Алтайдын Чолмоны

Эски јылыс чыкты, Јаҥы јылыс једип келди

04.02.2020

Алтай Jаҥы jыл – ол jас келгениниҥ, кӱн узаганыныҥ, jылдаҥ амыр-энчӱ чыкканыныҥ байрамы ла сӱӱнчизи. Онойдо ок узун мойынду, корон соокту кышты чыгым jок чыкканын керелегени. Айдарда, алтайлар jылды уткыырга, САҤ салып, jалама буулап, уткуул эдетениле аҥыланат.

Саҥ салатаны – ӧрӧги Кудайын, Алтайыныҥ ээзин ак сӱттеҥ эткен ашла, койдыҥ эдиле, алтай аш-курсакла, малдыҥ сӱдиле ӱрӱстеп, артышла аластап, алкыш-быйанын сурап мӱргӱйтени. Эртен тура jер jаҥы ла jарып келип jатса, турар керек. Канча ла кире эрте турзаҥ, jыл туркунына анча ла кире ырысту болорыҥ. Кӱн jаҥы ла кырдаҥ ӧксӧп кӧрӱнип, тийип келзе, ончо улус Чага байрамныҥ саҥын салат. Кезик улус саҥды айлыныҥ эжигинде ле от-очогында салып jат. Темдектезе, мындый: озодо каргандар саҥга балын белетеер болгон. «Балын» дегени – Алтайдыҥ 12 аҥыныҥ сӱри. Балынды кулурдаҥ, сарjу-аарчынаҥ белетеер. Саҥга салатан аш-курсакты бир кӱн озо белетеп алар.

1. Эртен тура ару jерге, эмеш бийиктеде – агаштыҥ ӱстине jалбак таш эмезе jалбак темир салып, от камызып кӱйдӱрер (аргалу болзо, ӧтӧктӧҥ салып камызар). Ӧтӧктиҥ одына салган аш-курсак jакшы кӱйер. Алтай аш-курсакты алып, ончо билениҥ улузы (алтай кеп-кийимдерлӱ болзо, сӱреен jакшы) саҥ салар jерге чыгып jат.
2. Алканып баштаары айылдыҥ ээзи эр кижиге, ол эмезе бойыныҥ от-очогында ээ болгон эпши де кижиге берилет. Артышты ӱзӱп, отко салып быладып, белетелген аш-курсактаҥ отко салып, сӱтти ӱрӱстеп, алканып jат.
3. Оноҥ ээчий турган улус, балдар – кажызы ла аш-курсакты саҥга салып, алканып jат. Билениҥ ончо улузы саҥга курсакты салып алканган кийнинеҥ, ончозы эбиреде туруп, кӱн аай тӧрт катап эбирип, алканып, бажырып, тулуҥын, тӧбӧзин сыйманып айдынар.
4. Чӱм-jаҥ божогон кийнинеҥ, саҥга белетелген аш-курсактаҥ кийдирип, от-очоктыҥ ээзи кижи от-очогына салып, сӱдинеҥ чачып, база алканар, суранар.

Алтай улус jылдыҥ киргенин уткуп, Чага байрамга удура арутанар; айылдыҥ ичин арутап, тӧжӧк-jастыктарды кактап, кеп-кийимди сергидип, айак-казанды jунуп, jыл туркунына jуулган сӱрее-чӧпти сибирип (чирбип) тӧгӧр.

Алтай аш-курсакты алза, оны ӧткӧн кӱсте белетеп jат: койдыҥ эдин ӱӱчелеп койот, сӱттеҥ эjегей, аарчы, курут, быштак, кууктарда сары сарjу, арбаныҥ талканы, о.ӧ. Бу jӱзӱн-jӱӱр аш-курсак канча ла кире кӧп, арбын болзо, jаҥы jылда улус анча ла кире ток-тойу, ашту-тусту, аштабай, суузабай jыл чыгарыныҥ белгези болуп јат. Саҥ саларын Айдыҥ эки jаҥызынаҥ ала сегис jаҥызына jетире салза артык. Айдыҥ jаҥырганыла, баштапкы ла эжерлӱ кӱндеринде саҥды салза, jедимдӱ болорын jаандарыс jартайт. Кезикте улус Айдыҥ толунына, эскирип барганына jетире чагалап турус дежип jыргагылайт. Бу кылыкты токтодып, чӱм-jаҥыс бир аай болор эдип jаҥдаар керек.

Чагада улус бой-бойыла колдоҥ тудужып эзендежип, jылу сӧстӧрлӧ мынайда суражар:

–Jылдаҥ ӧҥ чыккан ба?

–Ӧҥ, ӧҥ – деп каруу jандырылар jаҥду.

–Канча jашту болдыгар?

–Бежен алтылу, ол эмезе бежендӱ болдым (бойыныҥ јажынаҥ кӧптӧдӧ айдар).

–База ӱстине ол кире jаш jажагар, эзен-
амыр jӱрӱгер, jолыгар узун, ырысту болзын – деер.

«Ӧҥ», «кӱр» деген сӧстӧрдиҥ учуры да, шӱӱлтези де тереҥ. «Ӧҥ» дегени – jакшы, «кӱр» деген сӧстиҥ учуры: сергек, семис, бӱдӱн (эди-канында оору-jобол jок, тӧрӧӧн-туугандарынаҥ чыгым чыкпаган дегени).

Алтай jаҥы jыл jаҥырза, Айдыҥ эки jаҥызында саҥга салатан курсак мынайда белетелип jат: ак сӱттеҥ эдилген курсакты ооктоп кертеле, ончозын бир тепши-табака эжерлеп салар (сарjу, курут, быштак, аарчы, боорсок, эт, эjегей, теертпек, кадырма, талкан, о.ӧ.) Агаш айакка сӱт белетеп алар, агаш калбак беленде болор учурлу. Артыш белен болор керек. Тепши – ол агаш табак. Алтай улуста кандый ла учуралда сӱт ӱрӱстейтен калбагы, аш-курсак салатан тепшизи, сӱт уратан айагы агаштаҥ эдилген болор учурлу. Айылдыҥ эжигиниҥ алдына саҥ салган улус отурып, алама-шикир курсактаҥ jип-ичип байрамдаар. Бу кӱн кӧрӱш-таныштар айылдажып, jаҥы jылдыҥ чайын, саҥныҥ аш-тузынаҥ амзазын деп кычырыжар.

2000 jылдардаҥ бери калыгыс Эре-Чуйыстыҥ ада jанына ла эне jанына, jаан ыйык туулардыҥ алдына, jаан тагылдар тӧзӧп салган. Бу тагылдар Эре-Чуйыстыҥ эне jанында: Чуйдыҥ jолыныҥ одожында Сары-Јалаҥда ла Телеҥит-Сортогой jурттыҥ ӱстиги jанында – Эне Ыйыкта. Ада jанында: Ирбистӱниҥ ыйыгыныҥ алдында Межеликте ле Мукур-Таркаты jурттаҥ Jазатырга барар jолдо – Бӱӱре деп бийик тӧстӧҥдӧ тӧзӧлгӧн. Бу тагылдарга Чагада, Jажыл бӱрде, Сары бӱрде jуулыжып, саҥ салып, эл-jоныс алканат.

Алтай jылтоолош ло jылдыҥ jаҥырганын канайда кӧрӧтӧни

Jылдыҥ jаҥырганын озогы ӧйдӧ jаан jашту ӧрӧкӧндӧр Ӱкер jылдыстыҥ ӧдӱжинеҥ билгилеп туратан. Бу jартамалды Чыбыш Белешова ӧрӧкӧн jартаган. Jайдыҥ ӧйинде Ӱкер jылдыс кӧрӱнбес. Ол нениҥ учун дезе, jайдыҥ кӱнинде кӱн узун, эҥир орой кирип турганынаҥ Ӱкер jылдыс кӧрӱнбес. Кышкыда кӱн кыска, эҥир эрте кирип jат, оныҥ учун ол кӧрӱнип jат. Ӱкер – сооктыҥ jылдызы, jылу ӧйлӧр келзе, кӧрӱнбези ол. Айдарда, кӱнтоолошты чокымдаарга, эҥ ле озо айларды бӧлип алалыктар:

Јаҥар ай, чаган ай, кочкор ай – кыштыҥ айлары.

Тулаан ай, кандык ай, кӱӱк ай – jастыҥ айлары.

Кичӱ изӱ ай, јаан изӱ ай, куран ай – jайдыҥ айлары.

Сыгын ай, ӱлӱрген ай, кӱчӱрген ай – кӱстиҥ айлары.

Кӱс келип, Ӱкер jылдыс кӧрӱнип келзе, озодо улус оны кӧрӧргӧ кетежип туратан болгон, билер улус эмдиги де ӧйдӧ кӧргӱлейт. Ол Айдыҥ jанынаҥ ӧдӧр. Айдыҥ агыла ӧтсӧ, Ӱкер кӧрӱнбес, ӧдӧ берген кийнинеҥ кӧрӱнер. Бу тушта келетен ай соок болорыныҥ темдеги. Ӱкер Айдыҥ коштойынаҥ ӧтсӧ, келер ай jылу ай болорыныҥ белгези.

Ӱкер jылдыс айдыҥ аҥылу бир ле кӱнинде ӧтпӧс. Ол айдыҥ бажында, ортозында ла учы jанында ӧдӧт. Темдектезе, кӱчӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде ӧткӧн болзо, келер јаҥар айдыҥ 13-чи кӱнинде ӧдӧр, чаган айда – 11-чи кӱнинде, кочкор айда – 9-чы кӱнинде. Айдарда, кочкор айда јыл jаҥырып, чагалаар ӧй келгени бу болор. Чаган айда Ай jаҥырза ла, калык-jон алтай jылтоолошло чагалаарга белетенгилейт. Бу jастыра, темдектезе, чаган айда Ай jаҥырып калза да, Ӱкер Айды ӧтпӧгӧн болзо, алтай jылтоолошло јыл jаҥырбаган болор. Анайтканда, келетен кочкор айды кетежер, канчанчы кӱнинде Ӱкер Айды ӧдӧр, ол кӱннеҥ ары јыл jаҥырды, чагалаар ӧй келди деп, калык-jон байрамдаар учурлу. Нениҥ учун Ӱкерди кочкор айда кӧрӱп, улус чагалап jат? Ол калганчы кыштыҥ айында кӧрӱнип jатканы, оноҥ ары тулаан айда Ӱкер Айды ӧткӧни кӧрӱнзе – кӧрӱнер, кӧрӱнбезе – кӧрӱнбес, нениҥ учун дезе, ӱстинде jолдыктарда jартадыс, кӱнниҥ узаганыла Ӱкер кӧрӱнбей jат.

Чуйдыҥ jолыныҥ одожында Сары-Јалаҥда jаан тагылга барза, jаҥдайтанныҥ аайын jартап турубыс. Jиит ӱйе, анда болбогон улус барарга кӱӱнзезе, канайып jаҥдайтанын билип турзын. Ӧскӧ дӧ тагылдарга барза, Чага байрамныҥ да саҥын салганда, бу ээжиле тузаланарга јараар.

Тагылга деп сӧстиҥ учуры – такыганы болор. Тагылдарда чадыр айылдар тудулган, бу чадырда тагылгага барарга, улус јуулып белетенет. Келген улус тепшиге экелген алтай аш-курсактарынаҥ кичиктеҥ салар: бир тепшиге – эт, уча, тӧш; экинчизине ле ӱчинчизине келген улустыҥ аш-курсактарын эжерлеп салар. Тепши-табактарды курсак салардаҥ озо аластап ийер. Бу не учурлу дезе, бир јылдыҥ ичинде тепши-табактар кандый колдор ӧтпӧгӧн, кандый jерде болбогон. Алтай јердиҥ Ээзине ару, артабаган тепшиге курсакты саларын ундыбас керек!

Jаан тагылга арай jетпей, уткуулдыҥ талы бар. Ого кажы ла саҥ салып келген туружаачы тажын салып, jаламазын буулаар.

Оноҥ ары тагылдыҥ бойына ууланып jат. Анда эки агашка јеле буулалган. «Јеле» дегени – койдыҥ тӱгинеҥ 2 кат эдип кадып салган узуны 6 метр буу. Койдыҥ тӱгинеҥ кадып турганыныҥ учуры јаан. Азыраган ак малдыҥ тӱгинеҥ каткан бууга мал-аш келип јелелейтен темдек; оныҥ ӱстине кой – јылу тумчукту, јымжак мал. Бир јылда бир катап јелени јаҥыртар, темдектезе, Эне Ыйыктыҥ алдында тагылга барган улус јелени Јажыл бӱрдиҥ байрамында солыйдылар. Јелени јаламаларыла кожо болгон ло јерге таштабас, оны ару, бийик јерге неле де кыпшып, базырып койор.

Кажы ла кижи бойыныҥ алдынаҥ бала-барказыныҥ адын адап, ого jаламазын буулаар. Jалама тӧрт ӧҥ болор. Эҥ ле озо ак ӧҥдӱ јаламаны буулаар; кижи акту, ару санаазыла ак-jарыкта jӱрӱп, Кудайына баштанат. Сары jалама Алтайдыҥ сындарын, ыйыктарын, шибеелерин, корумдарын алкап буулалат. Кӧк jаламала ӧрӧ турган Кӧк Јайаанга баштанадыс, аржан-кутук сууларыс, кӧлдӧрис кайнап бырлап агып jатсын, албатызын эмдезин, быйаны jетсин деп алканадыс. Jажыл jаламала Алтайыстыҥ ӧзӱми jакшы болзын, бала-барка билимге барзын, чындыктыҥ jолына чыксын деп алканадыс, суранадыс. Jаламаларды буулаардаҥ озо jаламаны сыймай тудуп суранар, алканар, оноҥ jаламаны буулаар. Мӱргӱӱлге, аржанга барып буулаган jаламалар Ай адала, Кӱн энеле, Јайаанла колбулу. Оныҥ учун алтай калык сагыш алынып, тагылдарында мӱргӱӱр учурлу, онойып калыгыс аруталар, су-кадыгы бектелер, чындык јолго чыгар.

Алтай кижи бӧсти кӧптӧдӧ алып јӱрер, нениҥ учун дезе јаламага јетпей де калардаҥ айабас. Јаламаныҥ узуны јарым метр кире, јалбагы эки ӧӧлӱ – эки сабарды јаба тудуп ийген кирези болор.

Тагылга јууктап келзе, эжиги болор. Тагылдыҥ бозогозын алтап, эжигинеҥ кирер. Оныҥ чике ле ортозында бийикте јаан јалбак таш салынган. Тагылга јууктап, ӱй улус эпши јанына, эр улус эр јанына чӧмчий кӱнчыгыш јаар отурып алгылайт. Башкараачы алкышчы кижи белетелген отты камызып, саҥга артышты быладып, аш-курсактаҥ салар. Тӧрт талага сӱт чачылгалап, Алтай јерге алканып, бажырып суранар. Алтай јеристи эбиреде турган ээлӱ ыйыктарды адап суранар. Бир кезигин тоолоп ийели:

Такылганда – Эне Ыйык

Сайлугемде – Сары Ыйык

Тожоҥтыда – Тоозынты Ыйык

Ортолыкта – Ирбистӱниҥ Ыйыгы

Курайда – Ак-Туруныҥ Ыйыгы

Кӧксуу-Оозында – Ӱч-Сӱмердиҥ Ыйыгы

Кан-Оозында – Алтын-Тууныҥ Ыйыгы

Маймада – Бабырганныҥ Ыйыгы

Улаганда – Јети Кӧлдиҥ бажы Ыйык

Јазулуда – Кабак тайга Ыйык.

Ээлӱ јаан ыйыктардыҥ адын адап, ончо калыктыҥ, тынар-тындуныҥ адынаҥ сӱтти ӱрӱстеп алканза јакшы.

Орто-ортозында «Чӧӧк, Кайракан» деп айтса, ончо отурган улус – эр киндӱктӱлери тӧбӧзин сыймап, эпши улус тулуҥын сыймап бажырар.

Эр киндиктӱ эки-ӱч кижи алкаган кийнинеҥ, ончо келген улус јалбырап кӱйген отты аш-курсакла кӱндӱлеер. Тагылды эбиреде кӱн аай баскылап алканып, саҥга эҥ ле озо эки сап артыш салар, оноҥ курсагын салар. Оныҥ кийнинеҥ ак сӱдин отко, чыгып келген Кӱн-
энеге, тӧрт талага, ыйыктарга ӱрӱстеер. Тагылды эбирзе, бастыгышпас, ийде салышпас, табылу алканып, курсагын салар.

Јаан тагылга курсакты салган кийнинеҥ кажы ла кижи бойыныҥ јылдык тажына барып, сӱт ӱрӱстеп, аш-курсак салып, суранып алканарга јараар. 12 јылга учурлалган таштар Сары-Јалаҥдагы тагылга эбиреде салынган. Кӱнчыгыжында Чычкан јылла башталып, кӱн аай ээчий ӧскӧ јылдар улалат.

Саҥныҥ ончо туружаачылары алканып суранган кийнинеҥ ончозы кӱреелей туруп, тагылды эбиреде «Куруй, куруй, куруй» деп айдынып, мӱргӱп баскылап јат. Бу чӱм божогон кийнинде ончо улус сынын сергидип, карга аҥдангылайт.

«Куруй» дегени – алканып суранган ончо алкыштар јетсин, Алтай-Кудай корулазын, кичеезин деп айдынганы болор. Карга аҥданганы – эски јылла ончо јаман неме барзын, сыным сергизин, оору-јобол айрылзын деген чӱм-јаҥ болор. Ак карга аҥданганы, чанакла, тереле јыҥылаганы – бу азыйдаҥ бери келип јаткан чӱм болор, мыны јаан улус тегиндӱ таппаган. Јыл чыкса, сынын сергидип, ак карга аҥданып алганы, сагышка да јакшы, су-кадыкка да керектӱ ле учурлу болгодый.

Сары-Јалаҥдагы тагылга барып јаткан јолдо Эре-Чуйды корыйтан баатырларга учурлап, амадап тургузылган кереес таштар бар. Ондо бойыныҥ киретен эжиги бар. Јаан саҥды салып, ойто јанып јатса, улус бу кереес таштарга јолой келип, база ак сӱттеҥ ӱрӱстеп, алканып, айдынып салар јаҥду.

Ойто келип, Ӧргӧӧниҥ одын камызып, ого јаан саҥнаҥ келген кӱндӱ-кӱреени салып, артышты кӱйдӱрип, сӱттеҥ база ӱрӱстеп салар јаҥду. Кандый да айыл тудулза, ээлӱ болор. Оныҥ учун Ӧргӧӧниҥ от-очогына отты јазымы јок камызар учурлу.

Келген улус салган саҥынаҥ артыргызып алала, «Јаан саҥнаҥ келген кӱндӱ-кӱреениҥ курсагы» деп бойныҥ айлыныҥ от-очогына амзадар.

Јуулган улус аш-курсактаҥ амзап јангылаар.

К. Пиянтинова белетеген