Алтайдын Чолмоны

Мал-ашты кыштадары каруулу иш

04.02.2020

Алтай Республиканыҥ крестьян-фермер јурт ээлемдериниҥ, таҥынаҥ болушту ээлемдериниҥ башкараачыларыныҥ,  ишчилериниҥ алдында быјылгы кышты мал-аштаҥ коромјы јок, ток-тойу азыралду ла јаш мал јанынаҥ јакшы кирелтелӱ чыгар амаду турат. Тергеебистиҥ јурт ээлемдеринде бу кышты једимдӱ чыгары јанынаҥ јаан иш ӧдӧт.

Шабалин аймак: Уйлу болзоҥ, сӱттӱ болорыҥ

Уйларды азырап кыштадары – мал-аш азыраачылардыҥ каруулу ӧйи. Бу ӧйдӧ уйлардыҥ бескезин тӱжӱрбей, бозулардаҥ да, текши ӱӱрдеҥ де коромјы этпей, кышты чыгарары тӧс керек болуп јат.

«Алтайда ченемелдӱ јурт ээлем» деп ФГБУ-ныҥ Чаргыдагы фермазында кышту кем јок ӧдӧт. Мында уйларды јарамыкту кыштадарга керектӱ ончо айалга тӧзӧлгӧн. Чаган айдыҥ учына јетире јетирӱле, бу ээлемде 2814 тын уй кыштайт. Фермада симментал укту сӱттеҥир эки ӱӱр турат. Бу уктыҥ уйлары јакшы семирет ле кыштыҥ соокторына чыдамкай болуп јат.

Азыралы ток ло јӱзӱн-башка, ӧлӧҥ, моноазырал, сула, комбиазырал бар. Азыралды ымтактап белетеер эки јазал 14 тонна азырал белетейт, ого патока, балыктыҥ ӱзи ле мел база кожулат. Саар ӱӱрдиҥ бир уйы коногына 13,26 азырал единицаны јип койот. Онызы јакшы кӧргӱзӱ.

Коногына 20,85 центнер сӱт саап аладылар. Уйлардыҥ бескезин бийиктедер ле угын јарандырар амадула олорды искусственный эп-аргала ӱрендейдилер. 100 уйдаҥ 90 бозу телчидип турганы бийик кӧргӱзӱ деп чотолот. Уйлар тӧрӧп баштаган, је бозулар тулаан айда ла кӧптӧӧр. Бозулар ару ла јылу јерде турат. Олорды Валентина Погодина кичеейт.

Кышту бойыныҥ кеминде ле јакшы ӧдӱп јат.  Уйлардыҥ азыралы, су-кадыгы специалисттердиҥ јаантайынгы шиҥжӱзинде. Ээлемде тӧртӧн јылдаҥ кӧп иштеп келген баш зоотехник Г. М. Вторушина ижине кӧп ийде-кӱчин ле ӧйин берип туру. Ол ончо ишти шиҥжӱде тудуп турган билгир специалист, бойыныҥ керегиниҥ профессионалы. Уйлардыҥ, бозулардыҥ турган јеринде капитальный ремонт эдилген, јылуныҥ системазы ӧткӱрилген, јылу суу бар. Ишчилерде амыраар кып бар.

Гайрат Низомов экинчи јыл ферманыҥ управляющийи болуп туру. Уй саачылар ортодо былтыр Людмила Алькова, Надежда Иванова, Валентина Погодина, Алена Ойнина аҥыланган. Олордыҥ ӧскӧ дӧ коллегалары јакшы иштеп, бийик кӧргӱзӱлерге јединет. Ӱӱрди уй кабыраачылар О. Чернышев, Л. Попов, П. Пискунов ло Д. Махматкулов кӧрӱп турулар.

Кан-Оозы аймак: Ээлемдер иженчилӱ колдордо…

«Каракол» ООО јӱк аймактыҥ озочыл ээлеми деп чотолып турган эмес, ол республиканыҥ да ээлемдери ортодо баштапкы јерлерде турат. Бу ээлемниҥ јааны мал-аш ӧскӱреринде јаан ченемелдӱ, иштеҥкей аксагал Николай Иванович Маташев. 1944 јылда чыккан уулчак белинде аҥылу таҥмалу – аттыҥ бажы јуралган чыккан эмтир. Николай биледе эҥ јааны, арткан балдарла кожо олорды ада-энези мал-аштыҥ јеҥил эмес ижине јакшы таскаткан.

Николай Иванович механизаторлордыҥ Ийиндеги ӱредӱзин божодып, иштеги јолын тракторист болуп баштаган. Јаан удабай, иштеҥкей ле сагышту уулды Чаргы-Оозындагы колхозтыҥ управляющийине туткандар. Ӧткӧн чактыҥ 70-80 јылдарында бу колхоз миллионер ээлем боло берген. Колхозтыҥ председатели М. Э. Кокушев бир катап Николай Ивановичти кычырала, аҥдар тутсын деп шӱӱлте эткен. Онойып, Н. И. Маташев ээлемде јаҥы керектеҥ јалтанбай, бу иштеги једимдӱ јолын баштаган. Ишчилериле кожо Кӧксуу-Оозы аймакка барып, ондогы ченемелди кӧрӱп, аҥдардыҥ азыралы, кичеежи јанынаҥ сурактардыҥ аайына чыккандар. Јаҥы керектиҥ баштаачызы мында бойыныҥ каруулу болорын, ишти тӧзӧп билерин ле сананганына јединерин кӧргӱскен. Тогузонынчы јылдарда колхоз-совхозтор јайрадыларда, Николай Иванович колхозтыҥ Караколдогы бӧлӱгин «Каракол» ООО эдип башка тӧзӧгӧн.

Николай Ивановичтиҥ чылаазыны јок ло билгир башкарузыныҥ шылтузында аҥ ӧскӱрери јаранып, элбеп барган. 2006 јылда ол «Нива» деп экинчи ээлемин тӧзӧгӧн, «Караколдыҥ» јаанына уулы Альберт Николаевич тудулган. «Нива» ООО-ны эмди ортон уулы Эдуард башкарат. Оогош уулы Олег јылкы мал азырайт. Николай Иванович бойыныҥ уулдарын ла ӱч кызын ишке јаштаҥ ала ӱреткен, биледе аданыҥ сӧзи тоомјылу. Ээлемдердиҥ ончо сурактары биледе текши шӱӱжилет.

Николай Иванович ээлемиле таныштырып, бозулардыҥ турган јерин, сооткышты, аҥныҥ мӱӱстериле иштеер объект-терди, техниканыҥ мастерскойын, туристтерди, айылчыларды јатырар базаны кӧргӱсти. Ончозы чынык ла быжу јазалган. Автопарк улайын ла јаҥыртылып туру, гусеничный ла кӧлӧсӧлӱ тракторлор, комбайндар, КАМАЗ-тар, кош тартар автомобильдер ончо јеткил. Онойдо ок ээлемдерде бойыныҥ заправказы иштейт. Ээлемде 1,5 муҥ аҥ кыштайт.

Ээлемдердиҥ тӧс байлыгы ол ишчилер деп, Николай Иванович чотойт. Олордыҥ ак-чек ле турумкай ижиниҥ шылтузында «Нива» ла «Каракол» ООО-лор тергеениҥ агропромышленный комплексиниҥ озочыл ээлемдери болуп туру. Олордыҥ ишчилери дезе республикан АПК-ныҥ маргаандарында јеҥӱчилдер болуп чыгат. 2019 јылда јуртээлем производствоныҥ ла аш-курсак промышленностьтыҥ профессияларыныҥ маргаанында «Нива» ООО эҥ бийик кӧргӱзӱлерге јединген јуртээлем организациялар ортодо јеҥӱчил болгон. Бу конкурста «Каракол» ООО ӱчинчи јерге чыккан. Эки ээлемниҥ мал-аш ӧскӱрер бригадалары республикада эҥ артыктар деп јарлалган.

Николай Ивановичтиҥ кайралдары да, Кӱндӱлӱ грамоталары да кӧп. Ол уур-кӱчтер керегинде куучындаарын сӱӱбей јат. «Олор керегинде куучындабай, олордыҥ аайына иштеп чыгар керек – деп, ол айдат. – Коомой турулта ол база јакшы ченемел. Айдарда, ӧскӧ јолло барар керек. Мениҥ јӱрӱмде кычырум – ол тургускан амадуга кыйалтазы јоктоҥ јединер керек дегени». Николай Ивановичтий, совет ӧйиниҥ таскамалыныҥ кижизиндий, улустыҥ шылтузында аймак та, республика да ӧзӱм алынат.

Кӧксуу-Оозы аймак: Турлуларда айалгала јууктада таныжар

Чаган айдыҥ ортозында Кӧксуу-Оозы аймактыҥ јурт ээлем бӧлӱгиниҥ специалисттери Амурдагы јурт јеезениҥ турлуларында болгон. Валерий Абаковтыҥ башкарган крестьян-фермер ээлеминде эттеҥир укту уйлар, аттар тудуп турулар. Онойдо ок бир јылдыҥ азырал культураларын ӧскӱрип, агаш отургузарында ла белетееринде јӧмӧжӧт. Башкараачыныҥ айтканыла, эҥ кӱч иш ол турлуга јетире Кӧксуу сууны кечире азырал тартары болуп јат. Суу тоҥгон кийнинде ле ончо азырал тартылып јат. Онызы чыгымду иш болуп туру. Аргачы государствоныҥ јанынаҥ болуш сураган.

Оноҥ ары специалисттер таҥынаҥ болушту ээлемдердиҥ (ЛПХ) турлуларына барган. В. Долгихтиҥ ле А. Зенинниҥ 10 јыл кайра тӧзӧлгӧн ээлеми Карсудак турлуда турат. Азыралда уйлар ла аттар турат. Бу улустыҥ тӧрӧл јеринде јӱрӱмди јарандырып, мал-аш тудуп, келер ӱйелерге керегин артырар деген јӱткӱмели оморкодот.

Олег Чичиновтыҥ Орош турлузында уй кабыраачы Евгенийле тушташтылар. Оныҥ айтканыла, ол бу иште јирме јыл иштеп келген. Евгенийдиҥ сӧстӧриле ээлемде кӧп тоолу уйлар ла бозулар кыштайт. Олордыҥ азыралы јеткил.

Геннадий Абаковтыҥ крестьян-фермер ээлеминде аймактыҥ делегациязын фермердиҥ ээлемди башкараачы болушчызы Виктор база ӱч ишчиле кожо уткуды. Ол ээлемиле олорды таныштырып, кату кышка бойыныҥ ӧйинде јакшы белетенгенин куучындады. Ончо двор-неме јылулалган, азырал јеткил белетелген. Одус гектар кыралар, аш кичеер јер јазалган ла фураж азырал алылган эмтир. Је ӧлӧҥ чабар јерлер ас учун, мал-аштыҥ тоозын астадарга келишкенин айткан. Ээлемге ӧлӧҥ белетеер јерлер табыжып берзин деп баштангандар.

КФХ-ныҥ ээзи Евгений Исовтыҥ адазы Валерий Васильевич делегацияны уткуп, 2017-2018 јылдардыҥ кату кыжында мал-ашты корып аларга, ээлем бир кезик јуртээлем техниказын азыралга солыганын айткан. Валерий Исов одус јылдаҥ ажыра ээлеминде иштеп, бойыныҥ байлык ченемелиле уулыла ӱлежип, ээлемин ого табыштырган. Бӱгӱнги кӱнде ээлемге пресс-подборщик керектӱ болуп јат. Јурт ээлемниҥ бӧлӱгиниҥ специалисттери ээлемле, мал-аштыҥ кыштузыла танышкандар. Калганчыда олор Виталий Исовтыҥ турлузында болдылар. Ол 2017 јылда мал-аш ӧскӱрер билелик фермазыныҥ ӧзӱмине грант алган.

Бу јол-јорыкта јуртээлемниҥ бӧлӱгиниҥ јааны Дина Алимова фермерлерге КФХ-ны јӧмӧӧриниҥ программазыла таныштырып, Алтай Республика јаан болушты јуртјаткандарга уйларды кӧптӧдӧрине, онойдо ок јуртээлем продукцияны иштеп аларын эрчимделтерине эдип турганына ајару этти. Оныҥ айтканыла, мындый јол-јорык бӧлӱктиҥ ижине база кирет. Нениҥ учун дезе, фермерлердиҥ ижиле јууктада таныжып, олордыҥ курч сурактарын ла уур-кӱчтерин угуп, государствоныҥ јӧмӧлтӧзин јарандырары јанынаҥ тӱп-шӱӱлтелерин билери учурлу болуп јат. Аймактыҥ баш ветеринар врачы крестьян-фермер ээлемдердиҥ јаандарын мал-ашты эмдеери, чиптер ле биркалар тургузары јанынаҥ јетирӱ этти. Онызы југуш оорулар таркабазына керектӱ эдилет. Алдында јылдарда кезик југуш оорулар болгон до болзо, бӱгӱнги кӱнде эпизоотический айалга јакшы деп айдар керек.

Аймактардыҥ газеттеринеҥ белетелген