Алтайдын Чолмоны

Ак айдыҥ байрамы

07.02.2020

Бу јуукта Горно-Алтайсктагы Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта Чага-Байрам ӧтти.

Кӱн эбирбес кӱлер туу!

Ай эбирбес алтын туу!

Аба jажыл jалбракту,

Ару Кан-Алтайым!

Ал ажузынаҥ беригер,

Алтай-Кудайым, алкыш беригер!

Бу школдо ол ӱчинчи јыл улай ӧткӱрилип јатканын темдектеер керек. Бастыразын баштаган кижи — алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Вера Кармакова. «Чага-Байрамды алдында да јылдарда ӧткӱрип туратан болгоныс. Калганчы ӧйдӧ балдар бу байрамла бойлоры јилбиркеп турарда, Чага-Байрамды ӧткӱрерин бистиҥ школдо орныктырар деп санандыс» — деп, Вера Якшибаевна куучындайт. Быјыл байрамды алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Наталья Текешева ла онынчы класстыҥ ӱренчиги Эркин Чевалков башкарып ӧткӱрдилер.

Чага-Байрамды алкыш-јаҥарла «Кӱн-Керел» деген ӧмӧлик ачты. Јараш алтай кеп-кийимдӱ, узун эки тулуҥду эпшилерди балдар кӧрӱп, соныркап турды. Байрамды оноҥ ары Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисти Болот Байрышев улалтты: ӱренчиктерге ол Чага-Байрамныҥ учуры, Алтайдыҥ Ак-Буркан Кудайы керегинде бир эмеш куучындады, бойыныҥ «Алас» деп кожоҥын кожоҥдоордо, кандый башка ӱндер чыгып турган деп, балдар кайкаган.

Георгий Константинович Жуковтыҥ адыла адалган школдыҥ директоры Виктор Затеев бастыра айылчыларга, ӱредӱчилерге, ӱренчиктерге, школдыҥ ветерандарына байрамга келгени учун јаан быйанын айтты. «Бу јылда јарлу јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы темдектелип јатканыла колбой, Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына, школ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 60 јыл болорына учурлай, эмди де кӧп тоолу керек-јарактар болор. Олорго слерди кычырып турус, келигер» — деп, ол айткан.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министриниҥ ордынчызы Виктор Каланаков, Эл Курултайдыҥ экономиканыҥ, акча-манаттыҥ ла каланныҥ политиказы аайынча комитединиҥ председатели Артур Кохоев байрамныҥ туружаачыларына јаҥы јылда ырыс, сӱӱнчи, бек су-кадык, јаманды ыраадып, јакшыны јууктатсын деп кӱӱнзегиледи.

«Алтайдыҥ эпшилери» деп тергеелик јондык биригӱниҥ башкараачызы Светлана Полетаева балдарга бу јӱрӱмде бойыныҥ ырызын тапсын деп кӱӱнзеди. «Чага-Байрам — ол ару, ак байрам. Оныҥ учун бӱгӱн кандый бир не-немени кӱӱнзеп сананзагар — алаҥзу јогынаҥ бӱдӱп калар. Слер јааназаар, ырысту эне-адалар болугар» — деп, Светлана Ефимовна ӱренчиктерге акту јӱрегинеҥ кӱӱнзеди. Ол Г. И. Чорос-Гуркин керегинде бу ла јууктарда кепке базылган бичикти библиотекага сыйлады.

Балдар байрамга быжу белетенгени билдирип турды: толо зал, бастыразы ару-јараш кийимдӱ, кӧп тоолу ӱренчиктер алтай кеп-кийим кийген, балдар ӱлгерлер кычырды, ойын-концертти соныркап кӧргӧн. Концертте анайда ок Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти Эмиль Толкочеков, 9-чы таҥмалу «Гармония» гимназияныҥ бијечи кыстары база турушкан.

«Солоҥы» журналдыҥ редакторы Кӱлер Тепуков балдарга «Алтай калыктыҥ чӧрчӧктӧрин» ле бойыныҥ ӱлгерлериниҥ јуунтызын сыйлады.

Залдагы байрам кӱреелей бијеле тӱгенди: бастыразы бой-бойыныҥ колдорынаҥ тудужып, бијелегиледи.

11-чи класстыҥ ӱренчиги Денис Чабачаков Чага-Байрам керегинде мынайда куучындады: «Бистиҥ школдо алтай Јаҥы јыл ӧдӱп турганына мен сӱрекей сӱӱнедим. Анчада ла Болот Байрышевтиҥ кожоҥдогоны меге бӱгӱн тыҥ јарады. Быјыл школды божодып, ӱредӱмди Горно-Алтайск каланыҥ педагогический колледжинде улалтарым. Оныҥ учун ол јылда школыма Чага-Байрам кӧрӧргӧ, байла, келерим».

Денистиҥ ӱредӱчизи Алтынай Кергилова бойыныҥ санааларыла база ӱлешти: «Мен физиканыҥ ла математиканыҥ да ӱредӱчизи болзом, Чага-Байрамга ондый ла ок быжу белетенедим. Бистиҥ школдо ӧдӱп турган Чага-Байрам меге јарайт. Озолондыра ла чегедегимди, бӧрӱк-ӧдӱгимди белетейдим. Кирген айылчыларды уткуп, кезиктериле кожо јурукка да соктырынадым. Ӱренчиктер ле ӱредӱчилер бастыразы бой-бойына акту кӱӱнинеҥ болужып, белетенип јат. Кажы ла јыл бис Чага-Байрамды бийик кеминде ӧткӱрерге тыҥ албаданып јадыбыс. Балдарга бойыныҥ Алтайы керегинде ӱзе ле билер керек деп сананып турум, оныҥ да учун мындый байрамдарды јилбилӱ ӧтсин деп, чырмайып јадыс».

Бу школдо «Алтай калыктыҥ культуразыныҥ тӧс јери» бар эмтир: кӧрӱ-сургал божой берерде, байрамныҥ туружаачылары ары барып, айылчыларга белетелген кӧчӧни, чегенди ичип, боорсокты, јӧргӧмди амзаган.

Оноҥ бастыра балдар кийинип, бу кыштыҥ јылу кӱнинде тышкары болуп јаткан маргаандарда турушкылады. Башка командаларга бӧлӱнип, балдар кӱреш, тебек, камчы согоры аайынча маргаандарда маргышкан.

Чага-Байрам бистиҥ республикада орныктырылганын, албаты-јон ого јылдаҥ јылга оноҥ артык белетенип, ол јакшы ӧдӱп турганын темдектеер керек. Болчомдордыҥ садиктеринде, школдордо Чага-Байрам ӧткӱрилип турганын угарга да сӱӱнчилӱ! Чындап та, јакшы керектерди кӧбизинде бистиҥ јаш ӱйенеҥ баштаар керек: бойыныҥ тӱӱкизин тоозын деп ӱредип, алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдарын олорго јаштаҥ ала јартаар керек. Ӧскӧ ороонго эмезе калага барып, «мен — алтай» деп, уйалбай, кӧдӱриҥилӱ јӱрӱп, балдарыс оморкоп турзын.

Кирген јыл Ак чычканныҥ јылы деп, байла, бастыразы билер. Бу јылда чыккан улуска чеберленип јӱрер керек деп айдыжат. Чага-Байрам — ол ак айдыҥ байрамы, айдыҥ јаҥырганыла кирип турган јыл болгонын балдарга угарга јилбилӱ, нениҥ учун дезе, бу ла јуукта Јаҥы јыл болды не деп, олор айдат: «Биске, алтайларга, кандый јакшы — Јаҥы јыл эки катап темдектелет!»

Бойымныҥ адымнаҥ бистиҥ калык бирлик, нак јатсын деп кӱӱнзеп турум. Бой-бойыска болужып, ӧрӧ тартынып јӱректер! Амадаган амадулар бӱтсин! Айылдарда јӱрекке јылу айалга болзын, балдардыҥ каткызы угулып турзын! Су-кадык, ырысту, турумкай болугар!

Диана ТАНТЫЕВА