Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Улу јаан ады-јолы ӱргӱлјикке мӧҥкӱлик

04.02.2020

Калыктар најылыгыныҥ байзыҥында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалып белетелген ле чыккан «Г. И. Чорос-Гуркин и Горный Алтай — гений и место» деген бичиктиҥ таныштырузы ӧтти.

Ады-чуузы, јайаан иштери јер-телекейде јарлу Григорий Ивановичтиҥ эземин кереестеген солун бичиктиҥ таныштырузына кӧп улус, айылчылар кӱӱнзеп, амадап келип, эрчимдӱ туруштылар. Олордыҥ тоозында — чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын-Туу» байзыҥ-јурттыҥ ӧмӧлиги, бичиктиҥ авторлоры, билимчилер, бичиичилер, јурукчылар, јондык ишчилер, ӱредӱчилер, ӱренеечилер. Онойдо ок Сталинниҥ ӧйинде репрессияга алдырткан улустыҥ балдары, темдектезе, иштиҥ ветераны тоомјылу ӧрӧкӧн Вера Федоровна Тозыякова, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ унугы (правнучка) Светлана Андреевна бойыныҥ уулыла кожо база туруштылар.

Залда јуулган улусты Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Алексей Тюхтенев, АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ председатели Татьяна Кончева, АР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ правлениезиниҥ јааны, востоковед, тюрколог, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ эл бичиичизи Бронтой Бедюров, бичиктиҥ тургузаачылары Татьяна Шастина, Эльвира Чинина, Павел Алексеев, «Алтын-Туу» баазыҥ-јурттыҥ генеральный директоры Татьяна Туденева, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган фондтыҥ попечительский совединиҥ председатели Александр Манзыров, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Игнат Ортонулов ло ӧскӧ дӧ улус телекей кеминде тӱӱкилик учурлу бу керекле уткыдылар. Кӧдӱриҥи ӧйинде ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ ӱренеечилери ле магистранттары Г. И. Чорос-Гуркинниҥ эссе-прозазын ла јурукчыныҥ јайаан јайалтазын тоогон ло баалаган улустыҥ ого учурлап чӱмдеген ӱлгерлерин эске кычырдылар. Калык чӱмделгезиниҥ «Ай-Јаҥар» ӧмӧлиги (башкараачызы Татьяна Башкунова) јурукчыга учурлалган кожоҥын кожоҥдодылар.

Алексей Тюхтенев кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын, айылчыларды солун, учурлу керекле уткыды. Оныҥ айтканыла, бу учурлу керекке јолыс узак ла болгон. Онызы, баштапкызында, бистиҥ республиканыҥ јаҥыс та тӱӱкилик учурлу кереги эмес, је онойдо ок бу солун бичиктиҥ јолы. Учурыла, кемиле алза, бу сӱрекей јаан ла каруулу иште, бичикти белетеп чыгарарында, ченемелдӱ, билгири бийик ӧмӧлик каруулу ла некелтелӱ иштеген. Онойдо ок бу јайаандык иште јондык база эрчимдӱ турушкан. «Чокымдап айтса, бу јаан јайаандык иш, бичик, — текши калыктыҥ бичиги. Келер ӧйдӧ, јаҥы ӱйелерде бичикке тӱӱкилик јилбӱ сӱреен јаан болорында алаҥзу јок. Кереес, энчи-байлык болуп, канча-канча ӱйелердиҥ улузына артар» — деп, А. Тюхтенев айтты. Ас учурап турган бичиктерле јилбиркеп, олорды јууп тургандарга сӱреен јаан кереес сый деп темдектеди. Онойдо ок бу бичик баалу јуунтылардыҥ тоозына киреринде алаҥзу база јок.

Татьяна Кончеваныҥ айтканыла, Г. И. Чорос-Гуркин калыгыныҥ оморкодузы. Ол кӧгӱстӱ, кӧрӱмдӱ, турумкай ла јана баспас тӧрӧлчи кӱӱн-санаалу, јайымды, чындыкты бойыныҥ јайаан иштеринде артыргызып, келер ӱйелерге баштанган. Јӱрӱмдик, јайаандык јолыныҥ, ижиниҥ амадузы, кычырузы калыкты бириктирери болгон. Јурукчы калыгыныҥ јалтанбас уулы болуп ӱргӱлјикке артар.

Ол онойдо ок бойыныҥ ӧйинде режиссер Тамара Муканованыҥ јурукчы керегинде тургускан кинозын темдектеди. «Бисте јайалталу јиит режиссерлор бар. Јада-тура, айса болзо, олор јаҥы кӧрӱмле, эп-аргала јарлу јерлежис керегинде киноны согор, тургузар деп иженер керек. Бисте кино бар, је оны кӧрӧӧчилерге чыгарарга арай эрте. Режиссер Михаил Кулунаковто аайына чыгатан, јартайтан сурактар бар» — деп, Т. Кончева айтты.

Бронтой Бедюров јуулган улуска ойроттордыҥ тӱӱкилик јолы јанынаҥ сӱреен јилбилӱ куучын айтты. Ол Ойротияныҥ калыҥ ла байлык тӱӱкизин лапту јартап, чокым темдектер ажыра кӧргӱсти.

Оныҥ айтканыла, оныҥ амадузы — ол ӧйдӧги айалганы толо јартап тура, ончо бу керектерде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јаан учурын аҥылап чокымдаары, кӧргӱзери. Бастыра совет ӧйдиҥ туркунына ол бурулаткан, јабарлаткан. Ол политикалык эмезе административный иште јӱк ле 2-3 јыл иштеген. Бисте, алтай албатыда, билгири бийик ле тереҥ, кӧрӱми, ич-телекейи байлык, текши Сибирьде ады јолы танылу сок јаҥыс Г. И. Чорос-Гуркин болгон. Оны Сибирьдиҥ ады-јолы јарлу, кӧгӱстӱ, санаа-укаалу, озочыл кӧрӱмдӱ, ичкери ӧзӱмдӱ јолло барып јаткан улузы курчаган. Ол олорло теҥ-тай куучындажып јӱрген, олордоҥ ӱренген. Олор дезе оныҥ сӧзин ајарулу уккан. Башка-башка укту-тӧстӱ улусты бирлик амадузы бириктирген. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кийнинде Алтайы, кара башту, кайыш курлу калыгы турган.

«Бис бӱгӱн Г. И. Чорос-Гуркин керегинде айдып, оныҥ эземин кереестеп тура, оныла кожо јӱрген, иштеген улустыҥ ады-јолын јаш улуска јартап, бийик кӧдӱрип јӱрер керек. Бирлик амадула калыгыныҥ јайым јӱрӱми учун тартыжып, акту јерге аттырткан улусты ундыбай, олордыҥ ады-јолдорын кереестеери агару керегис» — деп, Б. Бедюров айтты.

Кӧдӱриҥиде М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ишчилери, «Г. И. Чорос-Гуркин и Горный Алтай — гений и место» деген бичикти белетеп тургускан филология билимдердиҥ кандидаттары Татьяна Шастина ла Эльвира Чинина, филология билимдердиҥ докторы, ГАГУ-ныҥ литератураныҥ ла тилдиҥ кафедразыныҥ јааны Павел Алексеев ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрген ижи јанынаҥ айттылар.

Татьяна Шастина: «Бу бичик «Гений и место: Г. И. Чорос-Гуркин как символ Горного Алтая в русской литературе XX-начала XXI вв.» деген билим ӱлекер аайынча ӧткӧн иштиҥ шылтузында тургузылган, јайаандык иш бойы чокым литературовед ууламјылу. Бис Г. И. Чорос-Гуркинниҥ художественный ла публицистикалык тексттердеги сӱр-кеберин толо ло чындык кӧргӱзерге ченештис» — деп айтты.

Билимчиниҥ чокымдаганыла, бичикте бойыныҥ хронологиялык аайыла башка-башка бӱдӱм-жанрлу чӱмдемелдер (бӱткӱл бойы эмезе ӱзӱктеп) јуулган ла јарлалат. Кижи чыккан-ӧскӧн јериле јажын-чакка тудуш, оны бу јӱрӱмде тӧрӧл јериниҥ ээзи алып јӱрет, ӱйдежет. Бичиктиҥ эҥ башкы шӱӱлтези мындый болгон: јурукчыныҥ јаткан јериниҥ ле јайаандык ижиниҥ бириккенинде јаҥы, таныш эмес чындык чыгатанын кӧргӱзери болгон. Ол чындык санаттыҥ да, географияныҥ да аайыла ӧтпӧй јат. Онызы јурукчыныҥ кӧксиндеги сезими, јӱрӱмде корулап јӱрген коручылдары…

Эльвира Чинина, Павел Алексеев Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгына учурлалган бу бичик билим телекейинде сӱреен солун ла јаан учурлу керек деп темдектедилер.

Павел Алексеевтиҥ айтканыла, кажы ла албатыда бойыныҥ атту-чуулу алып-баатырлары бар. Је Григорий Иванович Чорос-Гуркин алтай да албатыга, онойдо ок орус та калыкка учурлу ла керектӱ. Гуркин ажыра бис алтай, орус албатылардыҥ најылыгын кӧрӧдис. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ учуры ӱредӱликте, прессада сӱреен јаан. Ол јаҥыс та алтай албатыныҥ оморкодузы эмес.

