Алтайдын Чолмоны

Эҥ јуук «најыларыс» јошкындайт…

11.02.2020

Ээзи јок, јайым јӱрген јошкын ийттер эл-јонго кӧп учуралдарда кандый бир каршузын јетирер аргалу. Олор улус јаткан јерлерде кажы ла кӱн курсак бедиреп, бош маҥтап јӱрет. Сӱрее-чӧптӱ контейнер-каптардаҥ бедиренип, сӱреени туш-башка чачып салат. Ээзи јок тындулар оорып, кандый бир југуш оору да таркадар аргалу. Је эҥ каршулузы — јошкын казыр ийттер улуска табарганы.

Байла, мындый айалгаларда элдеҥ озо тындуларды таштап ийген ээлери бурулу. Улус айылына кандый бир тындуны алардаҥ озо ол ойынчык эмес, кижидеҥ камаанду тирӱ неме, оны јаантайын азыраар, су-кадыгын ајаруда тудар, айылдаҥ, чеденнеҥ чыгарып, ары-бери бастырып јӱрер, каруулу  керек деп оҥдоор учурлу.

Ол ок ӧйдӧ улус ийтке тиштеткен учуралдарды алар болзо, олордыҥ кӧп сабазы айылда јӱрген, ээлӱ тындуларла колбулу болот. Мынызы ээлери ийттерин тудар ээжилерди бӱдӱрбей турганынаҥ улам болуп јат.

Роспотребшиҥжӱниҥ јетиргениле, ӧткӧн јылда республиканыҥ эмчиликтерине ийтке тиштеткен деп, болуш аларга 700-теҥ кӧп кижи баштанган. Ол тоодо 207 кижини јошкын ийттер тиштеген, 400 кижини — айылдыҥ ийттери. Кискелер ле башка тындуларга 100 кижи тиштеткен болуптыр.

Јошкын ийттерге тиштеткен деген кезик учуралдарда улус бойлоры бурулу болгоны јарталат (ийттерди сыймаарга, азыраарга, аҥдыжып турганда).

Мындый јеткерлӱ айалгалар анчада ла кышкы ӧйдӧ катуланат. 2020 јыл башталганынаҥ ала эмчиликтерге јошкын ийттерге тиштеткен деп, 16 кижи баштанган. Андый тындуларды тудары јаҥжыкканы аайынча јӱк улус баштанза ӧткӱрилет. Оныҥ учун бу сурак ол ло курч кеминде артат.

Муниципал јаҥ эл-јонго айылда тындулар тударыныҥ ээжилери јанынаҥ јартамалды кеминде јетирбей турганынаҥ улам ондый ийттерге тиштеткен учуралдар кӧптӧйт деп, Роспотребшиҥжӱниҥ окылу сайтында бичилген. Бу јылдыҥ тӧрт неделезине 17 кижи айылдыҥ ийттерине тиштеткен.

Чындап та, калада јадын-јӱрӱмле колбулу айалгалар, курч сурактар учун кӧп сабада муниципалитеттиҥ администрациязы каруулу болот. Је чаган айдаҥ ала јошкын ийттер јанынаҥ айалганы аайлаштырары администрацияныҥ молјуларына кирбей барганын Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери јетирди.

Бу сурак аайынча каланыҥ башкартузына баштанып, толо јартамал алдыс. Тургуза ӧйдӧ ондо јошкын ийттердиҥ тоозын аайлаштырар молјулар јок болгоны чын. Оныҥ башкартузына кирип турган ишчилер ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айыныҥ 31-чи кӱнине јетире јошкын ийттерди тудуп, олорды ветеринар станцияга јетирип турган болгон. Бу иштерге тергее јылдыҥ ла акча-манат чыгарган. Ветстанцияда кажы ла тындуга керектӱ эмдеш јетирери, вакцина тургузары, акталаары ӧткӱрилетен. Јаан оорулу, казыр ийттер јоголтылып турган болгон. Онойып, ӧткӧн јылда калада 1300 кире јошкын ийт тудулган. Олордыҥ 1100 кирези јоголтылган.

Горно-Алтайск каланыҥ администра-циязыныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Виталий Кичинековтыҥ айтканыла, тургуза ӧйдӧ бу сурак аайынча федерал ла муниципал јасактар, јӧптӧр ортодо келишпестер бар болгонынаҥ улам, јошкын ийттер јанынаҥ сурак «кейде» артып јат. Федерал јасакта айдылганыла (№498-ФЗ,) јошкын тындулар аҥылу јерлерде (приюттарда) тудулар учурлу. Калада дезе ондый приюттар јок. Мынаҥ озо јылдарда ийттерди јӱк кыска ӧйдиҥ туркунына тудар јер (передержка) Майма јаар барып јатса, сӱрее-чӧп чачар полигон јаартында иштеген деп јетирӱлер болгон эди.

Јуук ӧйдӧ бу айалганы аайлаштырарга, ветеринарлар ла каланыҥ башкартузы јасакчыларга тергеениҥ ветеринария ла тындулар тудары керегинде јасактарына кубулталар кийдирер јасактыҥ ӱлекерин белетеп салган. Ондо айдылганыла, јошкын ийттер тудар јерлер (приюттар) аайынча сурактар муниципалитетке берилер. Приют тудары учун тергее каруулу. Тургуза ӧйдӧ тергее кеминде муниципалитеттер ортодо приюттар тудар јанынаҥ сурак кӧрӱлет.

Виталий Валерьевичтиҥ шӱӱлтезиле, канча ӧйдиҥ туркунына јошкын ийттерди тудуп, кӧп сабазын јоголтып та турган болзо, олордыҥ тоозы астабай јат. Бу айалганыҥ шылтагы эл-јон тындуларын каруулу кӧрбӧй, таштап турганында.

Каланыҥ администрациязыныҥ ла ветеринарлардыҥ планы аайынча јошкын ийттер јуулган оромдордо эл-јонло јартамалду куучындар ӧткӱрилер, айылга тындулар алып тударыныҥ ээжилерин чокымдаар. Ийттерин бош салып турган улусты илезине чыгарып, јартажып, керек болзо, кату каруузына тургузар.

Онойып, ээлӱ тындулар бууда, чеденде тудулып баштаза, јайымда јӱк јошкындары артар. Јошкын ийттердиҥ су-кадыгы шиҥделип, керектӱ вакцинация, акталаш ӧткӱрилип калган болор керек. Кижиге каршузын јетирбес, казыр эмес болзо, олорды ойто јайымга божодор. Бу айдылган иштерди ӧткӱрерге, бойыныҥ кӱӱниле тындуларга болужарга, олорды килеп турган улус бар. Эмди олордыҥ кажызы ла беш кирезин айлына алып азыраар. Бир ийтке керектӱ процедуралар ӧткӱрерге 5 муҥ салковой кире акча керек. Ийттер карам да болзо, кӧп саба улуска бу јаан акча, ого кӧп улус чыдабас. Оныҥ учун республиканыҥ башкарузына јасакка кийдирер кубулталардыҥ тоозында кыска ӧйгӧ ийттер тударга јӧпсинген улуска акча берер керек деген јӧп-шӱӱлте  эдилген.

Горно-Алтайск каланыҥ администрациязы јошкын ла айылдыҥ тындулары аайынча канча кире јуундар ӧткӱрип, олорго акча тӧлӧбӧзинеҥ аҥылу темдектеш (чипирование) ӧткӱрер деп шӱӱлтеге келген. Бу иштерге 500 муҥ салковой кире акча чыгарылар. Јуук ӧйдӧ калада оромдор сайын ветеринарлардыҥ бригадазы јӱрӱп, кӱӱнзеген улустыҥ тындуларына чип-темдектер тургузар. Мындый темдектештиҥ болужыла јылыйган ийттер ээлерине јандырылар, олорго вакциналар тургузылганы эмезе тургузылбаганы јарт болор.

Федерал јасак аайынча айылдыҥ ийттерин аҥылу јерлерде бастырар керек. Андый јер бистиҥ калада «Дубовая роща» микрорайондо эмтир. Эл-јонло каланыҥ ортозында андый јерлер јазаары керегинде шӱӱжӱлер ӧткӱрилерде, ончозы јӧпсинбеген деп, администрацияныҥ ишчилери айдат.

Муниципал ишчилерле ӧткӧн куучыныстаҥ јошкын ийттерди эм тургуза кем де тутпай турганын, бу јуукта акча тӧлӧбӧзинеҥ чипирование ӧткӱрилерин, ийттерин бош туткан улус керегинде јетирӱ эдип, олорды кату каруузына тургузар арга барын, эл-јонныҥ таскадузынаҥ, граждан санаа-кӱӱнинеҥ кӧп неме камаанду деп билип алдыбыс. Ӱзеери бу ла кӱндерде каланыҥ окылу сайтында мындый јетирӱ чыкты:

Горно-Алтайскта јошкын ийттердиҥ сурагы аайынча «изӱ линия» иштеп баштаган

Ээлери ийттерин јондык јерлерде бош салып турган учуралдар керегинде каланыҥ администрациязына јетирер телефондор:

2-24-35 (Горно-Алтайск каланыҥ ЕДДС службазы);

2-23-41 (Горно-Алтайск каланыҥ администрациязыныҥ административный практика аайынча бӧлӱги)

Ээзи кижиниҥ сурузын темдектеп, ийт бош јӱргенин телефонго согуп алза, артык болор.

Горно-Алтайск каланыҥ јадын-јӱрӱмди јарандырар ээжилери аайынча ийттерди бастырарга јарабас јерлер:

—балдардыҥ ла спорт площадкалар;

—ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јерлеринде;

—су-кадыккорулаштыҥ объекттеринде.

Ээжилерди бускан учуралдарда административный каруузына кезедӱ-штраф ажыра тургузылар аргалу:

—граждандарга 1,5 муҥ салковойдоҥ ала 2,5 муҥ салковойго јетире;

—јамылу улуска 5 муҥ салковойдоҥ ала 10 муҥ салковойго јетире;

—юридический лицолорго 15 муҥ салковойдоҥ ала 20 јетире.

Јошкын ийттерди тудуп, шиҥдеп, эмдеп, вакциналар тургузып, ойто ло божодып ийет. Је кижи бодозо, калада јошкын ийттер болбос учурлу, канайып та эмдеп салган да болзо, ол тынду ине. Ол кандый бир айалгада тӱҥей ле каршузын јетирер, кемди-кемди тиштеер, коркыдар аргалу. Бу шӱӱлте учун Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери тартыжат. Олордыҥ айтканыла, оромдордо јошкын ийттер болбос учурлу, айылдагы ийтти тудары, баскындадары — ээлердиҥ ижи, керектӱ айалгалар тӧзӧӧри — эҥ озо муниципал јаҥдардыҥ молјузы.

Роспотребшиҥжӱ ийттер тындудаҥ кижиге јуугуш јаан оорулар (бешенство, эхинококкоз, альвеококкоз, чума, токсокароз ла о. ӧ.) таркадар аргалу, јасак аайынча ийтти бууда тудуп, јондык јерлерле бастырып тура, кийнинеҥ богын јууп турар керек деп јетирет.

Текшилей айтса, бу сурак ол ло бойы курч турат. Эл-јон ийттерин онойып ла кайда ла чыгарып, бастырып, кийнинеҥ арчыбай јӱрет, аҥылу јазалган јер сӱрекей ыраак, приюттар качан тудулары јарты јок. Оныҥ учун кычыраачыларыска анчада ла эмдиги ӧйдӧ (ийттер кӱрсӱктеп, маҥтап баштайт) ајарыҥкай болзын деп баштанадыс.

Э. КУДАЧИНА

Роспотребшиҥжӱниҥ специалисттериниҥ айтканыла, ийттерле бойын канайып тударыныҥ ээжилери мындый:

—Ийтке јуук јууктабагар.

—Билбес ийттерди сыймабагар, тутпагар.

—Ийт слерге удура маҥтап келетсе, коркып, кыйгырбагар.

—Качып јӱгӱрбегер, јаҥыс јерде токтой бергер. Кӧп саба учуралдарда ийттер кыймыктанып, качып турган улуска табарат.

—Ийттиҥ курсакту айагын тутпагар.

—Ийттиҥ курсагын ла ойынчыгын тутпагар.

—Кӱчӱктерине тийбегер.

—Билбес ийтке јууктабагар.

—Уйуктап јаткан ийтти тутпагар.

—Согужып јаткан ийттерди айрыбагар.

—Јошкын ийттердиҥ ӱӱрлерине јууктабагар.

—Ийттерле аҥдышпагар.

—Ойноп то болзо, ийтке колордоҥ тиштетпегер.

—Казыр ийттиҥ кӧстӧрине чике кӧрбӧс керек.