековна куучынында темдектеди.

Оныҥ айтканыла, ол јалу-јиит тужынаҥ бери тӧрӧл јоныныҥ эптӱ, чечен, байлык тилин, оос чӱмдемелин, анчада ла алтай кожоҥдорды тыҥ сӱӱген ле баалап оморкогон. Бойы да кожоҥчы, кокырчы, чечен тилдӱ Евгений Модестович тойлордо, ойын-јыргалдарда туружып, улусла јолыгыжып, кожоҥдогон до, кожоҥдорды јууган да. Јӱрӱминиҥ ченемели јаан, албатызыныҥ јадын-јӱрӱмин, јаҥдаган јаҥын, тӱӱкилик јолын јакшы билер болгон.

Ол јууп алган кожоҥдорыныҥ кезигиниҥ учуры јанынаҥ бойы јарт ла чокым айдып салган. Темдектезе, «Терек агаш» ла «Теҥериниҥ тӱбинде» деген кожоҥдордо теле деп ук, алтай албаты ол калыкла колбуда болгон ӧйлӧри керегинде айдылган. Онызын тӱӱкибис лапту кӧргӱзет, темдектезе,

Терек агаш тӧзинеҥ

Телиреп учкан кара мӱркӱт.

Теле албаты ортодоҥ

Тепкинге келген кӧӧркийек.

Албатызыныҥ ортозында јӱрӱп ле угуп бичиген кожоҥдоры бӱткӱл поэзия деп айдарга јараар. Алтай улустыҥ сӧӧктӧри керегинде кожоҥдоры кандый јараш, тереҥ учурлу, темдектезе,

Кӱркӱреде маҥтаган

Кӱреҥ-јеерен эрјине,

Кӱреелей туруп јыргаган

Кӱр тӧӧлӧстӧр уулдары.

Јаркырада киштеген

Јалбыш-јеерен эрјине.

Јап-јакшынак ойногон

Јал тӧӧлӧстӧр кыстары.

Эмезе бойы кыпчак сӧӧктӱ ӧрӧкӧнниҥ кыпчактар керегинде кожоҥын канайып эске албас…

Сулук та болзо таҥмазы

Сур-бороныҥ јалмашта,

Сурас кыпчак уйазы

Качан да болзо Кырлыкта.

Кулјалу сулук таҥмазы

Кула тайдыҥ јалмашта.

Кутус кыпчак уйазы

Кырлык-Чарас ичинде.

«Евгений Модестович кӧп тоолу кожоҥдорды Јоло-Кайырлык, Кеҥи, Кулады ичинде јуртаган эл-јонноҥ, эбире јаткан эл-тӧрӧӧнинеҥ, ол тоодо јаан эјези Кыгайдаҥ, Айтпастаҥ, сыйындары Јаҥаштаҥ ла Чодыйттаҥ угуп, чуктап бичип алган ла кӧксине салган — деп, Клара Ергековна куучындады. —Ол 1919-1920 јылдарда командир Т. Каушиннеҥ, В. Н. Никифоровтоҥ, Я. Бадакиннеҥ, Я. Быйкыевтеҥ ле ӧскӧ дӧ кӧп улустаҥ кожоҥдорды угуп, бичип алганы керегинде эзен-амыр јӱрерде бойы айдып туратан. Оныҥ бу јуунтызына кирген кожоҥдорыныҥ бир канчазы нотага салынганы база јаан учурлу керек. Темдектезе, «Шуну», «Сакылта», «Мурат» ла «Айуга аҥдаганы» деген кожоҥдорыныҥ кӱӱлик-нотазын Новосибирсктеҥ Г. Р. Ситченко деген музыковед јазаганы база солун».

Билимчиниҥ айтканыла, айса болзо, кандый бир јиит билимчи бу ӧрӧкӧнниҥ јӱрӱмин, ижин бастыра јанынаҥ чындык кӧрӱмле шиҥдеп, бойыныҥ сӧзин айдар.

Евгений Модестович алкыштарды да кӧп билетен. Ол кезик аразында јеени Борис Укачинниҥ билезинде токтоп туратан. Олор ишке барар алдында Евгений таайына билер алкыштарын бичизин деп тетрадь, ручка белетеп салатан. Кийнинде Клара Ергековна ол алкыштарды бойыныҥ ижинде тузаланып туратан.

«Алтай калыгыс кожоҥдорыла јарлу, танылу. Је эҥ кӧп кожоҥдорыс XVIII-XX чактарда чӱмделген ле јайалган. Алтай улус кӱӱге, кожоҥго јайалталу. Бӱгӱнги де кӱнде кӧрзӧ, балдар, јайаан јайалталар јӱзӱн-башка кӱӱлик ойноткыларла ойноп, кожоҥдоп јатканын кӧрӱп, Евгений Модестовичтиҥ эткен ижи, јууган ла бойы да чӱмдеген ӱлгерлери, кожоҥдоры калыгыныҥ энчи байлыгы болуп артканы оморкодулу. Јаш ӱйе Е. М. Чапыевтиҥ эземин кереестеп, ады-јолын, эткен ижин, артыргыскан бичиктерин, јуунтыларын чеберлеп, тузаланар деп иженедим» — деп, Клара Ергековна айтты.

Амырал* — токыналу шӱӱлтелӱ

Кӱмӱрел** — тереҥ шӱӱлтелӱ

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина