Алтайдын Чолмоны

«Ајаруда улустыҥ јилбӱлери, тап-эриктери ле јайымы»

04.02.2020

Россия Федерацияныҥ Госдумазыныҥ депутады Иван БЕЛЕКОВ журналисттерле туштажып, ӧткӧн јылдагы ижи-тожы, јаҥы јылга темдектеген керектери керегинде куучындаган ла сурактарга каруулар берген. Ол туштажуда тӧс ајаруны Президенттиҥ Федерал Јуунга чаган айдагы Баштанузына ла РФ-тыҥ Конституциязына кубулталарга эткен.

Баштануда эки тӧс ууламјы

«Мен Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ спикери болорымда, эмди дезе Госдуманыҥ депутады болуп, Президенттиҥ Федерал Јуунга баштануларын он катап уктым. Ол баштанузында ороонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгазыныҥ шиҥжӱзин эдип, ого тӧзӧгӧлӧнип, ороонныҥ мынаҥ арыгы экономикалык-јонјӱрӱмдик ӧзӱминиҥ ууламјыларын чокымдайт. Быјылгы Баштану Президент Россияныҥ обществозында кубулталарга некелтелер барын ла ол кандый кубулталар эдери јанынаҥ шӱӱлтелерин айтканыла аҥыланат» — деп, парламентарий темдектеген.

Иван Итуловичтиҥ шӱӱлтезиле, Баштануда тӧс эки ууламјыга ајару эдер керек. Баштапкызы, калыкты чеберлеери, эмезе балдарды, билелерди, ӱредӱчилерди, мед-
ишчилерди, ветерандарды ла ӧскӧ дӧ категорияныҥ улузын государствоныҥ јанынаҥ јӧмӧӧри. Бу ууламјыла государствоныҥ политиказында кандый тӧс кубулталар эдери айдылат. 2023 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала баштамы класстыҥ ӱренчиктерин изӱ курсакла азыраары ороонныҥ бастыра школдорында тӧзӧлип калар учурлу. Је кайда бу ишти тӧзӧӧр инфраструктура бар, ондо изӱ курсакла азыраарын быјыл сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала баштаар керек. 2019 јылда Госдума балдарды чыҥдый ла јеткери јок курсакла азыраары керегинде јасакты баштапкы кычырышта јарадып койгон. Конституцияда эмди онойдо ок 3-7 јашту балдардыҥ пособиезин јӱрӱмге керектӱ эҥ јабыс акча-манаттыҥ (прожиточный минимум) јарымынаҥ ас болбозы, МРОТ-тыҥ јӱрӱмге керектӱ эҥ јабыс акча-манаттаҥ ас болбозы, пенсияларды ла ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлерди кыйалтазы јоктоҥ индексировать эдери, энениҥ баштапкы ла экинчи балага капиталын берери быжулалган.

Экинчизи, ороонныҥ бӱгӱнги Конституциязына кубулталар кийдирери. Кубулталар ороонныҥ турумкай ла бирлик ӧзӱмине, государственный системаныҥ аайлу-башту болорына ууламјылалган. Олор граждан обществоныҥ, политический партиялардыҥ, федерацияныҥ тергеелериниҥ бистиҥ государствоныҥ ӧзӱминиҥ јаан сурактарында туружар учурын тыҥыдат. Парламенттиҥ чыдулары бийиктеп јатканы, оныҥ башкарула колбулары тыҥыганы учурлу алтам. «Тергеелердиҥ јасакчы органдарыла јуук колбуда иштеери ле јаан шӱӱжӱлӱ куучындар болоры темдектелет. Нениҥ учун дезе ајаруда улустыҥ јилбӱлери, олордыҥ тап-эриктери ле јайымы — деп, парламентарий айткан. —Эксперттердиҥ шӱӱлтезиле, Президенттиҥ Конституцияга эткен кубулталары одустаҥ кӧп федерал јасактарга кубулталар эдерин некеер. Госдума Конституцияга эдилетен кубулталардыҥ пакедин баштапкы кычырышта јарадып койгон. Эмди кочкор айдыҥ ортозы јаар оны бис экинчи кычырышта кӧрӧрис, кандык айда кубулталар јанынаҥ текшироссиялык ӱнбериш ӧдӧри темдектелет».

Депутаттыҥ јетирӱзиле, 2019 јылда ол су-кадыкты корыыры, ӱредӱлик ле билим-технический ӧзӱм, билелерди јӧмӧӧри, жилищный субсидиялар, строительство, садудагы иш, коррупцияла тартыжары, кейдеги учуштыҥ јеткери јок болоры, калан ла уголовный кодекстерге кубулталар кийдирери јанынаҥ 25 јасактыҥ ӱлекериле иштееринде турушкан. Госдумага «Единая Россияныҥ» партийный тооломыла ӧткӧн депутат болуп, Иван Итулович јасактардыҥ ӱлекерлериле таныштырып, комитеттиҥ адынаҥ ла «ЕР-дыҥ» фракциязыныҥ адынаҥ пленарный јуундарда куучын айткан. Госдумада ӧткӧн јаан керектердиҥ модераторы ла баштааачызы болгон. Ол тоодо калыктар ортодогы «Евразий бирликтиҥ Алтайдагы ууламјызы» деп кӱрее-куучын ӧткӱргени болуп јат.

«Бу оҥдомол кӧбизинде географиянаҥ да эмес, ол тӱӱкилик ле цивилизациялык учурлу оҥдомол — деп, парламентарий чокымдаган. —Оныла колбой, Евразияныҥ элбек јерлериндеги калыктарды текши тилдерине, этногенетикалык ла тӱӱки-культурный колбуларына тӧзӧлгӧлӧнип, јаҥы јасакчы баштаҥкайлар, билим-ӱредӱлик ле культуралык солун ӱлекерлер тургузып иштеер керек».

Ӱнбереечилердиҥ баштануларыла иштеери депутаттыҥ тӧс керектериниҥ бирӱзи. Эл-јонло туштажулар «Единая Россия» партияныҥ председателиниҥ тергеедеги приемныйында ла ишмекчи јеринде ӧткӧн. Баштанулардыҥ кезиги туштажу ӧйинде аайлалган, ӱзеери шиҥдеш-јетирӱлер керектӱлери шиҥжӱде тудулат.

2019 јылда депутат Кош-Агаш, Улаган, Кан-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Майма, Турачак аймактарда болуп, эл-јонло тушташкан. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јурттардагы мемориалдарына барып, эл-јонныҥ Јеҥӱниҥ 75 јылдыгыла колбой кереестерди јазаарына ла орныктырарына экспертизалар ӧткӱрери керегинде баштануларыла иштеген.

«Единая Россияныҥ» «Кичӱ Тӧрӧлдиҥ культуразы» деп ӱлекериниҥ координаторы болуп, Иван Итулович јаан иш ӧткӱрген ле ӧткӱрет. Ӧткӧн јылда тергееде бу ӱлекерде јурттыҥ 35 клубы турушкан, олорго 12 млн салковой, театрларды јӧмӧӧрине 20 млн салковой чыгарылган. Клубтар материально-технический тӧзӧлгӧзин јарандырып, јарыдар ла кӱӱ берер, видеопроекционный јепселдер ле ӧскӧ дӧ не-немелер алган.

Сурактарга каруулар…

Депутат јетирӱзиниҥ кийнинде журналисттердиҥ сурактарына каруулар берген. Федерал парламенттиҥ чыдулары элбедилгениле колбой, тергеелердиҥ парламенттериниҥ чыдуларын элбедери керегинде сурак болгон. Депутаттыҥ каруузыла, Конституцияга кубулталарла Госдумага ороонныҥ башкарузыныҥ председателиниҥ, оныҥ ордынчыларыныҥ, турчыларыныҥ кандидатураларын јарадар чыдулар берилген. Онойдо ок тап-эриктер корыыр ла силовой дейтен министрлердиҥ, Конституционный јаргыныҥ председателин ле турчыларын Федерация Соведи јарадар. Айдарда, калык бойыныҥ талдап алган депутаттары ажыра башкаруны тӧзӧӧринде база туружар. АР-дыҥ башчызы В. И. Чаптынов тушта, республиканыҥ парламентинде тергеебистиҥ башкарузын тӧзӧӧр чыду болгон. Эмди ол ченемелге кайра бурылар керек. Быјыл тергеебистиҥ ойгор башчызы болгон В. И. Чаптыновтыҥ чыкканынаҥ ала 75 јылдыгын јакшы кеминде ӧткӱрер јаан иш сакыйт.

Депутат ГАГУ-да ЮНЕСКО-ныҥ кафедразын ачары јанынаҥ иш ӧткӱрип турганыла колбой, кафедра качан ачылары керегинде сурак берилген. Иван Итуловичтиҥ айтканыла, Туулу Алтайдыҥ аҥылузы (ар-бӱткенниҥ беш байлыгы ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу корудагы тооломына кирген) ондый кафедра ачыларын узактаҥ бери некейт. ЮНЕСКО-ныҥ Россиядагы комиссиязыныҥ Ярославльда ӧткӧн јуунында кафедра ачар јӧп јарадылган. Је калганчы јӧпти ЮНЕСКО-ныҥ Парижтеги генштабында јарадар учурлу. Кафедра ачылза, ондо «Кырлу јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп ууламјыла иштеер шӱӱлте эдилет. Ондый «Кырлу јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» јасакты федерал кеминде јарадары керегинде куучын удаганнаҥ бери ӧдӱп јат, је сурак эмдиге ачык артат. Онойдо ок Алтайдыҥ ла Евразияныҥ сурактары кафедраныҥ ижинде база ајаруга алынар учурлу.

Чага байрамныҥ кӱни јасакта байрамдаар кӱн болуп, чокым темдектелери керегинде сурак берилген. И. Белековтыҥ каруузыла, оныҥ спикер болгон ӧйинде бу суракка керектӱ ајару салынбай калган ла «Чага-Байрамныҥ кӱни айдыҥ јаҥызынаҥ камаанду ла АР-дыҥ башчызыныҥ јарлыгыла темдектелет» деп бичилген. Је јӱрӱм бир јерде турбай јат, јасакберим иш база јӱрӱмле кожо кубулып јат. Айдарда, јастыраны оҥдоп, оны тӱзедер керек.

Эл-јонло туштажуларда улус кандый курч сурактарды кӧп тургузып јат деген суракка депутаттыҥ каруузы мындый болгон: «Эҥ кӧп сурактар јонјӱрӱмдик учурлу сурактар болуп јат. Темдектезе, бастыра јӱрӱминде иштеген кижиниҥ пенсиязы нениҥ учун сегис муҥ салковой? Эмезе кижи ак-чек ле узак иштеп келген, је ишјалыныҥ кеми бийиктебей јат. Кӧп балдар азыраган, иштеген энениҥ пенсиязы ас болгоны керегинде сурак тургузылат. Госдуманыҥ депутады болуп тура, мен бу сурактарды бойыма јуук алынадым. Кем де байып, сайыркап јӱрет, је кем де јӱрӱмге керектӱ акча-манады једишпей јӱрет. Айдарда, федерал да, республикан да кеминде јонјӱрӱмдик чындыктыҥ мындый сурактарыныҥ аайына чыгар керек».

2020 јылдыҥ ӱлӱрген айында ороондо эл-јонныҥ бастырароссиялык тооалыжы ӧдӧр. Он јыл кайра ӧткӧн тооалышта Иван Итулович алтайлардыҥ тоозына ас тоолу тургун калыктардыҥ тоозын кийдирер эп-арганы тапкан болгон. Быјылгы тооалышта айалга кандый болгой не деген сурак берилген. Депутаттыҥ каруузыла, он јыл кайра ондый ченемел болгон: ас тоолу тӧрт калыктыҥ тоозы тооалыштыҥ уч-турултазына кийдирилген. «Ол тооалыштыҥ јылында тергееде билим-практикалык конференция ӧткӧн, ас эмес ийде-кӱч салылган иш федерал кеминде ӧткӱрилген. РАН-ныҥ этнологияныҥ ла этнографияныҥ институдында эки катап туштажулар болгон. Росстаттыҥ башкараачызында, ороонныҥ башкарузында болорго келишкен. Мындый ок сурак кӧп тергеелерде база бар. Ол ло Дагестанда 38 калык јуртайт. Бис олордыҥ ченемелинеҥ база ӱренгенис. Ас тоолу калыктарды текши тоого алтай деп кийдирзеҥ, олор јеҥилтелерин јылыйтар. Онойып, тооалышта КМН алтай-туба, алтай-кумандинец, алтай-челканец ле алтай-теленгит деп бичиткендер. Эмди бу суракты јетирӱлик чын политиканыҥ шылтузыла, јасакчы ла бӱдӱреечи органдардыҥ, СМИ-ниҥ ле јондыктыҥ јаба ижиниҥ болужыла аайлап чыгар керек» — деп, депутат айткан.

Слер «Алтай: ич-кӧгӱс байлыктыҥ кемјӱзи» деген телекӧрӱниҥ авторы, быјыл оны улалтарга туругар ба деген сурак берилген. И. Белековтыҥ каруузыла, Алтай цивилизациялык культуралардыҥ белтири учун телекӧрӱ онойдо адалат. Ол јербойыныҥ телеканалында алтай ла орус тилдерле ӧдӱп јат. «Улус кӱнӱҥги, анчада ла политикалык керектер керегинде телекӧрӱлердеҥ калажырап јат. Оныҥ учун мен политикадаҥ ыраак болор амаду тургускам. Быјыл оны улалтарга турум, келер кӧрӱниҥ темазы јылтоолошко учурлалар» — деп, депутат куучындаган. Оныҥ шӱӱлтезиле, тӧрӧл республиканыҥ, оныҥ эл-јоныныҥ сурактары оныҥ ижинде тӧс учурлу болуп артат. Ол ижи аайынча кайда ла јӱргенде, кандый ла трибунадаҥ куучын айтканда, ол Россияныҥ, оныҥ ич-кӧгӱс байлык тӧс јери Алтай Республиканыҥ адынаҥ јӱргенин, айдып турганын качан да ундыбайт.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА