Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јаан иштиҥ турултазы да јаан

11.02.2020

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды кочкор айдыҥ 6-чы кӱнинде ӧткӧн јылдыҥ туркунына белетеп чыгарган билим иштериниҥ таныштырузын ӧткӱрди.

Билимниҥ кӱнине уткый ӧткӱрилген таныштыруда Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ  эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитеттиҥ председатели Наталья Екеева, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ баш специалисти Екатерина Чандыева, АР-дыҥ ЗАГС-тыҥ ла кӧмзӧ-архивтердиҥ керектери аайынча комитеттиҥ јааны Наталия Антарадонова, онойдо ок эл университеттиҥ тӱӱки-филология, алтаистика ла тюркология факультеттериниҥ ӱредӱчилери ле ӱренеечилери, М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ ӱренеечилери, АР-дыҥ ӱредӱ министерствозыныҥ, Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институдыныҥ,  М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ, албаты јайаандыгыныҥ тӧс јериниҥ ишчилери ле оноҥ до ӧскӧлӧри турушты.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ јааны Николай Екеев таныштыруныҥ туружаачыларын, айылчыларын Билимниҥ кӱниле уткуды. Ол онойдо ок институттыҥ ишчилериниҥ ӧткӧн 2019 јылда белетеп чыгарган 8 ижиле, монографияларыла, окылу документтердиҥ ле материалдардыҥ јуунтыларыла, билим-практикалык конференциялардыҥ јуунтылары јанынаҥ кыскарта  таныштырды.

Таныштыруга башка-башка ууламјылу 8 је ле деген иш чыгарылды:

«Обрядность в традиционной культуре алтайцев – Алтай калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥжыгулары» . Ӧмӧлик монография. Редколлегиязы:  Н. В. Екеев (каруулу ред.), Е. В. Кузьмина (билим редактор), А. А. Конунов, Н. О. Тадышева, орус ла алтай тилдерле белетелген.

«Правила орфографии современного алтайского языка – Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери» деген монография алтай, орус тилдерле белетелген. Редколлегиязы: филол. билим. канд. А. Н. Майзина (каруулу ред.), филол. билим. канд. Б. Б. Саналова, филология билимдердиҥ кандидаттары Ф. И. Тагирова, А. Э. Чумакаев.

«История алтайской литературы» 3-чи бичик. Литературные портреты. Ӧмӧлик монография. Редколлегиязы:  М. С. Дедина (каруулу ред.), Н. В. Екеев, Н. О. Тадышева, У. Н. Текенова.

«Алтай баатырлар – Алтайские богатыри» 5-чи томы, («Памятники эпического наследия Алтая» тизӱдеҥ). Орус тилге кӧчӱрилгени, кире сӧзи, ајарулары, јартамалдары, сӧстӧри ле указательдери М. А. Демчинованыҥ.

«М. В. Карамаев: жизнь и деятельность (документы и материалы)». Редколлегиязы: Н. В. Екеев (каруулу ред.), Н. П. Антарадонова, Л. С. Варванец, М. С. Каташев, тургузаачылары: Н. В. Екеев, М. С. Каташев, Г. Б. Эшматова.

«Политическое и социально-экономическое развитие Сибири и сопредельных территорий в 40-х-90-х г.г. XIX века». Материалы всероссийской научной конференции, посвященной 90-летию со дня рождения советского государственного и политического деятеля М. В. Карамаева». Редколлегиязы: Н. М. Екеева, Н. В. Екеев, В. Г. Бабин, Н. О. Тадышева, А. В. Эбель, Е. М. Чедурова.

«Героический эпос и сказительское искусство народов Евразии: сохранение, изучение и популяризация»: материалы всероссийской научно-практической конференции с международным участием,  посвященной 100-летию со дня рождения сказительницы Натальи Черноевой. Редколегиязы: Н. В. Екеев (каруулу ред.), А. А. Конунов, И. Н. Муйтуева, Н. О. Тадышева, Е. В. Чайчина, А. Э. Чумакаев.

«Алтайское языкознание: проблемы и исследования. Материалы всероссийской научно-практической конференции с международным участием, «Алтайское языкознание: проблемы и исследования», посвященной 150-летию первой «Грамматики алтайского языка». Редколлегиязы:  Н. В. Екеев, Н. О. Тадышева, А. Н. Майзина (каруулу ред.), М. С. Дедина, А. Э. Чумакаев, Б. Б. Саналова.

Таныштыру ӧйинде Наталья Екеева институттыҥ ӧмӧлигин, билим ишчилерин Билимниҥ кӱниле уткуды.

«Институтта јылдыҥ ла мындый таныштыруларды ӧткӱрери јакшынак јаҥжыгу болуп улалат. Је кажы ла таныштыруда бойыныҥ аҥылузы бар. Нениҥ учун дезе эдилген иш те, оныҥ авторлоры да башка ине. Темдектезе, быјылгы таныштырудагы ишти алар болзо, олор башка-башка ууламјылу: калык чӱмделгези, литературоведение, языкознание, ӧткӧн билим ле билим-практикалык конференциялардыҥ материалдары аайынча јуунтылар.

Институттыҥ билим ӧмӧлиги бойыныҥ иштеп, белетеп јаткан ижиле јаҥы кемине чыкты. Олор јаҥыс та алтай тилле эмес, је онойдо ок алтай-орус тилдерле иштеп јатканы  олордыҥ байлык ченемелин, тереҥ билгирин јолду керелеп јат. Айса болзо, јуук ӧйдӧ бу эки тилге английский тил кожулар  – деп, Н. Екеева айтты.

– Ӧдӱп јаткан таныштыру билимчилер-шиҥжӱлер јаҥыс та тала кеминде иштеп јаткан эмес.  Је ыраада кӧрӱп, ӧскӧ талалардыҥ билимчилериле иштеп јатканын јакшы кӧргӱзет.

Слер бойордыҥ ӱлекер-проекттерер аайынча ижигерле коштой ӧскӧ талалардаҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштеерге авторлорды, рецензеттерди, специалисттерди јилбиркедип турганар јарамыкту керек. Мынызы слердиҥ ижердиҥ чыҥдыйын, јилбилӱзин, јаҥы кеми сӱреен јакшы керелеп јат» – деп, ол темдектеди.

–Таныштыруда онойдо ок ады-јолы јарлу билимчилерле коштой јиит билимчилерди јаан ла учурлу ӱлекерлерде эрчимдӱ туружып турганын кӧрӧдис. Шак мынайда јиит специалисттерди билим ишке таскадып јатканы оморкодулу. Бӱгӱн мында отурган университеттиҥ ӱренеечилери кажы ла билимчиниҥ јетирӱзин ајарулу угуп, айса болзо, билимниҥ кандый бир бӧлӱгин талдап, шиҥжӱлӱ ишле иштеер.

Кажы ла ӱлекер-проект аайынча каруулу иш јылдарла улалат. Ол кажы ла кӱнниҥ кыракы ла тӧзӧмӧлдӱ ижи ине. Кажы ла материалла, јетирӱ эдеечиле (информант) ајарулу иштеери каруулу да, ченелтелӱ де иш – деп, Наталья Михайловна чокымдады.

– Мында бойыныҥ ижине, билимге чындык улус иштеп јат. Институттыҥ ишчилери, билимчилери талада, јондыкта ајаруга алгадый сурактарды, темдектезе, алтай тилдиҥ сурактарыныҥ айалгазы, ӧзӱми јанынаҥ кӧп јылдар туркунына једимдӱ иштеп јат. Темдектезе, Аржана Майзинаныҥ куучын-эрмегинеҥ таныштыс. Эмезе «Алтай калыктыҥ чӱм-јаҥдары» деген бичиктиҥ учуры јанынаҥ Н. О. Тадышева толо ло чокым куучындады. Эҥ ле јарамыктузы, слер, билимчилер, бу чӱм-јаҥныҥ, јаҥжыгулардыҥ ӧзӱмин кӧргӱзип јадыгар. Јылыйганын, ундылганын орныктырып, чӱм-јаҥ тирӱ, ийделӱ деп кӧргӱзедигер. Шак мынаҥ бис јондык та, чӱм-јаҥ, јаҥжыгулар да ӧзӱмдӱ јолында болгонын кӧрӧдис – деп, Наталья Екеева айтты.

Наталия Антарадонова институттыҥ ӧмӧлигин, билим ишчилерин Билимниҥ кӱниле, онойдо ок таныштырула уткуп, билимдик ле јайаандык ижинде јаҥы ачылталар, једимдер кӱӱнзеди. Ол онойдо ок институт ла  таланыҥ ЗАГС-тыҥ ла кӧмзӧ-архивтердиҥ керектери аайынча комитеди мынаҥ да ары јуук колбуда иштеери јанынаҥ айтты.

Институт ла кӧмзӧ-архивтердиҥ комитединиҥ  белетеп чыгарган «М. В. Карамаев: жизнь и деятельность (документы и материалы)» деген бичиги аайынча рецензети болгон комитеттиҥ бӧлӱгиниҥ јааны Марина Яковлева бойыныҥ сӧзин айтты.

Ӧткӧн јылда ады јарлу совет государственный ла политический ишчи М. В. Карамаевтиҥ  чыкканынаҥ ала 90 јылдыгы темдектелген.

Марина Яковлеваныҥ айтканыла, М. В. Карамевтиҥ эземин кереестеген кемиле јаан иш кӧмзӧниҥ ишчилерине де, шиҥжӱчилерге де јилбилӱ болгон. Институттыҥ ишчилери Максим Каташев, Гульнара Эшматова кӧп тоолу документтерле таныжып, кыракы шиҥдеген. Бис, кӧмзӧниҥ ишчилери, ол документтерди белетегенис. Нениҥ учун дезе бичикти тӱрген, темдектелген ӧйине келиштире белетеер керек болгон.

«Бу бичиктиҥ эҥ ле баалу, учурлу јанын айдар бозо, институттыҥ ишчилери кӧп документтерди чыгарып,  эрчимдӱ иштеген. Кӧмзӧниҥ документтериле иштеери каруулу керек ине. Бу ишти Алтай Республиканыҥ башкарузы  јӧмӧгӧн.

Шак мындый каруулу иштиҥ шылтузында кӱӱнзеген, јилбиркеген кычыраачыларда кӧп тоолу документтерле јууктада таныжар арга болгон. Јашӧскӱрим Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизиле «тирӱ» документтер ажыра таныжып, Горно-Алтайский автономный областьтыҥ тӱӱкилик јолыла таныжар» – деп, Марина Алексеева айтты.

Институтта ӧткӧн таныштыруга чыгарылган 8 бичиктиҥ кажызы ла керегинде билимчилердиҥ, рецензенттердиҥ айткан куучын-эрмектери, јетирӱлери турулталу ла јилбилӱ болды. Кӱӱнзеген кычыраачылар Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ сайтынаҥ элбеде таныжар аргалу.

Таныштыру ӧйинде институттыҥ билим ишчилери бойлорыныҥ белетеген иштери аайынча каруулу редакторлоры, рецензеттери болгондор: Николай Екеев, Наталья Тадышева, Аркадий Конунов, Саха Якутияныҥ М. К. Аммосовтыҥ адыла адалган Тӱндӱк Кӱнчыгыш федерал университеттеҥ профессор Людмила Елфимова (видео), Башкортостаннаҥ тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ институдынаҥ Гульнара Юлдыбаева (видео), Аржана Майзина, Сурна Сарбашева, Маргарита Дедина, Тывадаҥ (ТИГПИ) Уран Донгак (видео), Хакасиядаҥ (НИЯЛИ) Нина Майнагашева (видео), Мира Демчиновна, Василий Ойношев, Александр Эбель, Алексей Чумакаев, Байару Саналова ла оноҥ до ӧскӧлӧри солун јетирӱлер эттилер.

Институттыҥ ишчилери ӧткӧн јылда каруулу ла  турулталу иштеп, ады-јолдоры таланыҥ да, ороонныҥ да ӧскӧ  талаларында билим телекейинде танылу, јарлу, онойдо ок јилбилӱ, ӧйдиҥ некелтелерине, јаҥыртуларына ајарулу болгонын темдектеер керек. Республиканыҥ билимчилериниҥ иштерине јилбӱ бар, олордыҥ бу иштери јаан суруда болгоны текши калыкка оморкодулу. Институтты, билимниҥ тӧс јерин керектӱ акча-манатла јеткилдезин, бичиктериниҥ тиражтары кӧптӧзин деген кӱӱнземелди таныштыруныҥ туружаачылары база айттылар. Јолду шӱӱлтелер ийде алынып, јӱрӱмде бӱтсин.

К. ПИЯНТИНОВА

 

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым