Алтайдын Чолмоны

Корумду јурттыҥ курч сурактары

07.02.2020

Бу тураны тутканы јӱс јылга јууктажа берген. Јӱс јылдаҥ ажа да берген болордоҥ айабас. Тӧзӧлӧрдӧҥ  ала эмдиги ӧйгӧ јетире ол балдар ӱренген школ болуп јат. Тергеебисте мындый эски школ, байла, јок…

Кӧксуу-Оозы аймакта Корумдуныҥ школы 1928 јылда тудулган деп, окылу чотолот. Бу тура 1905 јылда тудулганы керегинде јетирӱлер база бар. Оны кайдаҥ да келген адалу-уулду улус туткан дежет.

–1930-чы јылдарга јетире Корумдуда баштамы ӱредӱлӱ школ болгон. Оноҥ, совет јаҥ туруп, колхозтор тӧзӧлип, аймакка алтай школ керек болордо, Корумдуныҥ школын јетијылдык ӱредӱлӱ алтай школ  эткен.  Бого Сугаштаҥ, Абайдаҥ, Амурдаҥ, Кујурлудаҥ, Тӱҥӱрдеҥ ле ӧскӧ дӧ алтай јурттардаҥ балдар келип ӱренген. Школдыҥ јанында интернат болгон, балдар ондо јадып, амыраар кӱндерде 50-60 км јерге јойу јанып ла ойто келетен. Школ эки сменала иштеген, ӱренчиктериниҥ тоозы 70-80 балага једип туратан. Мениҥ энем, 1938 јылдыҥ кижизи, бу школдо ӱренген. 1930-чы јылдардыҥ улузы мында ӱренгени архив-документтерде бар. Бу школдо иштеген јаан јашту ӱредӱчилер ончозы божогон – деп, Корумдудагы баштамы ӱредӱлӱ школдыҥ директоры Ирина Юстикеевна Иркитова куучындайт.

1950-чи јылдардыҥ ортозы киреде Сугаш, Тӱҥӱр ле ӧскӧ дӧ јурттарда школдор тудулып башталарда, Корумдуныҥ школы ойто баштамы ӱредӱлӱ школ боло берген.

Тургуза ӧйдӧ бу школдо 1-4 класстардыҥ 15 ӱренчиги ӱренет. Школдо эки ӱредӱчи – Ирина Юстикеевна ла Зинаида Байрымовна Суртаева. Јурттыҥ балдары 5-чи класстаҥ ала тогузынчыга јетире одоштой Кастактуныҥ школында ӱренедилер.

–Бистиҥ школыс тудулган ӧйдӧҥ ала ол ло бойы турат, оны чыныктап јазаар јаан иштер качан да ӧтпӧгӧн – деп, школдыҥ директоры айдат. –Мен бойым оогошто бу школдо ӱренгем. 1986 јылда бого иштеп келеримде, ол ло эски бойы турган.  Јаҥырта тудатан, чыҥдыйлап јазайтан јаан иштер мында ӧтпӧгӧн,  ӱредӱлӱ јыл башталар алдында јӱк будук-эшле болуш болотон. Школдыҥ јабынтызыныҥ шифери ӱлтӱрейле, турага суу кирип баштаарда, 2010 јылда јабынтыны солыгандар. Оноҥ, 2013 јылда, тураныҥ ичинде электроэмиктерди солыыр иш ӧткӧн. Јаҥы эмиктерди эптештире јажырар, тураныҥ ичин јарандыра јазаар болгондор. Оноҥ бери  7 јыл ӧтти, је ол темдектелген иштер бӱтпей артып калган.

2000 јылдардыҥ башталарында Кош-Агаш аймактыҥ Аркыт деген оогош јуртында балдар тӱште школ, эҥирде клуб болгон турада ӱренгенин кӧрӱп кайкаган эдим. Је ол једерге ыраак ла кӱч, јаткан улузы ас јурт болгон. Корумду – аймактыҥ тӧс јуртынаҥ 10 ло км киреде турган, эл-јоны озодоҥ бери јаантайын школду јаткан јурт. 2010 јылдыҥ тооалыжыла мында 228 кижи јуртаган, бу тоо ӧткӧн он јылга јаан кубулбаган. Канча онјылдыктардыҥ туркунына нениҥ учун бу школдыҥ айалгазына кандый да ајару болбогонын оҥдоорго кӱч.

Школдыҥ туразына кирип ле барзаҥ, эжиктеги кыпта балдардыҥ ажанган јери. Балдар ӱренген, казан аскан, «ӱредӱчилердиҥ» деген кыптар аргазы јок тапчы. Тураныҥ стенелерин, потологын, текши айалгазын кӧрзӧҥ, ичиҥ ачыыр…

Федерал башкартуныҥ ороонныҥ бастыра школдорын 2019 јылга јетире јылу туалеттерле јеткилдеер јакылтазын бӱдӱрер иштер бу да школдо ӧткӧн эмтир. Ирина Юстикеевнаныҥ куучындаганыла, Корумдуныҥ школында јылу туалет тудар иштерди 2019 јылдыҥ  кӱчӱрген айында сооктор башталып каларда баштап, јылдыҥ учында, јаҥар айда, јӱк арайдаҥ тӱгескен.  Јурттыҥ улузы сууны агын суудаҥ алат, сууӧткӱш те, колонкалар да мында јок. «Мен озо баштап школдыҥ ишчилерин суу тажыткам. Ондо јаан бачок бар, ого. Баштапкы ӧйлӧрдӧ соок кӱндерде балдар туалетле тузаланып туратан.  Је бир кӱн ондогы насос кӱйӱп калган. Быјыл кӱчӱрген айда јаҥызын экелип тургускан. Ол једикпестӱ болуп, туалет эмдиге иштебей туруп јат…» – деп, школдыҥ директоры айткан.

Суу јанынаҥ айдар болзо, Корумдуда  јер алдыныҥ суузына једерге канча ченелтелер эдилген, је сууны таап болбой јадылар деп, јурттыҥ улузы айдат. Улустыҥ, мал-аштыҥ, чочко-такааныҥ  – ончозыныҥ сугады бир јерде. Бу јанынаҥ Роспотребшиҥжӱге де канча баштанулар болгон. Је олор шиҥжӱлер эдип, слердиҥ суугар ару деп айдатан эмтир. «Карын, бис агын суудаҥ ичедис – деп, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ депутаттар Совединиҥ депутады Светлана  Майманова айдат. –Школдыҥ ла сууныҥ курч сурактарын бис аймактыҥ депутаттарыныҥ сессия-јуундарында, республиканыҥ аймакка келип турган башкараачыларына канча айтканыс.  Корумдуда  2021-2022 јылдарда јаҥы школ тударын аймак планына кийдирип салган. Јуртта сууӧткӱш ӧткӱрери база пландарга кирип калган.  Аймактыҥ мынаҥ озо башкараачыларына кӧрӧ, эмдиги јааны Олег Акимов ло башкартузыныҥ јааны Олег Кулигин Корумду јурттыҥ јылдарга туруп калган сурактарыныҥ аайы-тӧӧйине чыгарга болужар кӱӱндӱ улус».

Кӧксуу-Оозы аймактыҥ јааныныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы Тамара Шадринадаҥ Корумдуда јонјӱрӱмдик тудумдардыҥ айалгазын сурап угарыста, јуртта клуб бар, јуукта балдар ойноор јер ачылган, јиит улузы кӧп јакшы јурт деп айткан. Корумду бийик јерде турганы учун сууны табарга кӱч болуп јат. Аймакта суу јанынаҥ сурак курч турган сок јаҥыс јурт Корумду болгонын ол ајарган.

Корумдуда јаҥы школды тудар јер темдектелип калган, мында ок спортзал тудуларына јурттыҥ улузы иженет. Балдар эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келишкен школдордо ӱренер учурлу, медициналык болуш улуска једерге јуук болоры, јурттарда ФАП-тар тудары керегинде ороонныҥ президентиниҥ Федерал Јуунга быјылгы Баштанузында айтканын ајаруга алза, Корумду јуртта школды да, ФАП-ты да тудар керек.  Тургуза ӧйдӧ Кастакту јурттыҥ фельдшери неделеде эки катап Корумдуга келип иштейт. Бу эки јуртты кӧрзӧ, эл-јоныныҥ тоозыла Корумду Кастактуны чик јок акалап јат. 2010 јылдыҥ тооалыжыла, Кастактуда 149, Корумдуда 228 кижи јуртаган.

Бӱгӱн Сугаш, Корумду, Кујурлу јурттар Кӧксуу-Оозы аймакта  кӧдӱрези алтай јон јуртаган ӱч ле алтай јурт. Республикан, аймак кеминде ӧткӧн кӧрӱлерде ле байрамдарда алтай калыктыҥ чӱм-јаҥын, кеендик јайаанын бу јурттардыҥ јаҥарчылары, устары, спортчылары корулайт. Је ӧзӱмин кӧрзӧ, јонјӱрӱмдик тудумдарыныҥ айалгазыла аймакта олор эҥ соҥдогон јурттардыҥ тоозында.

«Бистиҥ аймакка кандый ла талалардаҥ јорыкчылар кӧп келип јат. Оныҥ учун бу јерде јуртаган ӧс калыктыҥ, алтайлардыҥ, чӱм-јаҥын, јайаанын кӧргӱскен тӧс јерди, алтай айылды аймактыҥ тӧс јуртында тударга сананганыс. Ого јараар јерди талдап алган болгоныс. Је бу баштанубысты аймактыҥ башкартузына јетирип, аайы-тӧӧйин сакып турганчабыс, јеристи кресттӱ јаҥныҥ часовнязын тударга берип ийген» – деп, Светлана Майманова куучындаган.

Тургуза ӧйдӧ алтай чӱм-јаҥ аайынча иштеген тӧс јер эдип Корумду јурттыҥ клубында бир кып јазалат. Соҥында,  јуртта јаҥы школ тудулза, алтай тӧс јерге школдыҥ эски туразы берилер деп, бу ишти баштагандар иженет.

Бу јурттаҥ Тӱндӱк јерлер јаар иштеп барып турган улус ас болгоны биске солун болгон. «Аймактыҥ тӧс јуртыныҥ магазиндеринде, эмчилигинде, ӧскӧ дӧ јерлерде Корумдуныҥ кӧп балдары иштеп јат. Јиит билелер Кӧксууда тураларын тудуп, оноор кӧчӧт» – деп, јурттыҥ улузы айдат.

Јурттыҥ библиотеказында озодо ло эмди чыккан алтай бичиктерди  кычырып турган улус ас эмес эмтир. Тилин билери, јаҥын тудары  јурттыҥ јаҥжыгузында. Корумдуныҥ балдары ончозы алтайлап куучындажат.

Јӱрӱмистиҥ качалаҥду тӱбектери, ол тоодо аракыдаш, бу да јуртты кыйып ӧтпӧгӧн. Магазинде аракы садылбай јат, је оны айылдардаҥ јажытту  садатаны эмдиге бар эмтир. «Бисте тышкары јыгылып калган, анаар ла эзирик баскан улус јок» – деп, келиндер куучындаган.

Јурттыҥ улузы пай-јерин алып, мал-ажын тудуп, јадын-јӱрӱмин ӧйгӧ келиштире  тӧзӧп, ада-ӧбӧкӧзиниҥ јерин таштабай, јуртап ла јат. Крестьян-фермер ээлемдер туткан Артур Майманов, Василий Аяшев, Павел ле Александр Кыпчаковтор, аргачы Марина Кебекова  јуртта ӧткӧн јондык иштерде јаантайын болужып, аргалу јӧмӧлтӧзин јетирет.

«Оймон ичи он айры, он айланган эрјине. / Он алты јашту тужыста ойноп јӱрген алтайыс. / Кадын-Бажы канча айры, / канча айланган эрјине. / Канчын јиит тужыста ойноп јӱрген алтайыс» – деп, бу јердеҥ, туш улус кӧптӧп келерде, туу-тайгалар ажыра эмдиги Оҥдой, Кош-Агаш, Улаган аймактардыҥ јерине кӧчкӧн алтайлардыҥ  комыдалду кожоҥдоры тӱӱкиде арткан.

Республиканыҥ тӱндӱк аймактарыныҥ калыҥ ӧс калыгы ӧйлӧ кожо тилин, јаҥын, јаҥжыккан ижин јылыйтканын, туура јердеҥ кӧп улус келгениле алтай јурттар кунураганын эмдиги Турачак, Чой, Чамал аймактарда кӧрӧдис. Мыны сананза, Кӧксуу-Оозы аймакта арткан алтай јурттардыҥ курч сурактары, текши ӧзӱми јаҥыс та јаҥдардыҥ эмес, је анайда ок текши алтай јондыктыҥ ајарузында ла кичеемелинде болор керек деп бодойдым.