«Г. И. Чорос-Гуркинди текши Сибирь, Москва јакшы билер болгон. Ӧзӧк-буурыла, санаа-кӱӱниле алтай кижи болгон адында, ол Алтайы учун айдынган, келер ӧйин сананып, туйук санааларга алдырткан. Је турумкай, бекем ӧзӧгиле ол ичкери ӧзӱмге, јарыкка јӱткиген — деп, Эльвира Чинина айтты. — Шак оныҥ учун бис бӱгӱн мында јуулдыс. Оныҥ айдып, бичип салган јуруктары, чӱмдемелдери бӱгӱнги де кӱнде учурын, ӧдӱҥизин јылыйтпаган. Григорий Ивановичти орус интеллигенция курчаган. Тӧрӧл јуртында, Оносто, озочыл культураныҥ уйазы болгон».

Эльвира Петровнаныҥ айтканыла, Оносто баштапкы библиотека ачылганы Петр Макушиннеҥ ле Г.И. Чорос-Гуркиннеҥ камаанду. 1904 јылда Тӧрӧмдӧ болгон керектиҥ аайы-бажына чыгып болужарга Ленинградтаҥ јарлу билимчи Дмитрий Клеменц келген. Бу иштиҥ бажында Г. И. Гуркин турган. Дмитрий Клеменц, Андрей Анохин, Г. Потанин ле оноҥ до ӧскӧлӧри бирлик, озочыл кӧрӱмдӱ, ӧйин озолоп, меҥдеп, ӧмӧ-јӧмӧ иштеген…

Татьяна Туденева бойыныҥ куучын-эрмегинде солун бичиктиҥ, антологияныҥ, авторлорына јаан алкыш-быйанын айтты. Ол онойдо ок бичикке керектӱ фотојуруктарла болушкан А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейге, јааны Римма Еркиновага быйанын айтты.

«АР-дыҥ эл политика, јондыкла колбулар аайынча комитедине, јааны Людмила Варванецке текши Россияныҥ, республиканыҥ албатыларына Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгыла колбой эдилген јаан сыйга бодолду бичикти чыгарарга керектӱ акча-манатла болушканы учун база алкыш-быйанысты айдадыс.

Бу бичиктиҥ тиражы — 700. Оныҥ 200 экземпляры сый эттирте јараш, ӧҥдӱ јазалган. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгы эбире јылына тизӱ кӧдӱриҥилерле темдектелер. Темдектезе, быјылгы Эл-Ойын улу ла ойгор јерлежистиҥ эземине учурлалып ӧдӧр» — деп, Татьяна Николаевна айтты.

Кӧдӱриҥи ӧйинде «Оностогы кӱреениҥ» кӱндӱлӱ турчызы» деген бийик ат-јолло Россия Федерацияныҥ нерелӱ јурукчызы Игнат Ортонулов адатты. Мынаҥ озо бийик атла јарлу јондык ишчи, РФ-тыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы Степан Тюхтенев адаткан эди. «Оностогы кӱрее» деген фондтыҥ јааны Татьяна Туденева ла попечительский совединиҥ председатели Александр Манзыров уткуулду сӧстӧрин айдып, тоомјылу Игнат Ивановичке тӧшкӧ тагынар медальды ла Быйанду самараны табыштырдылар.

Билимчилер Татьяна Шастина, Эльвира Чинина «Г. И. Гуркин и Горный Алтай — гений и место» деген антологияны белетеп чыгарганын билим телекейинде јаан учурлу керек деп айдарга јараар. Тоолу кӱннеҥ Билимниҥ кӱни темдектелер. Айдарда, бу бичикти билимчилерге, шиҥжӱчилерге, тӱӱкизиле, Г. И. Чорос-Гуркинле јилбиркеп тургандарга јаан сыйга бодолду деп айдар керек. Бу бичик РФФИ-ниҥ (Российский фонд фундаментальных исследований) грантыла белетелип тургузылган. Гранттыҥ башкараачызы Т. Шастина, кожо Э. Чинина, П. Алексеев иштеген.

Антологияныҥ авторлоры Сибирьдиҥ, Томсктыҥ, Барнаулдыҥ ол ӧйдӧги чыккан газет-журналдарын ылгап, кӧмзӧ-архивтериле иштеген, бедиренген. Бичикте баштапкы катап Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ончо бар тексттери, оригиналдары чыгарылып јарлалды. Мынаҥ озо јурукчы керегинде кемиле, учурыла мындый јаан билим иш чыкпаган деп айдар керек.

Алтайдыҥ чындык алып-баатыры бӱткӱл Сибирьдиҥ оморкодузы, ижемјизи болгон. Бӱгӱнги кӱнде јаш ӱйе Г. И. Чорос-Гуркинди телекей, ороон, республика кеминде тереҥжиде кӧрӱп, оныҥ ӱргӱлјикке мактулу учурын кӧксине салар, шак бу агару, ойгор јерлежистеҥ јозок алар деп иженели.

Бичиктиҥ авторлорын једимдӱ ижиле, Билимниҥ кӱниле кычыраачыларыстыҥ адынаҥ уткыйдыс.

К. ПИЯНТИНОВА

Е. Бутушевтиҥ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина