Алтайдын Чолмоны

«Билим-шиҥжӱлӱ ижигер текши ӧзӱмге камаанду…»

11.02.2020

Ӧткӧн неделеде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Россияныҥ билиминиҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧтти. Јуунга республиканыҥ билимле колбулу иштӱ учреждениелериниҥ, организацияларыныҥ ишчилери, ветерандары, тергеениҥ јаҥыныҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ, ӧскӧ дӧ ведомстволордыҥ јаандары, јондык биригӱлердиҥ  чыгартулу улузы туруштылар.

Билимниҥ кӱниле, профессионал байрамла јуулгандарды Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин уткыды.

«Билимдеги аргаларды корыыры, быжулаары ла чыҥдый ӧскӱрери — кажы ла тергеениҥ, онойдо ок јондыктыҥ ла текши ороонныҥ конкуренция-маргышта турумкай болорыныҥ јаан учурлу айалгазы болуп јат. Ороонныҥ президенти Валдимир Путинниҥ темдектегениле, онызы јогынаҥ телекейлик кемдӱ продукция чыгарарын тӧзӧӧри, транспорттыҥ инфраструктуразын јаҥыртары, инновациялык технологияларды тузаланары, аш-курсак јанынаҥ јеткер јок болорын быжулаары, айландыра ар-бӱткенниҥ ле су-кадыкты корыырыныҥ айалгазын јарандырары аайынча јаан керектерди ле ӧскӧ дӧ амадуларды бӱдӱрер арга јок» — деп, ол айтты.

Олег Хорохординниҥ темдектегениле, бистиҥ тергееде 300-теҥ ажыра билимчилер, ол тоодо билимдердиҥ 30 докторы, билимдердиҥ 200 кандидады иштейт. «Республикада ӧткӱрилип турган билим-шиҥжӱлӱ иштер эл-јонныҥ јилбӱлерине, экономиканыҥ керексиштерине келижет, олор ӧзӱмниҥ эҥ баштапкы ууламјыларыла колбулу ӧткӱрилет. Темдектезе, экологияга јеткер јок болоры, јурт ээлем, анчада ла мал-аш ӧскӱрери (мында Туулу Алтай мал-аштыҥ угын јарандырарында, агаш ээлемде, кырлу јерлердиҥ турумкай ӧзӱминде бойыныҥ једимдериле оморкойт) деген ууламјыларда. Онойдо ок гуманитар бӧлӱктеги шиҥжӱлер — тӱӱки ле археология, алтай тил ле литература, Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ этнокультурный энчизи аайынча иштер» — деп, башчы чокымдады.

Кӧдӱриҥилӱ јуунда башчы государственный кайралдар табыштырды. Философия билимдердиҥ докторы, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи Юрий Табакаевке једимдӱ билим-практикалык, билим-педагогикалык ижи ле узак јылдарга ак-чек иштегени учун «Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи» деп ат адалды.

Билимге јаан камааны, эрчимдӱ шиҥжӱ ле ак-чек ижи учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла филология билимдердиҥ докторы, ГАГУ-ныҥ орус тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразыныҥ јааны Павел Алексеев, јурт ээлемниҥ Горно-Алтайский билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ билим ишчизи Ольга Басаргина, Горно-Алтайсктыҥ педколледжинде естественный дисциплиналардыҥ преподаватели Елена Борзихина, ар-бӱткенниҥ Алтайский государственный биосферный заповеднигиниҥ баш билим ишчизи Юрий Калинкин, Горно-Алтайсктыҥ педколледжинде математиканыҥ преподаватели Мария Карачарова, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ суулардыҥ ла экологияныҥ курч сурактарыныҥ институдыныҥ инженери Ольга Кузнецова, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ баш билим ишчизи, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Эркем Торушев кайралдаттылар.

Онойдо ок билимниҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргени, билимде эрчимдӱ ле ак-чек ижи учун Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, Башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаразы физико-математический билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-да математиканыҥ, физиканыҥ ла информатиканыҥ кафедразыныҥ доценти Светлана Каранинага, педагогический билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-ныҥ ӧскӧ ороондордыҥ тилдериниҥ ле ӱредӱниҥ методиказыныҥ кафедразыныҥ доценти Иван Кольцовко табыштырылды.

Ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министриниҥ ижин бӱдӱреечи Ольга Саврасова тергеениҥ ӱредӱлӱ ле билим учрежениелериниҥ ижиниҥ турулталары керегинде јетирӱ этти. Оныҥ темдектегениле, Алтай Республикада билимле иштеечи мындый учреждениелер бар: Россияныҥ билим академиязыныҥ  Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ 3 филиалы, бир билим-шиҥжӱлӱ институт, ӱредӱлӱ јети организация, олордыҥ бирӱзи бийик ӱредӱлӱ, онойдо ок музейлердиҥ, заповедниктердиҥ ле парктардыҥ билим бӧлӱктери.

2019 јылда фундаментальный шиҥжӱлердиҥ Россиядагы фонды  тергеелик конкурстыҥ 15 ӱлекерин 5 млн салковойго јӧмӧгӧн. Олордыҥ 2,5 млн салковойы тергеениҥ бюджединеҥ. Билим иштердиҥ тематиказы фундаментальный билимниҥ 5 ууламјызына учурлалып, тергеениҥ билиминиҥ ӧзӱмине ле јӧмӧлтӧзине  камаанын јетирет. Ол тоодо республиканыҥ тӱӱкизиниҥ, культуразыныҥ ла јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ сурактарыла. Билимчилердиҥ иштериниҥ турулталары керегинде 1200 бичимели тергеениҥ, ороонныҥ ла телекейдиҥ тоомјылу чыгармаларында  кепке базылган.

2019 јылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 150 јылдыгына учурлай, билимчилер Эльвира Чинина ла Татьяна Шастина «Григорий Гуркин ле Туулу Алтай: гений ле јери» деп солун бичик чыгарган. Алтаистиканыҥ С. С. Сурзаковтыҥ адыла адалган институды  «Правила орфографии современного алтайского языка» бичик ле «История алтайской литературы» деп ӱчинчи бичикти чыгарган. Ар-бӱткенниҥ Алтайский государственный биосферный заповедниги «Полевые исследования в Алтайском заповеднике»  деп журнал чыгарат. ГАГУ тергееге кадрлар белетеерине  јаан ӱлӱзин јетирет. Билимчилер телекейлик билим иштерде ле гранттарда туружат. Президенттиҥ грантыла Пазырыктыҥ 5-чи корумында иштер ӱчинчи јыл Эрмитажла кожо ӧткӱрилет. Оноҥ казылган агаш сруб эл музейге јетирилген ле оныла иш ӧткӱрилген.

2020 јылда јурт ээлемниҥ институдыныҥ 90 јылдыгы темдектелер. Ол тергеебистиҥ эҥ озо тӧзӧлгӧн билим учреждениези болуп јат. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында јуртээлем јанынаҥ јаан иштер ӧткӱрген. Онойдо ок јууныҥ ӧйинде бистиҥ тергееге эки институт (Москваныҥ педагогикалык институды ла Тамбовтыҥ маалаажын ӧскӱрер институды) кӧчӱрилген ле билим иштерин кӧндӱктирген болгон.

Билимчилерге уткуулду сӧзиле онойдо ок Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин баштанды. Россия кандый ла ӧйлӧрдӧ бойыныҥ билим школыла, билимниҥ тӱӱкизинде учурлу шиҥжӱ эткен, телекейде јарлу билимчилериле, ачылталарыла макка чыгатан деп, ол айткан. Бистиҥ ороонныҥ ӧзӱмине камаанын јетирген шиҥжӱ иштӱ билимчилер болгон до, болор до деген.

Республикан парламенттиҥ спикериниҥ айтканыла, бӱгӱнги кӱнниҥ технологиялары ла јаҥы билим иштери јогынаҥ јӱрӱмистиҥ башка-башка бӧлӱктеринде: экономика да, аграрный бӧлӱк те эмезе су-кадыкты корыыры да бол, чыҥдый ла тӱрген ӧзӱм јок болор. Ол керегинде Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Путин Федерал Јуунга Баштанузында айткан: «…ороонныҥ ӧзӱми аайынча бӱгӱнги керектер бойыстыҥ билим технологияларыс јогынаҥ бӱтпес ле, айдарда, билимниҥ ончо бӧлӱктерине јиит јайалталарды тартарга бастыра айалгаларды тӧзӧӧр керек».

«Бистиҥ республикада тергееде элбек тӧзӧлгӧ-базалу ла јӱзӱн-башка ӱредӱлик дисциплиналарлу Горно-Алтайский госуниверситет иштейт. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды алтай тилди ле литератураны, тӱӱкини ле археологияны шиҥжӱлеерине, ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧ-камаанын јетирет. А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ, Ботанический садтыҥ, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ суулардыҥ ла экологияныҥ курч сурактарыныҥ институдыныҥ, јурт ээлемниҥ билим институдыныҥ, онойдо ок ар-бӱткенниҥ заповедниктериниҥ ле парктарыныҥ билим-шиҥжӱлӱ иштериниҥ учуры база јаан. Бастыра ууламјыларла ӧткӱрип турган билим иштереерге эҥ бийик баа берер ле јолду мактаар керек. Слердиҥ ижигердиҥ шылтузында калыгыстыҥ кайкамчылу культуразы шиҥделет ле ӱйелерге артат, је эҥ учурлузы – оныҥ байлык энчи болгоны билимдеги ачылталарла быжулалып туру. Слердиҥ иштереер эл-јондыктыҥ јилбӱлерине ле кижи кӱӱнниҥ јӱткӱмелине јаантайын келишкен, слер граждан кӧрӱмигерле, бойыгардыҥ керегерге тыҥ беринип иштегенеерле аҥыланып туругар» — деп, спикер уткуулында темдектеди.

Спикер билимниҥ ишчилерин, билим-шиҥжӱлӱ институттардыҥ ишчилерин, аспиранттарын ла студенттерин Билимниҥ кӱниле уткып, тӱгенбес ийде-кӱч, јаҥы ачылталар ла билим иштер, билелерине амыр-энчӱ, бек су-кадык кӱӱнзеди.

Владимир Тюлентин билим-шиҥжӱлӱ керекте једимдери ле узак јылдарга ак-чек ижи учун Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла мындый улусты кайралдады: М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган Горно-Алтайский государственный политехнический колледжтиҥ инженер-программизи, преподаватель Василий Васильевич Евдокимовты, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ инсититудыныҥ баш билим ишчизи Ирина Николаевна Муйтуеваны.

Билимчилерди онойдо ок тергеениҥ министерстволорыныҥ ла ведомстволорыныҥ чыгартулу улузы уткып, бир канча ишчилерге сыйларын табыштырды.

Јуунга келгендерди кожоҥ-бијелериле Эмил ле Галина Толкочековтор, Эдуард Согоноков, Никита Бекетов, Владимир Попошев, каланыҥ 1-кы номерлӱ школыныҥ, Завид Гасановтыҥ «Тандем» группазыныҥ оогош бијечилери сӱӱндирдилер. Байрамга кычырылган ветерандарга чечектер сыйлалды.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА