Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Баштамы класстарды изӱ курсакла јеткилдеериниҥ сурагы

11.02.2020

Россияныҥ президенти Владимир Путин Федерал Јуунга Баштанузында 1-4 класстардыҥ ӱренчиктерин изӱ курсакла тӧлӧттирбезинеҥ азыраарын јеткилдеер јакылта эткен. Ол ондый азырашты акча-манатла ӱч јердеҥ јеткилдеер шӱӱлте айткан — федерал, тергеелик ле јербойыныҥ бюджеттеринеҥ. Керектӱ инфраструктуразы бар тергеелерде ӱренчиктерди 2020 јылдыҥ сыгын айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала изӱ курсакла тӧлӧттирбезинеҥ азыраар учурлу, арткандарында дезе 2023 јылдаҥ ала.

Азыраш јасакла, ээжилерле быжулалар

Президент Владимир Путинниҥ јартаганыла, «бу суракла јаан куучындар ӧткӧн, мындый да шӱӱлтелер болгон: кирелтелери тӱҥей эмес, башка улус тӱҥей јӧмӧлтӧ алганы ондый ла чын керек эмес». Је В. Путинниҥ айтканыла, Россияныҥ обществозына ончо балдар бойлорын тӱҥей айалгада сескени учурлу.

Онойдо ок президент Владимир Путин Липецкий областьтыҥ јондык ишчилериле туштажуда тергеелерде школдорго балдарды изӱ курсакла азыраарга јербойыныҥ аш-курсагын садып аларын тӧзӧӧр керек деген шӱӱлте эткен. Оныҥ темдектегениле, озо ло школдорды керектӱ јепселдерле јеткилдеер, аш-курсак јетирери јанынаҥ јӧптӧжӱлер тургузар керек. «…Јербойында аш-курсак иштеп чыгарып тургандарда олорды садар рынок боло берер… ӧскӧ јерлерде оны база тӧзӧӧр керек» — деп, Владимир Путин айткан.
Оныҥ јетиргениле, тургуза ӧйдӧ ончо ӱредӱлӱ заведениелерде изӱ курсакла азыраары тӧзӧлбӧгӧн.

«Ончого јуук тергеелерде, кайда айалга тӧзӧлбӧгӧн сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала кыймыгу эдилери темдектелет» — деп, государствоныҥ јааны јетирген ле башкаруга ла тергеелердиҥ башчыларына бу ишти толо нормативный тӧзӧгӧлӧ јеткилдеер јакылталар берилер деп кошкон.

Ӧткӧн јылдыҥ ӱлӱрген айында Госдума «су-кадык курсак» деген оҥдомолдыҥ тӧс ээжилерин быжулаган јасактыҥ ӱлекерин баштапкы кычырышта јараткан. Школдордо азыраш олорго тӧзӧлгӧлӧнип ӧдӧр учурлу. Ондо баштамы класстардыҥ ӱренчиктерин изӱ курсакла кыйалтазы јоктоҥ азыраары керегинде аҥылу айдылган. Је ада-энелердиҥ чодыла эмес. Эмди бу јасактыҥ ӱлекерине президенттиҥ Баштануда айткан шӱӱлте-јакылталары кийдирилип, оны экинчи кычырышта кӧрӧри темдектелет.

Јасактыҥ ӱлекерин тургузар баштаҥкайды Федерал Јуунныҥ ӱстиги ле алдыгы палаталарыныҥ председательдери Валентина Матвиенко ло Вячеслав Володин, онойдо ок парламенттеги фракциялардыҥ јаандары эткен. Кубулталардыҥ пакеди «РФ-та ӱредӱлик керегинде» ле «Аш-курсактыҥ чыҥдыйы ла јеткери јок болоры керегинде» деп эки федерал јасакка кийдирилет. Башкару оны јӧмӧгӧн. «Бис ӱренчиктерди тузалу ла јӱзӱн-башка аш-курсакла азыраар учурлу» — деп, Госдуманыҥ председатели Вячеслав Володин чотойт. Балдардыҥ су-кадыгы — ол ада-энелерге де, государствого до эҥ баштапкы учурлу сурак деп, ол эзеткен. Оныҥ учун су-кадык ла јеткери јок курсак-тамактыҥ тӧс ээжи-некелтелерин быжулап, балдардыҥ ажаныжында кыйалтазы јоктоҥ изӱ курсак болорын чокым темдектеер керек.

Јаҥы јасак балдардыҥ аш-курсагын белетееринде курсактыҥ кожымактарын, тӱрген ӧзӧриниҥ стимуляторлорын, ГМО, пестицидтер, агрохимикаттар ла су-кадыкка јеткерлӱ ӧскӧ дӧ веществолор тузаланарын јаратпайт. Онойдо ок јаҥы јасак јарадылган кийнинде, ада-энелер школдо балазыныҥ јип турган курсагын-менюзын шиҥжӱлеер аргалу болор. Ол керегинде јетирӱлер ӱредӱлӱ учреждениелердиҥ сайтында кыйалтазы јоктоҥ болор учурлу. Изӱ курсакла јеткилдеерин тӧзӧӧрдӧ, баланыҥ су-кадыгына кандый бир салтар болбозын деп, ада-энелер ӱредӱлӱ организацияларга баланыҥ су-кадыгыныҥ айалгазы керегинде јетирӱ эдер тап-эриктӱ болуп јат.

Јасактыҥ ӱлекери балдарды ла бир кезик группа эл-јонды чыҥдый, јеткери јок ло су-кадык курсакла азыраарын тӧзӧӧриниҥ аҥылуларын база темдектейт. Документте аш-курсактыҥ чыҥдыйы деп оҥдомол, јеткери јок болорыныҥ, курсактыҥ туза-тамзыгыныҥ јартамалдары берилген.

Ӱренчиктердиҥ тергеелер сайын курсак-тамагы башка-башка ла балдарда аллергия болор учун федерал јасакта јӱк текши некелтелер бичилген. Темдектезе, баштамы класстардыҥ ӱренчиктериниҥ менюзында кыйалтазы јоктоҥ изӱ курсак болоры бичилген, изӱ чай ла ӧскӧ дӧ суузын ајаруга алынбазынаҥ. Је баланы «неле де болзо» деп азыраарга јарабас, СанПиН-ниҥ балдардыҥ курсагы аайынча некелтелери: аш-курсактыҥ тӧс бӱдӱмдериниҥ, ийделе, тамзык-веществолорло јеткилдеериниҥ, порциялардыҥ бескезиниҥ нормалары ајаруга алынар учурлу.

Курсак тамзык ла ток болор учурлу

Специалисттердиҥ чочыдулу јетирӱзиле, ӱренчиктер сӱтти нормазынаҥ 20 процентке, творогты — 40, маалаажын ла фрукталарды 34 процентке, балыкты 50 процентке ас јип јат. Је макарон курсакты, орто тооло, 35 процентке, сахарды 15, кондитерский курсакты 23 процентке кӧп јип турулар. Углеводтор артыкташ турган болзо, балдар белокты, минерал веществолорды ла микроэлементтерди јетире албай јат. Ӱренчиктердиҥ кӧп ӧйи школдо ӧдӱп турган болзо, санитарный ээжилерле олор керектӱ курсак-тамактыҥ 60-70 процентин школдо јиир учурлу.

Тергеелерде ӱренчиктердиҥ курсагына субсидияны канайда чоттойдылар? Отраслевой аш-курсактыҥ институдыныҥ мониторингиле мында аайы-бажы јок айалга турат. Кӧп саба тергеелерде ӧткӧн јылдардыҥ тоолорын алып, олорды бюджеттиҥ јаҥы айалгаларына келиштирип јадылар.

Јасактыҥ ӱлекеринде айдылганыла, акча-манат јанынаҥ тӧзӧгӧ эдилип, мынайда чокымдалат: «ӱредӱлӱ государственный ла муниципал организацияларда баштамы текши ӱредӱ алып турган ӱренчиктерди акча тӧлӧттирбезинеҥ бир катап изӱ курсакла азыраарын тӧзӧӧри» керегинде куучын ӧдӧт. Ада-энелерге акча тӧлӧттирбестеҥ. Акча-манат тергеелердиҥ бюджеттеринеҥ болор, олорго бу керекке федерал бюджеттеҥ субсидиялар берилер аргалу.

Минӱредӱликтиҥ јетирӱлериле, ӧткӧн ӱредӱлӱ јылда бир баланыҥ эртен тура ажанганыныҥ орто баазы 46,46 салковой, тал-тӱштеги ажаныштыҥ 66,63 салковой болгон. СанПиН-ниҥ ӧрӧги некелтелерин ајаруга алзабыс, баланыҥ бир катап изӱ курсакла тамзыктанганыныҥ орто баазы 75,79 салковой.

Эмди тура балдарга бастыра школдордо изӱ курсак берилбей јат. Тергеелерде кемди неле азыраарын бойлоры јӧптӧйт. Госдумада ӧткӧн јылдыҥ кандык айында айдылганыла, јеҥилтелерлӱ де балдардыҥ јӱк 64% изӱ курсак јип туру. Ада-энелердиҥ тал-ортозы балдарына айылынаҥ школдо јиирге курсак берип јат. Балдардыҥ кӧбизи школго кургак курсак ла снектер алат, јӱк 9% изӱ курсак алып јат. Эксперттердиҥ шӱӱлтезиле, онызы социальный курсактаныштыҥ системазыныҥ кызалаҥду айалгазын кӧргӱзет. Балдардыҥ ооруларыныҥ ортозында ич-карынныҥ оорулары баштапкы јерде.

Баштамы школдо кыйалтазы јоктоҥ ло чыҥдый изӱ курсакла азыраар сурак чын курчыган. Бӱгӱнги кӱнде кӧп тергеелер ӱренчиктердиҥ курсагына субсидия чыгарат, је федерал кеминде бирлик иш јок. Темдектезе, Москва, Чукотка, Коми Республика бастыра баштамы класстарды тегинге азыраар акчаны тапкан. Санкт-Петербургта, Сахалинде, Тюменьде, Тверь областьта ла ӧскӧ дӧ тергеелерде улус балдарыныҥ курсагы учун бааныҥ 50 процентин тӧлӧйт. Је кӧп саба тергеелерде айалга ӧскӧ — тегинге јӱк кенек балдар, јадыны коомой ло кӧп балдарлу билелердиҥ балдары ажанат. Бу да ажанышка јербойыныҥ бюджединде акча једишпейт. Кезик балдар — јӱк каша, ада-энелери тӧлӧп турган балдар гарнирлу котлет јип те турган учурал бар. Јаҥы јасактыҥ ӱлекери школдо изӱ курсакла азыраарын јарандырар учурлу.

Баштамы школдо бастыра балдарды изӱ курсакла јеткилдегени — ол ороондо билелерге јаан болуш. Је федерал бюджеттиҥ јӧмӧлтӧзи јогынаҥ тергеелер бу суракты бӱткӱлинче аайлаштырып болуп албас деп, отраслевой аш-курсактыҥ институдында чотойдылар. Акча-манатты јӱк продукталар садып аларына чыгарза, ас ла салза, 37 млрд салковой керек. Је тергеелерде ажанышты тӧзӧӧрин — казанчылардыҥ ишјалын, курсак тартарын, кичеерин, ашканаларды арутаарын — ајаруга алза, керектӱ акчаныҥ кеми 55 млрд салковойго чыга берет. Бу тоо донор-тергеелерди ајаруга албазынаҥ чыгат.

Изӱ курсакла азыраарын тӧзӧӧри — ол ӱредӱлӱ керекте учурлу иш. Оны јасакла быжулаганы тергеелерде ишти јарандырар арга берер деп, ӱредӱликтиҥ министерствозында чотойдылар. Министерство изӱ курсакла азыраарында тергеелердиҥ ченемелин шиҥдейт ле эҥ артык ченемел текши ороонго таркадатан шӱӱлтелердиҥ тӧзӧгӧзине салынар.

Ченелте

Былтыр јаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала Сургуттыҥ мэриязы школдордо балдарды азырап турган курсакка кӧчкӧн. Чиновниктерди каланыҥ школдорына курсак белетеп турган бир ле комбинат азырайт. Бу керек јаҥыс катаптыҥ эмес — школдордыҥ обедин јетиреечилерле јӧптӧжӱ јаантайынга тургузылган. Мэрия алдында оны азыраган бойыныҥ управлениезиниҥ јеткилдежинеҥ мойноп ийген. Олордыҥ курсагыныҥ кеми јаан болор, је курсак бир ле продукталардаҥ белетелер. Олордыҥ ла балдардыҥ менюзы тӱп-тӱҥей. Аш-курсактыҥ комбинадыныҥ ишчилери бош салынбай јат, ондый ла обедти каланыҥ мэри база јиир деп билип јат.

—Бис чын эткенис деп бодойдыс. Баштапкызында, онойып бис каланыҥ ӱренчиктериниҥ курсагыныҥ чыҥдыйын шиҥжӱде тудадыс. Экинчизинде, озолодо чоттогоныла, бис јылына јети миллион кирези салковойды чыгымдап аларыс. Оны бис каланыҥ керектерине тузаланарыс. Эмди бис бу ченелте кандый барып турганын кыракы шиҥжӱде тудадыс. Эмди тура ончо јакшы, курсак амтанду, тузалу — деп, мэрияныҥ ишчилери айдат.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА белетеген

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина