Алтайдын Чолмоны

«Шырка-сысты ӧй эмдеер дегени кӧк-тӧгӱн. Ол ӧзӧк-буурды эмдиге ӧртӧйт»

11.02.2020

Афганистанда Совет черӱниҥ јуучыл частьтары он јылдыҥ туркунына јуулашкан. Быјыл кочкор айдыҥ 15-чи кӱнинде бу јуу-чактыҥ токтогонынаҥ ала туй ла одус бир толуп јат. Ыраак ӧскӧ талада болгон јуучыл керектерде бистиҥ республикадаҥ ӱч јӱстеҥ ажыра кижи турушкан. Олордыҥ бирӱзи, Андрей ЛОБАНОВ, бӱгӱн редакцияныҥ айылчызы.

—Андрей Федорович, Слер черӱге канча јылда барганыгар?

—СССР Афганистанныҥ албатызына интернационалист болуш эдип турган деп, тӧрӧл јуртымда, Кайсында, јӱреле угуп туратам. Кезикте ого барып, тӱбекке алдырткан албатыга акту бойым база болушкан болзом деп сананып, ол керегинде энеме де айдатан болгом (кӱлӱмзиренет). Черӱге дезе 1987 јылда јаскыда баргам. Барнаулга једеристе, биске слер јуучыл службагарды Германияда ӧдӧригер деп айдышкандар. Је качан андагы сборный пунктка панамалу сержанттар келеле, бисти башка бӧлӱп турарда, изӱ јер јаар барар болбойыс деп сезип ийгенис.

Новосибирскке јетире поездле барганыс. Самолетко отургузып јадарда, та нениҥ де учун Ташкент јаар учарыс деп билип ийгенис. Ол тушта бу ла мындый јылу јаскы кӱн турган, бис дезе калыҥ фуфайкаларлу болгоныс. Ташкентке учуп келеристе, анда јайдыҥ бойы болгон, јааш јаап, теҥери кӱкӱрттеп јат. Бисти, јиит солдаттарды, оноҥ ары Туркмениядӧӧн апаргандар.

—Озо баштап Орто Азияда учебкада болгон турбайыгар. Черӱдеҥ озо Слер автошколдо ӱренгенигер бе?

—Эйе, Орто Азияда Иолотань деп јаан эмес калада ӱч ай кире учебкада турганыс. Автошколдо ӱренбегем. Кӧлӱктиҥ тискинчизиниҥ кере бичигин орто ӱредӱлӱ национальный школдо алгам. Ол ӧйдӧ школдордо автоделоныҥ урокторы болгон. Ого кӱӱн-кӱч јок јӱрген эдим. Кийнинде дезе шофердыҥ правазы јаан арга болуп калган. Черӱге барып турарымда, менде кош тартатан јаан кӧлӱктерле маҥтадар ченемел чек јок болгон.

Республикадаҥ онго јуук кижи болгоныс. Барнаулдаҥ дезе командага кайда да база 20 кижи кожулган. Туратыныҥ ла Јабаганныҥ уулдары Жюрсунбек Ерчимсеевле, Аржан Белековло мынаҥ кожо барала, ӱчӱ бой-бойыстаҥ айрылбай учына јетире јӱргенис. Афганистаннаҥ база ла бир ӧйдӧ јанганыс. Жюрсунбекти Советский Союзтыҥ Геройы Жанибек Елеусовтыҥ јеени деп уккам.

Иолотаньда учебкада турарыста, кӧлӱктерге отурып, кӧп лӧ сабазында кырларда маҥтатканыс. Орто Азияныҥ јери чӧл ине. Бисти дезе ӧнӧтийин кырларлу јерде, Ашхабадта, белетегендер. Учебкада КамАЗ-тар болгон. Бисти ӱч айга белетеп, куран айда кош тартар јаан самолетко отургузып, Туркменияныҥ Мары калазынаҥ Кабулга јетиргендер.

—Ашхабадта Афганистан јанынаҥ куучын-эрмек болгон бо?

—Бис, черӱде бастыра ла солдаттар чылап ок, Тӧрӧлисти корулаар молјулу керегисти бӱдӱргенис. А анда дезе јакару јогынаҥ не де болбой јат. Баратан ороон керегинде ачыгынча куучын болбогон. Мен учебкада Оро јурттаҥ бир уулга јолуккам. Ол меге слерди белетейле, Афганистан јаар аткарар деп айткан.

Анайып, куран айдыҥ баштапкы кӱндеринде самолетло Кабулга једип барганыс. Сӱрекей изӱ болгон. Карантинде турарыста, кейдеги десанттыҥ бригадазынаҥ «садучы» офицерлер келген. Ол тушта десантка барарга кем де кӱӱнзебеген. Бастыра уулдар баштарын тӧмӧн эдип алган отургылап јат. Учында офицерлер: «Сибирьдеҥ уулдар бар ба»? — деп кыйгыргандар. Ӱч алтай уул туруп келгенис. Алтайский крайдаҥ чатпак сынду Бурилов деп уул база ӧҥдӧс эткен. Офицерлер бисти буттарыстаҥ ала бажыска јетире ајыктап, колдорыла јаҥып, ары ла отурыгар деген. Сын да, обор до бар эмес.

Отурган уулдарда дезе ӱн де, табыш та јок. Офицерлер ойто ло «сибиряки!» деп кыйгыргылап јат. Тура ла јӱгӱргенис. Бисти алгылап, Пакистан јанындагы Кардес деп частька вертолетло јетиргендер. Анда база бир ай кире ӧйгӧ карантинде турганыс. Мында јуучыл белетениш оноҥ ары улалган. Афганистан ар-бӱткениле кату јер. Кырларын кӧп лӧ кырлаганыс. Кӱнӱҥ сайын јӱгӱриш ле јӱгӱриш. Је тыҥ ла чучурабагам. Кайсында тайга-ташта јӱрӱп, эчки-койдыҥ кийнинеҥ сӱрӱшкен таскаду кайда барзын эди.

—База бир айдаҥ ойто ло собурыш болгон деп билерим. Кайучылдардыҥ ротазына ла саперлорго талдаштар болгон эмес беди?

—Јуу-чак ӧдӱп турган кату айалгаларда кижиниҥ санаа-сагыжы сӱрекей тӱрген иштеп јат. Ол тушта јерлеш уулдарга мынайда айткан эдим: «Мен кӧлӱкле јакшы маҥтадып болбозым, «ичи-буурын» база билбезим. Мында дезе јуу-согуш ӧдӱп јат. Кӧлӱк јолдо сынып калза, мен оны јазап албазым. Мылтыкту базып јӱрзем, байла, артык болор. Разведротага барадым». Горно-Алтайскта автошколдо ӱренген нӧкӧрлӧрим: «Канайып туруҥ, Андрей, ӱчӱ кожо болгоныс, учына јетире бир де айрылбактар, бис сеге болужарыс» деп сӱмелеп, токтодып алгандар.

Анайып, ӱчӱ Афганистанда ДШБ-ныҥ 56-чы ротазыныҥ материальный јанынаҥ јеткилдеечи бӧлӱгине учураганыс. ДШБ-га дезе оборы јаан ла ийде-чакту уулдарды талдагандар. Бис Кабулда распределительде болорыста, анда кӧп лӧ сабазы Орто Азияныҥ уулдары болгон. Олордыҥ бастыразына јуугы орус тилди чек билбес болгондор. Частька келеристе ле, бисти КамАЗ-тарга отургызып, Термез јаар командировкага аткаргандар. Кош тартар јарым прицептӱ бу јаан кӧлӱктерди бис баштапкы ла кӱннеҥ ала «Шаланда» деп адап алганыс. Афганистанныҥ тоозыны буркураган јолдорыла ок-таары тартып, «Шаландала» тогус айдыҥ туркунына јоруктагам.

Термезтеҥ Кабулга снарядтар јетиргенис. Кӧлӱктиҥ прицептеринде тормозтор јок болгон. Боочылардыҥ бажына јарым кӱнниҥ туркунына чыгатаныс. Эҥ ле јаан шыралаш Салангта болгон. Тӧмӧн тӱшсеҥ, тормозтор јазап тутпас. «Темир атты» боочыныҥ јаказындагы јаан таштарга ла озо барып јаткан кӧлӱктерге тӱртӱрип тӱжетенис. Јолой учурап турган засада-тозуулдар ла миналар керегинде айтпай да турум.

—Кӱнӱҥ сайын јӱрӱмниҥ ле ӧлӱмниҥ миизинде јӱретени — ол айдары јок јаан ченелте. Карын, эзен артып, јанып келгенигер. Тӱжигерге кирбеген ыраак талада сакыбаган учурлдар кӧп лӧ болгон болбой?

—Болбой база. Андый учуралдардыҥ бастыразы Салангла колбулу. Бир кӱн бу боочыны ӧрӧ ӧҥӧлӧп, чыгып јатсам, бурылчыкта Јабаганныҥ уулы туруп јат. Кӧлӱгиле не болуп калганын оҥдобогом: та моторы «кайнаган», база та не. Мениҥ «Шаландамныҥ» ӱстинде толтыра кош — уур снарядтар. Токтозом, база туруп каларым. Экӱ имдежип јадырыс. «Токтобо, бар, јӱр!» — деп, колыла јаҥыйт. Ӧткӱре маҥтада бердим. Боочыныҥ ӱстине чыгала сакыдым. Ол дезе јок ло јок. Кийнимнеҥ јаба једижип келбей дейле, оноҥ ары маҥтаттым. Оныҥ дизельдӱ Уралы, мениҥ «Шаландама» кӧрӧ, канайтса да кӱчтӱ ине.

Кабулга једип келеле, казах нӧкӧримле экӱ ачынышканыс. Ӱстиме келген: «Бой-бойысты ташташпас болгоныс, а сен кайткаҥ?». Мен ого удура: «А сен? Токтогон болзом, оноҥ ары чыгып болбой туруп калар эдим». Ӱстибисте октор сыылап, «вертушкалар» айланып јат, керекке де алып турганыс јок. Экӱ алтай уул база бир алтайды чачып ийген деп, торт ло согужарга јеткенис.

Јолдо сакып, тӱн киргенче турганыс. Оноҥ Кабулдыҥ јанына јууктап келеристе, нӧкӧрис јанысла ӧткӱре маҥтаткан. Эзен-амыр арткан деп, не аайлу сӱӱнгенис.

—Куучындагар ла. Учуралдар база да эске келер болбой.

—Душмандарга јыга аттыртпаска, тӱндерде фараны ӧчӱреле јӱретенис. Ол ло Салангта болгон база бир учурал санаамнаҥ база торт чыкпайт. Черӱге барып турарымда, менде шофердыҥ ченемели чек јок болгон деп байа айткан јокпом. Оноҥ улам Афганистанда колоннадаҥ јаантайын артып калатам. Бир кӱн Салангты тӧмӧн тӱжӱп јадарымда, караҥуй кире берген. Ол кӱн јолдо дезе бистиҥ блок-посттор та нениҥ де учун јок болуп калган. Боочыныҥ ӱстинде каруулда турган уулдар конор керек, оноҥ ары јер јарыза да јӱре бербей дешкен.

Мойножып турарымда, кӱӱн-кӱч јок ӧткӱрип ийгендер. Јолдо јаҥыскан јӱрерге коркымчылу, је ол тушта не болзо ол болзын деген санаа эркидеген болбайдар. Кабулдыҥ јанында Пули-Хумри деп јаан эмес кала бар. Ого једип барзам, јолды кечире «лежачий полицейскийлер» јадып јат. Анда олор туку 80-чи јылдарда болгон. Тӱрген маҥтадып болбозыҥ. Јорыкты араайладарга келишкен.

Бир ле кӧрзӧм, кӧлӱкти айландыра кара-бајырт уулчактар туруп јат. Бастыразы ломдорлу. «Шурави! Шурави!» — деп кыйгырыжат. Санаам јалт: божогоным бу ла туру. Кӧзнӧккӧ таш кыч! Јӱрек борт! Олор кӧп, мен јаҥыскан! Ӧҥӧлӧп келген ӧлӱмнеҥ айрыларга болуп, газты бастыра бар-јок кӱчле јаба базып, јолдо јаткан «полицейскийди» ажыра «калыдып», качарга келишкен. Шалтыраган «Шаландам» «огурып, бустап» турала, карын, ичкери тап болгон. А токтоп калган болзо…

Ээжилерди бузуп, фараны кӱйдӱрерге келишкен. Ломдорло јепсенген учкандардыҥ «олјозынаҥ» уштылып чыкканыма сӱӱнип, келип јатсам, јолой БРДМ учураган. Оны айландыра база ла кара-бајырт уулчактар. Бистиҥ јуучылдардыҥ автоматтарыныҥ табыжы јызырайт. Чуҥдап келген учкандарды сӱрӱп, анаар-мынаар аткылап тургулаган эмтир. Тышкары дезе кара казандый карачкы тӱн. Олорды јӱк арайдаҥ тоскурып, эмиктери кӱйген БРДМ-ды «Шаландамга» колбоп, частька јетире сӱӱртеп экелген эдим.

Душмандар кӧп улусту јерде сеге сӱӱнип, удура чурап, торт кучактай аларга тургулаар. Кийниҥнеҥ ары дезе каргап, тӱкӱринер. Кандый бир айалгада јаҥыскан артып калзаҥ, бажыҥды кезип, буттарыҥа салар, буттарыҥды кезип, бажыҥа салар. Олор андый кылык-јаҥду албаты.

—«Зеленканыҥ» јанында болгон учуралды ундып салдыгар эмеш пе?

—Је кайдаҥ. Кабулдыҥ јанында «зеленкалар» — јажыл ӧзӱмдӱ ортолыктар бар. Душмандар тозуулда андый јерлерде отургылайтан. Бир катап оныҥ јаныла ӧдӱп јатсабыс, бисти блок-посттыҥ уулдары токтоткон. Олор плащь-палаткалардыҥ ӱстине шыркалу солдаттарды кулаштап јат. Айландыра кулак тунар онту-калак, ый-сыгыт, кыйгы-кышкы. Каруулчыктардыҥ јааны айдып јат: «Јуучылдар засадага учураган. Сӱрекей кӧп улус корогон. Јол бӧктӱ. Слерге бир эмеш сакып алар керек».

Атанарыста, блок-постто турган уулдар тыҥ ла јакыган: «Душмандар ойто бурылардаҥ айабас. Фараларды кӱйдӱрбегер. Јолдо КамАЗ-тыҥ кийнинде кӱйӱп турган светомаскировканыҥ эки кызыл точказыла башкарынып баратанын буспагар». Айдарда, ичкери барып јаткан кӧлӱктеҥ артпас керек. Бистиҥ кӧстӧрис јаантайын ол кичинек эки кызыл одычакта болгон. Алдыҥда барып јаткан кӧлӱк озолоп јӱре берзе, фараны чӱрче ле јарыдып, јолды илелеп алала, карачкыда оноҥ ары маҥтадып јадырыҥ. Ӱстиҥде дезе октор ло снарядтар шуулап јат.

Бир катап Термезтеҥ јаҥы КамАЗ-тар «айдаганыс». Бу кӧлӱктер 6 кӧлӧсӧлӱ болгон учун бис олорды «крокодилдер» деп адап алганыс. Јолдыҥ бери јанында советтердиҥ Термези. Ары јанында афгандардыҥ Хайратоны. Олордыҥ ортозында кӱр. Душмандар та кайда јажынып, кетеп алган — билер арга јок.

Анда болгон керектерди мен коркышту кайкагам. Оны айтпаза торт. Мылтык-јепселдӱ уулдар бой-бойлоры ортодо уружып, је не болбоды деп айдар. Ачынышса ла адышкылай берер. Дедовщинадаҥ улам тӱрмедеҥ арай калбаган учуралдар кӧп катап болгон. Саперлор ло кайучылдар биске «слер мылтык-јепсел тудунып, јойу баспай туругар» деп јыжынар. Бистиҥ службабыс база јеткерлӱ. Јолдо јаантайын засадаларга, миналарга учурап јадырыс деп айтсаҥ, уккулабас. Олор ашканадаҥ келип јатса, бастыразы јол берер, бис бербезис. Оноҥ улам јудуруктар кыч-кыч.

Анда јӱрӱм сӱрекей кату. Суу јокко јуук. Јолой барып јадала, кӧлӱгиҥниҥ кӧзнӧгин ачып ийзеҥ, удура соок кей согордыҥ ордына, мылчаныҥ парилказына суу чачып ийгенине тӱҥей изӱ ле тынчу пар келер. Сууны ичпезеҥ торт, тыҥ терлебезиҥ.

—Афганистанда шоферлордо јуучыл кеп-кийим, коруланар јазалдар јеткил-бӱткӱл болгон бо?

—Биске темир пластиктеҥ эткен бронежилеттер беретен. Олордыҥ бескези кайда да 18-19 килограммга једип туратан. Чичке пластинкалардаҥ белетеген јеп-јеҥил бронежилеттер база болгон. Олор јаан сурууда болгон эмей. Бу жилеттерди «дедтер» бойлорына алатан. Биске эҥ ле уурлары једижетен. Изӱде темир-терсти кийеле, канайып маҥтадатан… Мен оны отургушка јайып алатам. Кезик уулдар ол жилеттерди душмандарга садып ийетен. Афганистанныҥ албатызы садыжарга тен башка улус. Уулдардыҥ кезиги садучылардыҥ меке-сӱмезине кирип, олорло кожо јӱре беретен. Сакып турзаҥ, кайра келгилебес. Кӧп јуучылдардыҥ јӱрӱми анда анайып ӱзӱлген.

Дизельдӱ Уралдыҥ ӱстинде «Метла» турган. Ол јуучыл вертолеттордыҥ коруланар јазалдары. Ол кӧлӱктерди ӧштӱниҥ табаруларынаҥ база јакшы аргадаган. Мениҥ «Шаландамныҥ» сол эжигинде је ле деген бронетемир турган. Офицерлер оныҥ учун мениҥ кабинама бой-бойлорын озолоп отургылайтан. Ӧштӱ эжикти ӧткӱре адып болбос деп санангылайтан болбой. Бис 301-чи таҥмалу колоннада турганыс. Јолды озо заградтанк ӧдӧтӧн. Олорды ээчиде — јуу-јепселдӱ каруулчыктар. Кӧлӱктер дезе олордыҥ кийнинеҥ баратан. Колоннаныҥ кийнинеҥ ойто ло каруулчыктардыҥ взводы келетен.

Кабулдаҥ эртен тура чыгала, эртезинде ойто кайра келип јатсаҥ, јол јалаҥ ла миналарда болотон. Душмандар тӱнде тыҥ ла «иштеген» деп, чӱрче ле билип ийериҥ. Је ырыс болуп, мен он бир айдыҥ туркунына минага бир де катап учурабагам. Јолдор дезе бастыра оҥкок-чиҥкек. Мотор ӱреле берзе, оныҥ ордына чӱрче ле јаҥызын кондыргылап јат. Је оок-тобыр ремонтло јолдо база кӧп лӧ уружарга келишкен эди. Артыкташкан частьтар тен јетирезине болгон деп айдар керек. Је бис, тегин солдаттар, олор кемге ле кайда барып турганын билбес болгоныс.

—Андрей Федорович, Термезтеҥ база кандый кош тартканыгар?

—Нени коштоп берер — оны ла. Ок-таары, аш-курсак ла јуу-јепсел болгон. Је кӧп лӧ сабазында реактивный 40-стволкалардыҥ — Катюшалардыҥ снарядтарын тарткам. Аркаш Маймановтыҥ колонназын «наливниктер» деп адайтан болгоныс. Олор солярка тарткан.

—Ээчиде бир канча сурак. Саланг — ол не атазы? Ажу-бел, боочы-кечӱ? Кезик «афганецтерге» ол элен-чакка јӱрӱмниҥ, ӧлӱмниҥ, ижемјиниҥ ле качан да бӱтпейтен амдулардыҥ јолы болуп арткан. Слерге бистиҥ боочыларыс каа-јаада да болзо, оны эске алындырып јат па?

—Јок, јок. Бистиҥ боочыларыс оноҥ канча киреге јабыс (кӱлӱмзиренет). Ого тӱҥей јерди бир катап јол-јорыкта бололо, Сайанныҥ кырларында кӧргӧм. Абаканнаҥ Кызылга једерге бийик боочы ажар керек. Бот ол јолдо јӱрегим кенерте ле чым эткен. Јумулган кӧстӧриме дезе тӧгӧткӧ уймалган јӱзим, кӧк-мӧӧн гимнастеркам, рульга јаба кадалган колдорым, миналардыҥ корголјын болчокторы, душмандардыҥ калју чырайлары ла јуучыл нӧкӧрлӧриме апарып јаткан снарядтарым јап-јарт јуралып келген. Бу мен кайда? Салангта!..

Ак Довурактыҥ боочызын ол тушта Салангка сӱрекей тӱҥей кӧргӧм. Кӧп јылдар мынаҥ кайра Сайанныҥ кырларыныҥ бу боочызында бир јаан вертолет койу туманда столмого табарып, оталышкан учурал болгон. Бу тӱбек санаамнаҥ чек чыкпайт. Ол вертолетто јаан јамылу улус отурган. Божогон улустыҥ ортозында Афганистанныҥ јуучыл јолдорын ӧткӧн јалтанбас генерал Лебедев база болгон.

Гиндукуштыҥ кырларыныҥ ортозыла чӧйилген бу јолды ӧткӧн чактыҥ 60-чы јылдарында совет специалисттер туткан деп уккам. Салангтыҥ боочызы дезе 3500-4000 метр бийикте туруп јат. Бу боочыда узуны 2676 метрге чӧйилген тоннель бар. Бастыра јазалдарыла кожо оныҥ текши узуны 3,6 километрге једип јат. Бу тоннельди мен кӧлӱгимле кӧп катап ӧткӧм. Оныҥ ичи бензин-сӱркӱштиҥ ыжынаҥ јаан газту. Тоннельдиҥ оозына једип келеле, кыйалтазы јогынаҥ противогаз кийер керек. Оноҥ башка газка тумачыланып каларыҥ.

Бу јол ол тушта совет ороонныҥ эҥ јаан калаларыныҥ бирӱзи болгон Термезти Афганистанныҥ тӱндӱк јанындагы јерлериле, Кабулдыҥ тӧс провинцияларыла колбогон деп, база угуп јӱргем.

1980 јылдыҥ чаган айыныҥ 3-4 кӱндериниҥ тӱнинде СССР-дыҥ јуучыл частьтары Афганистанга шак бу јолло кирген. Анда јуу-чак ӧдӱп турарда, оны душмандардаҥ 278-чи комендантский бригаданыҥ јуучылдары корулаган. Бистиҥ јӱрӱмисти олор кӧп катап аргадаган. Бригаданыҥ јуучылдарына мен эмдиге јетире быйанду јӱредим. 1989 јылда Совет черӱ кайра база ла Саланг ажыра јанган. Бу боочыны бийик кырлар курчап јат. Мен олорды Ийинниҥ учкур ла кайыр кырларына тӱҥей кӧрӧдим. Кабулдаҥ Кардеске јетире барзаҥ, анда Чике-Таманныҥ боочызындый ажу-бел база бар.

—«Афганецтерде» кандый јеҥилтелер бар?

—Бис Афганистанныҥ ветерандары деп, ай сайын 2 муҥ 972 салковой алып јадырыс. Эмди бу айдаҥ ала эмеш кӧптӧӧр эмес пе? 3 муҥга та једер, та јок. Је биске ол тӱҥей ле билдирлӱ болуш. Госпитальга да јӱрбедим. Андый аргалар бисте база бар. Былтыр јӱрегим оорыырда, јӱк ле Барнаулда санаторийге барып јӱргем. Чынын айтса, јеҥилтелерле бир де катап тузаланбагам. Кижи ол керегинде сананып турган эмес. Эзен-амыр јӱрзем, кӱскиде, айса болзо, госпитальга эмденип барып келерим. Јӱрӱмниҥ учурын јанып келеле оҥдоп турбай. Кудай берген сок јаҥыс байлыкты ачу ашка толыбай, јазап јӱрер керек.

Афганистанныҥ ченелтези дезе шулмус ла ӧктӧм болгон јиит тушка келишкен. Ол учун кайралдар алгам. Бис ӱчӱ анаҥ 1988 јылдыҥ кичӱ изӱ айында јанып келгенис. Службабысты учына јетире ол ло Орто Азияда ӧткӧнис. Айылга келеристе, колхозтыҥ улузы јакшы уткыган. Бисти јууныҥ ветерандары деп, карган улусла кожо отургузатан. Эмеш эпјок болгон. А јӱрекке шиҥген шырка-сысты ӧйлӧ кожо бойы ла јазылып калар деп айдыжып јадылар. Је ол меке ле тӧгӱн сӧстӧр. Афганистанныҥ сызы ӧзӧк-буурды эмдиге јетире ӧртӧп јат…

Ӱргӱлјик эзем

Афганистанда ӧткӧн јуу-согуштарда Совет черӱдеҥ ас эмес јылыйтулар болгон. Мында 15051 кижи јеҥ јастанып јыгылган. 53753 кижи сынык-бычык алган. Сурузы јок болуп 417 јуучыл јылыйган.

Алтай Республикадаҥ бу ороондо ӱч јӱстеҥ ажыра кижи јуулашкан. Эзен-амыр артып, јанып келгендери, шыркаладып, кенек болуп арткандары бар. Кезик јуучылдар канду согуштарда јеҥ јастанып јыгылгандар. Олордыҥ ады-јолдорын албаты-јон качан да ундыбас.

Олор:

Александр Брагин (17.05.55 — 18.12.81)

Ербол Джумаканов (25.08.64 — 09.09.84)

Сергей Ерзумашев (15.07.60 — 23.01.83)

Алексей Ларшутин (08.02.68 — 26.04.87)

Виктор Михайлов (21.08.62 — 02.05.84)

Станислав Мохов (11.11.66 — 17.12.87)

Юрий Ойношев (19.06.67 — 19.02.87)

Игорь Савинов (21.02.69 — 17.01.88)

Владимир Самаев (05.05.60 — 02.05.80)

Владимир Ушаков (29.03.64 — 25.04.84)

Быјыл кочкор айдыҥ 15-чи кӱнинде, Совет черӱни Афганистаннаҥ чыгарган кӱнде, Горно-Алтаскта, аймактарда ла јурттарда јаҥжыкканы аайынча ого учурлалган кӧдӱриҥилӱ митингтер ӧдӧри темдектелет. Ыраак ла таныш эмес ороондо болгон јуу-согуштардыҥ ветерандары јер Алтайына кайра јанбаган јуучыл нӧкӧрлӧриниҥ мемориалдарына  келип, олордыҥ эземин бир минутка унчукпай кереестеп, чечек-гирляндалар салар. Школдордо дезе  јалтанбас јуучылдардыҥ ат-нерелӱ керектерине учурлалган ачык уроктор ӧдӧр.

Куучын-эрмекти Арутай АДАРОВ ӧткӱрген