Алтайдын Чолмоны

Курчуныҥ тилим калажы ӱргӱлјикке ундылбас

31.01.2020

Ленинградтыҥ курчузы 872 кӱнниҥ туркунына улалган. Бу калада јуртаган улуска ол тегин ле тоо эмес. Курчуда болгон кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде курчуныҥ кажы ла кӱни кату изин артыргыскан. Ленинград бойыныҥ улузын сӱреен тӱрген јылыйткан. Башка-башка јетирӱлерле болзо, калада 600 муҥнаҥ ала 1,5 миллионго шыдар улус божогон, олор ончозы ачына-тородоҥ улам божогон. Эртенги кӱнге сок јаҥыс ижемји – паек, бир тилим калаш.

Ленинградтыҥ эл-јоны мындый карточканы 1941 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 18-чи кӱнинеҥ ала алып баштаган. Јаан изӱ айдагы килемјилӱ-кирелтелӱ норманы арга јоктыҥ шылтузында болгон деп айдарга јараар. Темдектезе, ишмекчи улуска кӱнинде калаш 800 граммнаҥ келижетен учурлу болгон. Је сыгын айдыҥ бажы јаар кӱнӱҥги норманы астадып баштаган. Норманыҥ кемин 5 катап јабызаткан. Калганчызы 1941 јылдыҥ јаҥар айында болгон, ишмекчи улуска норма 200 грамм ла арткандарына – 125 грамм. Артыктап белетеген аш-курсак бу ӧйдӧ учына чыгып јаткан тужы.

Јӱк ле качан јаан сооктор 40 градуска једип баштаарда, качан Ладожский кӧлдиҥ тожыла кӧлӱктердиҥ јолы — «Јӱрӱмниҥ јолы» ачыларда, бир эмеш те болзо јеҥил боло берген. Онойып, 1942 јылдыҥ чаган айыныҥ учынаҥ ала паектордыҥ кемин араайынаҥ кӧдӱрип баштаган.

Курчуныҥ калажы… Бу калашта кулурдыҥ кеми мындагы жмыхтаҥ, целлюлозадаҥ, содадаҥ, одырмадаҥ јаан ла кӧп болбогон. Калашты быжыратан форманы ӱс јок болгонынаҥ улам соляровый ӱсле сӱркӱштеген. Курчуда болгондордыҥ айтканыла, мынайда быжырган калашты «суудаҥ ичип, алканып јараар болгон».

Калаштыҥ карточкалары адылу болгон. Ленинградтыҥ улузы оны бир айда бир ле катап паспортын кӧргӱзип алатан. Јылыйткан кийнинде ойто такып орныктырбайтан. Ол тоодо, курчуныҥ баштапкы айларында бу карточканы кӧп уурдаган, онойдо ок јылыйган деп меке-тӧгӱн де болуп туратан. Бир буханка калаштыҥ баазы – 1 салковой 70 акча. Калашты јаан акчала бойы тӧзӧлгӧн рыноктордо садып алар (эмезе кийим-тудумга толыыр) арга болгон, је јаҥ олорго јол бербеген, садучыларды тоскырган.

Курчуныҥ калажы: пищевой целлюлоза – 10%, жмых – 10%, обой-чаазынныҥ тоозыны –2%, кактаган сумалдардыҥ боркызы – 2%, чиби – 1%, арыштыҥ обойный кулуры – 75%. Онойдо ок коревой кулур база тузаланган (корка – кадары деген сӧс). Качан город јаар кулурды тартып бараткан кӧлӱктер Ладогада чӧҥӱп турарда, тӱнде адыштыҥ ортозында тыш ӧй боло берзе, аҥылу бригада буулу тегектерле суудаҥ кулурлу таарларды чыгара тартып туратандар. Сумалдыҥ тал-ортозы кургак бойы артатан. Је сууга ӧткӧни кургаган кийнинеҥ болчоктонып, кату боло беретен. Оныҥ кийнинде кадып-кургаганын, «јырс» ла эдип калгандарын ӱлӱлер эдип оодотон. Оноҥ ооктоп ло теермендеп ийетен. Коревой дейтен кату кулур калаштагы ӧскӧ јиирге болбос кошмоктордыҥ кемин эмеш астадып ийер арга берген.

Ленинградтагы курчу јаҥыс та фотојуруктарда, јуу-чак керегинде бичиктерде ле ӱредер бичиктерде арткан эмес. Ол Ленинградтыҥ кӧксинде, санаазында ӱргӱлјикке арткан: курчуда болгондордыҥ кӧп сабазы курчуныҥ тилим калажын чеберлеп алган. Коркышту ол кӱндерди эзетсин-ундытпазын деген кӱӱн-санаала.

Россияда 2020 јыл Эземниҥ ле Мактыҥ јылы деп јарлалган. Амадузы – Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ керектери ле оныҥ туружаачылары керегинде тӱӱкилик кереести чеберлеери ле Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгын кӧдӱриҥилӱ айалгада темдектеери. Јыл туркунына федерал ла талалык кеминде 230-таҥ ажыра ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрери темдектелет. Ол тоодо, темдектезе, эземниҥ «Блокадный хлеб», «Свеча памяти» деген акциялары, «Без срока давности», «Лица Победы», «Памяти Героев», «Поезд Победы», «Песни памяти на стадионах» деп бастырароссиялык ӱлекерлер, «Сад памяти» бастырароссиялык акция, «Великое кино Великой страны» — јуу-чактыҥ кинолорын кӧргӱзер. «Борьба за Победу» деп сетевой инсталляция, «РиоРита – радость Победы» деген арт-проект.

«Блокадный хлеб» деген баштапкы акция бистиҥ ороонныҥ ончо талаларында текши ӧтти.

Ленинградтыҥ курчузын ӧдӱп чыкканына учурлалган бастырароссиялык акция республиканыҥ бастыра аймактарында чаган айдыҥ 18-чи кӱнинеҥ ала 27-чи кӱнине јетире ӧткӧн.

Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде ӧткӧн «Блокадный хлеб» деген акцияда каланыҥ администрациязыныҥ, таланыҥ «Волонтеры Победы» бӧлӱгиниҥ, ӱредӱ министерствозыныҥ чыгартулу улузы, республикан јуучыл комиссариаттыҥ ишчилери, ветерандардыҥ соведи, јондык эрчимдӱ туруштылар. Волонтерлор курчуныҥ калажын ӱлештирерин белетеп ӧткӱрди. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта јуртап јаткан курчуда болгон ӱч кижиге акцияныҥ туружаачылары паекло кожо аҥылу открыткалар алдылар.

– Бӱгӱнги кӱнде ӧдӱп јаткан кӧдӱриҥи јашӧскӱримге бистиҥ Тӧрӧлистиҥ тӱндӱк тӧс јериниҥ тӱӱкизинде болгон эҥ ле уур јылдарды эзедери болуп јат – деп, таланыҥ «Волонтеры Победы» деген јондык организациязыныҥ башкараачызы Вадим Фефелов айтты. – Ленинградтыҥ улузы тартыжуда јана баспай турушкан, ӧдӱп чыккан ла јеҥген. Фашизмди јеҥгенин блокадный калаштыҥ паегы недеҥ де артык керелеп јат.

Горно-Алтайск каланыҥ школдорында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Ленинградты ат-нерелӱ корыганына учурлалган эземниҥ урокторы ӧтти.

Курчуда болгон Ленинградтыҥ ла тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта јуртап јаткан улузын курчуны токтоткон кӱнде уткыдылар. Олордыҥ ортозында Элла Александровна Молодых, Виктор Петрович Розенков ло Таисия Николаевна Грибанова.

1941 јылда курчу башталып турарда, Элла Молодыхка јӱк ле ӱч јаш болгон. Качан кызычактыҥ таадазы божоордо, ол бир бӧлӱк балдардыҥ тоозында болгон. Олорды Ленинградтаҥ Ладожский кӧлдиҥ тожыла «јаан јерге» аткарган. Сибирь јаар барып јада, јолой темир јолдыҥ составыныҥ товарный вагонына ӧштӱ табарарда, Элла Александровнаныҥ эјези божогон. Кызычак энезиле кожо Кемеровский областька јеткен ле мында токтоп арткан. Энези колхозто иштеп баштаган. Кийнинде Элла Александровна мында ла медсестрага ӱренген.

Виктор Розенков энезин 1942 јылда јылыйткан. Ол курчуда болгон калада божогон. Викторго јӱк ле беш јаш болгон. Уулчак Горьковский область јаар эвакуацияга барып јаткан балдардыҥ туразына кирген. Ондо токарьга ӱренген, кийнинде Иркутский областьта химический промышленностьтыҥ заводы јаар иштеерге аткарылган.

Таисия Грибанова 1944 јылдаҥ ала 1946 јылга јетире Прибалтийский ле Ленинградский фронттордо медсестра болгон. Курчу ӧйинде медсестралар јаҥыс та оору улусты кичееген эмес, је онойдо ок олорды ӧрӧ-тӧмӧн эдип, јаткан јерин арчып, сӱрее-чӧбин чыгарып, тошты да ооткон. Таисия Николаевна Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, юбилейный медальдарла кайралдаткан.

Бу кӱнде тӧс каланыҥ јаҥыныҥ органдарыныҥ чыгартулу улузы ветерандарды уткуп, быйанду сӧстӧрин айткандар. «Бистиҥ каруулу керегис – ӧткӧн керектерди эзедип кереестеери, бойыныҥ орооныныҥ тӱӱкизин тооп, оморкоп јӱрери, от-калапту јуу-чакты ӧдӱп чыккан улусты баалап, олорго быйанду јӱрери» – деп, администрацияныҥ јааны Ольга Сафронова айтты.

Бу ок кӱнде Кан-Оозы аймактыҥ ончо јурттарында «Блокадный хлеб» деген акция ӧдӧрдӧ, ончо школдордо Эземниҥ урокторы ӧткӧн.

Кан-Оозы јурттыҥ Ч. К. Кыдрашевтиҥ адыла адалган школында урокты аймактыҥ јааны Эжер Ялбаков ӧткӱрди. Ленинградтыҥ курчузын токтоткон кӱнде оныҥ улузыныҥ ла курчу ӧйинде ондо јуулашкан солдаттардыҥ нерези, турумкайы, јалтанбазы школдо ӧткӧн уроктыҥ темазы болды.

База ла бу кӱнде Јеҥӱниҥ паркында Ленинградта курчуны токтотконыныҥ 76-чы јылдыгына учурлалып гирляндалар салдылар. Јашӧскӱримниҥ тепсеҥинде библиотеканыҥ ишчилери «Блокадный хлеб» деген акцияны ӧткӱрди. Аймактыҥ Культура байзыҥында кереес учурлу кӧдӱриҥи ӧтти. Ол фашист олјочыларга удура ӧткӧн ат-нерелӱ керекке учурлалды. Оноҥ Ленинградтыҥ курчузы керегинде кинолор кӧргӱзилди.

Эжер Ялбаковтыҥ темдектегениле, шак мындый кӧдӱриҥилердиҥ шылтузында от-калапту јуу-чак керегинде эзем качан да ундылбас ла тӱӱкиде јастыраларды такып качан да болдыртпас. Ол залда отурган балдарга баштанып, јаш ӱйе совет албатыныҥ бу јеҥӱ учун ат-нерелӱ јуулашканын, јеҥӱниҥ баазын качан да ундыбазын деп айтты. Эжер Алексеевич куучын-эрмегиниҥ учкары: «Совет јуучыл качан да кемге де табарбаган, ол јаантайын јайымдаачы болуп, јайым учун тартышкан» — деп айтты.

Аймактыҥ ветерандар совединиҥ председатели Александр Матыковтыҥ айтканыла, Кан-Оозыныҥ Ленинградтыҥ курчузын ӱзӱп-ӧдӱп чыгарында турушкан јуучылдарыныҥ кӧмзӧниҥ берген тооломына бӱгӱн база кожулта болгон. «Бис бӱгӱнги кӱнде ядерный ӱчинчи јууны-чакты болдыртпас учурлу, ол кижиликке каршулу. Бистиҥ бӱгӱнги каруулу керегис, озо ло баштап, — јаш ӱйени тӧрӧлчи кӱӱндӱ эдип таскадарында јаан ӱйениҥ учурын тыҥыдар, кӧдӱрер керек» — деп чокымдады.

Чойдогы школдо ӧткӧн ачык урокко аймак тӧзӧлмӧниҥ јааны Михаил Маргачев ло республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱреечи Ольга Саврасова окылу кычыртула туруштылар. Бу ла кӱнде јаан јурт јеезелердиҥ аҥылу белетеген јерлеринде «Волонтеры Победы» эл-јонго 125 граммнаҥ тегин ле калашты амзаттылар. Је бу тилим калаш «курчу ӧйиниҥ жмыхтаҥ, одырмадаҥ ла таптаҥ» эткен калаштаҥ аҥылу, башка болды.

Чамал аймактыҥ администрациязы чаган айдыҥ 23-24 кӱндеринде Чамал ла Эликманар јурттарда акцияны база ӧткӱрген. Акция ӧйинде волонтерлор Ленинградтыҥ курчузы керегинде јетирӱлик материалдар ӱлеген. Онойдо ок эл-јонго курчуны ӧдӱп чыккан улустыҥ ат-нерелӱ кереги, јолы керегинде куучындадылар. Кереес эдип эзедип јӱрерге 125 грамм кара калашты алзын деп, оныҥ туружаачыларына баштандылар. Акцияда волонтерлор, аймактыҥ јашӧскӱрими, ветерандар соведи ле «мӧҥӱн» волонтерлоры эрчимдӱ турушты.

Шабалин аймакта бу акция кажы ла школдо ӧткӧн деп айдарга јараар. Аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашевтиҥ айтканыла: «Аймактыҥ кажы ла кижизи бу кӧдӱриҥиде туружып, Ленинградтыҥ амыр-энчӱ јаткан эл-јонын эзедер аргалу. Олјочыларга курчадып, телекейле колбу јогынаҥ эки јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына олор бойлорыныҥ, јууктарыныҥ јӱрӱми учун тартышкан». Аймактыҥ јааны ол кату ла калапту јылдардыҥ тӱӱкизинеҥ чокым темдектер айтты. Ол јетирӱлер јуучыл јерлештеристиҥ јалтанбазын, јана баспазын недеҥ де артык кӧргӱзет. Ол онойдо ок культураныҥ ла ӱредӱликтиҥ ишчилерине кӧдӱриҥини бийик кеминде ле тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱргени учун јаан быйанын айтты.

Школдордо, библиотекаларда, культураныҥ јурттарда тураларында тематикалык уроктор база ӧткӱрилген. Уроктордо Ленинградтыҥ эл-јоныныҥ јалтанбазы, турумкайы керегинде куучын-эрмектер ӧткӱрилген. Курчу керегинде кинолорды кӧрӱп, бойыныҥ Тӧрӧлине чындык болоры, тӧрӧлчи бийик кӱӱн-тап керегинде сурактар кӧдӱрилди, ачык шӱӱжӱге чыгарылды. Республиканыҥ эл-јоны «Блокадное кольцо» деген суракла эске кычырарыныҥ, уроктордыҥ, плакаттардыҥ кӧрӱ-маргаандарында эрчимдӱ туруштылар. Текши республика кеминде јуу ӧйиниҥ бичиктериниҥ, јуруктарыныҥ ла журналдарыныҥ кӧрӱлери белетелип тургузылган. Кажы ла јуртта волонтерлордыҥ ла ӱренчиктердиҥ турушканыла «Блокадный хлеб» деген акция бийик кеминде ӧткӧн. Шак бу кыймыгуныҥ кереези 125 грамм тилим калаш болды.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген