Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Туризмде соҥдогоныстыҥ јакшызы да бар…»

11.02.2020

Чой аймактыҥ јаҥы тӱӱкизи 1980 јылдаҥ бери башталат, Маймадаҥ айрылып, таҥынаҥ аймак болуп јатканы быјыл 40 јыл болор. Ойрот автоном область тӧзӧлгӧн ӧйлӧрдӧ ол Успенский аймак болгон, эмдиги Чой аймак деген адын 1933 јылдаҥ бери аданат.

Тергеебисте озодо «Аба-јыш» деп адалган јерлердиҥ, эмдиги Чой аймактыҥ албаты-јоныныҥ јадын-јӱрӱми, ижи-тожы, ӧзӱминиҥ јолдоры керегинде Чой аймактыҥ јааны Михаил Маргачев куучындайт.

– Михаил Юрьевич, Чой аймакта «Алтайдыҥ Чолмонын» алган кычыраачылар јок учун, Чой аймак керегинде бис ас бичийдис. Куучынысты аймакла таныштырудаҥ баштазабыс кайдар?

– Картаны кӧрзӧ, Чой аймак јӱрекке тӱҥей. Бис Чамал, Оҥдой, Улаган, Турачак, Майма аймактарла текши гран-кыйулу. Оҥдойдыҥ аҥчылары бистиҥ јерде аҥдаганын кезикте бойлоры да билбей јат. Улаганла кыйуны ашкан кочкорлор бистиҥ јерде база бар. Јеристиҥ текши кемиле бис республикада 6-чы јерде турадыс – 4,5 муҥ кв км, бу Шабалин де, Майма да аймактардаҥ јаан.

Эл-јонныҥ тоозы, окылу јетирӱлерле, 8 300 кижи. Улус јуртаган 21 јурт јерлер 7 јурт јеезеге кирет: Верх-Пьянковский (тӧс јурты Ускуч), Каракокшодогы, Паспаулдагы, Сейкадагы, Уймендеги, Чойдогы ла Ыныргыдагы јеезелер. Эл-јон јаткан 7 де, 3 те јурт-туралу јерлер бар, адару туткан билелердиҥ јуртаган јерлери. Олордыҥ улус јаткан јер болгон адын јоголтпой, корыйдыс.

– Орооныстыҥ президенти Федерал Јуунга быјылгы Баштанузында эл-јон јуртаган ончо јурт јерлерди эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келишкен јонјӱрӱмдик тудумдарла јеткилдеер јакылта эткен. Слердиҥ аймакта бу јанынаҥ айалга кандый, Михаил Юрьевич?

– Бис, байла, адалган ӱлекерлерде турушпай турган республикада сок јаҥыс аймак болорыс. Не дезе, ончо јурттарыс јазалган јакшы школдорлу, јылу туалеттерлӱ, балдардыҥ садтары јеткил ле олорго болчомдорды 1,5 јаштаҥ алары 10 јыл мынаҥ кайра башталган. Бастыра школдор аймакта бир сменала ӱренет. Балдардыҥ садына кандый да очередь јок. Ээжилерле керектӱ кажы ла јуртта ФАП тудулган ла олор керектӱ кӧлӱктерле јеткилделген.

Бойыныҥ ӧйинде аймакты башкарган Александр Михайлович Борисов бу ишке сӱрекей јаан ајару эдип, акча јок то болзо, кандый ла аргаларды тузаланып, јурттарды јонјӱрӱмдик тудумдарла јеткилдеген.

Аймактыҥ јеринде балдардыҥ кӱӱлик тӧрт школы иштеп јат: Паспаулда, Каракокшодо, Чойдо ло Сейкада. Горно-Алтайсктыҥ јарлу специалисттери бистиҥ јерге иштеерге келип турганына сӱӱнедис.

Јиит билелерге тура тударга 25 сотык јер кандый да очередь јогынаҥ берилет. Јурттардыҥ ичиле ӧткӧн јолдорды јазаар, ол тоодо асфальттаар, јарыткыштарла јарыдар иштерди кидим ӧткӱредис. Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгана уткый, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган кереестерди јазаар иштер јурт јеезелерде былтыр башталган. Бӱгӱн Чой јуртта јууныҥ туружаачыларына учурлалган тӧс кереес, республиканыҥ аймактарындагызыла тӱҥейлезе, эҥ артыгы де бодойдым. Јаҥыс та јууда корогон улусты эмес, је јанып келген солдаттардыҥ ады-јолын ундытпай, кереестерге кийдирер иштерди баштаганыс.

– Меге Слердиҥ куучыныгар сӱрекей кайкамчылу, не дезе, республиканыҥ кажы ла аймагына барзаҥ, куучын ол-бу јок, оны-мыны эдер керек, ого акча јок деген куучындарла башталат. Слердиҥ аймагардыҥ алдында бӱгӱн турган сурактар кандый?

–Элдеҥ озо, экономикалык ӧзӱмниҥ сурактары.

Совет ӧйдӧ аймакта эл-јонныҥ јаҥжыккан ижи агаш белетеериле, јер алдыныҥ байлыктарын табарыла, база јурт ээлемле колбулу болгон. Ӧткӧн јылдарга кӧп неме кубулган. Јайрадылыштыҥ ӧйинде кӧп агашпромхозтор јайрадылган, улус агаш белетеерине кӧчкӧн болгон. Аймак саар уйлар туткан. Је азырал белетеген јалаҥдар агаш-јыраага бастыртып, уй-мал туткан тоолу ла ээлемдер арткан. Туризмле бистиҥ улус иштебеген. Иш јок учун кӧп јиит улус аймактаҥ ӧскӧ јерлерге кӧчӱп јат. Чоттогонысла, јылдыҥ ла 200 кире јииттер аймактаҥ ӧскӧ јерлерге иштеерге барат. Оныҥ учун иштиҥ јаҥжыккан ууламјыларын орныктырып, бӱгӱнги ижисти ӧйдиҥ суруларына келиштире тӧзӧйдис.

Јурт ээлем качан да кирелтелӱ бӧлӱк болбогон. Је ол улуска уй-мал тудуп, билезин јеткилдеер, иштӱ болор арга берет. Бисте саар уйлар туткан бир канча фермер ээлемдер бар. Олорды ӱй улус башкарат. Эмди кооператив тӧзӧлгӧн, таҥынаҥ улустаҥ сӱт јуулат ла бу ишти арга јеткенче јӧмӧйдис.

Бистиҥ Киска јурт Алтайский крайдыҥ јеринеҥ 5 ле км јанында турат. Ондо, Красногорский райондо, арга-чакту фермер ээлем бар. Олор јеринде сула, гречиха, буудай ӧскӱрип јат, техниказы јеткил, је ӧзӧргӧ јерлер јетпей турган ла бистиҥ ташталган јерлеристи алдынаҥ бери кӧрӱп турган болгон. Бу ээлемниҥ јаанын кычырып, кожо иштеерге јӧптӧшкӧнис. Ол предприятиезин бистиҥ аймакта окылу чотко тургускан ла былтыр 100 мал семиртер јер туткан, быјыл Гусевка јуртта 400 саар уйдыҥ фермазын тударга јат. Бу биске јаҥы иштеер јерлер тӧзӧӧр, јалаҥдарысты јазаарга болужар.

Республиканыҥ ӧрӧ јаткан аймактары азыралды Алтайский крайдаҥ садып алат. Чой аймак јеринде ӧлӧҥ белетеп, садар аргалу. Мыны база сананадыс.

– Јер алдыныҥ байлыктары деп айдарыгарда…

– Чойдыҥ јеринде алтын, мӧҥӱн, куулы, ӧҥдӱ темирлер табар иштер ӧдӧт. Азыйдаҥ бери «Веселый» рудник иштеп келген. Промышленностьтоҥ бир кижиге келишкен каландардыҥ кемиле бистиҥ аймак, ӧскӧ аймактарга кӧрӧ, баштапкы јерде турат.

– Чой аймакта волластониттиҥ заводы тудулганы керегинде тергеениҥ СМИ-лери бир ӧйдӧ кӧп бичиген. Ол иштеп турган ба?

– Јок. Бу завод Москваныҥ башкартузыныҥ јӧмӧлтӧзиле тудулып, керектӱ ончо немеле јепселип, иштеерге белен болгон. Је волластонитти табары алтынла колбулу, олор кожо јадып јат ла табары јаан чыгымду иш болуп турган.

Он јыл кире ӧйгӧ заводты јылыдатан, корыйтан иштерди Москва јеткилдеген. Је тӧс каланыҥ мэри болгон Юрий Лужков јаҥнаҥ барганыла бу иш токтогон. Заводто тургускан јазалдар эскирген ле бӱгӱн олорды орныктырар арга јок. Тургуза ӧйдӧ бир аргачы ондо асфальт, бетон эдерге керектӱ сай ташты белетеерге кӱӱнзеген. Бистиҥ республикада мындый сай эткен јер јок, оны Алтайский крайдаҥ садып аладыс. Рудникте дезе јердеҥ чыгарган таш кӧп, тузаланбай јадып јат. Јуук ӧйлӧрдӧ бу ишти баштаарга турубыс.

– Агаш ээлемде айалга кандый, Михаил Юрьевич?

– Агаш кодекске былтыр јаан изӱ айда эткен кубулталарла, кузукту агаш ӧскӧн јыштарда кандый да иш ӧткӱрерге јарабас. Бистиҥ аймакта мындый јерлер – 70%. Агаш ээлемде иштеген 18 предприятиениҥ 16-зы бӱгӱн јабылган, јыш јерде турган Каракокша, Уймень, Ыныргы јурттардыҥ эл-јоны иш јок арткан. Республиканыҥ башчызы бу айалганы билер ле оныҥ јакылтазыла бис адалган јурттардыҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱминиҥ программазын белетейдис.

– Бу јерлерде кандый иш тӧзӧӧргӧ јараар?

– Темдектезе, эм ле тузалу ӧскӧ дӧ ӧзӱмдерди јууп белетеерин. Бу аймакка да, республикага да кирелтелӱ ууламјы болгодый. Совет ӧйлӧрдӧ Чой аймакта чилгемди (папоротник) јӱстер тоннала белетеп туратан. Эмди де улус чилгемди, калбаны, эм ӧлӧҥдӧрди белетеп, јолдыҥ јанында садат эмезе келишкен ле јерге табыштырат.

Эм ле тузалу ӧлӧҥдӧрди јууп, кургадып, ооктоп ло эптеп салар ишти тӧзӧӧргӧ турубыс. Тургуза ӧйдӧ бизнес-пландар белетеп, АР-дыҥ јурт ээлем министерствозыла бу ишке јӧмӧлтӧ алар керектерле базадыс. Не дезе, ишти тӧзӧӧргӧ керектӱ јазалдар алар керек. Бу кӧп улус туружар аргалу иш. Агаш белетеген ӧйлӧрдӧҥ пилорамалар, техника арткан, инфраструктура бар. Адалган бӧлӱкте иштеерге кӱӱнзеген улусла иш былтырдаҥ бери ӧдӧт.

Адару тудары – аймактыҥ јоныныҥ база јаҥжыккан ижи. Бистиҥ мӧт Кӧксуу да, Кан да аймактардыҥ мӧдинеҥ башка, тайга јердиҥ мӧди. «Дягилевый» мӧт керегинде уккан болбойыгар, ол чыҥдыйыла да, амтаныла да аҥыланат ла гран ары јаар барып јат. Бӱгӱнги кӱнде аймакта 80-неҥ ажыра јаан пасекалар бар.

Је кӧп саба улус иштеп алган мӧдин «полторашкаларга» уруп, јолдордыҥ јанында сададылар. Адаручы эмди, ижин јаҥы баштаган фермер чилеп ок, государстволык јӧмӧлтӧ алар аргалу. Бу суракла бис узак ӧйгӧ базып, јурт ээлемниҥ министерствозыныҥ болужыла былтыр бӱдӱрип чыкканыс.

– Јӧмӧлтӧниҥ кеми канча кире?

– Таҥынаҥ иштеген адаручы 1 млн, фермер-адаручы – 3 млн салковойго јетире јӧмӧлтӧ алар алгадый. Адару туткандар «кӧлӧткӧдӧҥ» чыгып, ИП-лар тӧзӧӧри јаҥыс та каландар тӧлӧӧрине керектӱ эмес, улус јажы јааназа, пенсиялу болор. Бу керегинде јаш улус сананбай јат.

Бисте јӱстер тоннала садар мӧт јок, је иштеп алган мӧдис база кайда да јок баалу-чуулу мӧт болгон учун, оны кичинек аймактарда садарга турус. 800 салковойдыҥ банкаларында эмес, бир ле катапка калбактап јиирге јазаган мӧттиҥ баазы да јеҥил болор. Ол капшай садылар, кирелтези де чик јок бийик болор.

Тургуза ӧйдӧ аймакта тӧрт кооператив тӧзӧлгӧн, ол тоодо, сӱтле иштеген кооператив, ого фермерлер де, таҥынаҥ улус та кирет, адаручылардыҥ кооперативи…

– Ӧткӧн эрмек-куучынды улалтып, база бир сурак јанынаҥ шӱӱлтегерди угуп ийейин. Тургуза ӧйдӧ Чой аймакта калбаны бистиҥ де тергеениҥ, ӧскӧ дӧ јерлердиҥ улузы белетейт. Бойыныҥ ӧйинде бу ӧзӱм Европада текши ӧскӧн лӧ эмди Кызыл бичикке кирген ӧзӱм болгонын кычыргам. Республикада азыйда калба ӧскӧн јерлердиҥ јӱк аттары арткан. Чой јеринде калба јоголор чочыду бар ба?

– Кандый ла ӧзӱмди аайы-бажы јок, тазылыла јулуп турза, кунурай бербей. Тепселген мындый јерлерди бойыста да кӧрӧдис. Јаҥыс та калбаны эмес, је бороҥоттыҥ сабын анаар ла сындырып јулганын…

Бу керектерди ээжилеер, эм-тех ӧзӱмдерди белетеерин аайлу-башту ӧткӱрер некелте курч турат. Агаш кӧмзӧниҥ јерлерин улуска удурумга тузаланарга берери темдектелет. Бистиҥ санаабысла, јаан кемдӱ јерлерди арендага бербес керек. Туура јерлердиҥ улузы кичинек јер аларга кӱӱнзебес, бистиҥ улус алган јерин кичееп тузаланар.

– Республика туризмди ӧзӱп чыгар тӧс јолдорыныҥ бирӱзи деп кӧрӱп турарда, бу ууламјыда слердиҥ амадуларыгар кандый?

– Бистиҥ аймак бу јолдо соҥдогоны, айса болзо, јакшы да. Јеристе јорыкчылар ас болуп, ӧскӧ аймактарга кӧрӧ, ар-бӱткенис тепселбеген, ӱрелбеген, ару.

Бӱгӱн Артыбаш јаар барган јол федерал кемине берилген. Телецкий тракт деп адалган бу јол Чой аймактыҥ јериле ӧдӱп јат. Беш јылдаҥ асфальтту јол бисти Кемеровский областьла колбоор, Озеро-Куреево ажыра Бийск јаар јол тудулар. Ӧскӧ сӧслӧ айткажын, јорыкчылар республикага јаҥыс Чуйдыҥ јолыла эмес, је Кемерово до, Бийск те јанынаҥ кирип, Алтын Кӧлдӧ бололо, оноҥ Чой аймак кечире Горно-Алтайскка, Караколдыҥ кӧлдӧрине тудулган јолло Чамал аймакка чыгар аргалу болор. Сӧс келижерде, бу јол база Чой аймактыҥ јерин кыйулай ӧдӧр. Бу ончозы аймакта туризмди ӧскӱрерине јаан аргалар берип јат.

Аймактыҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызына, экономиканыҥ сурактарыла иштеерге Светлана Буйдышеваны кычырганым тегиндӱ эмес. Оныҥ АР-дыҥ башкарузында иштеген јаан ченемели, бийик узы биске бӱгӱн сӱрекей керектӱ.

Бис јеристе сыраныҥ болуштопторын кайда ла таштаган, јеристи сӱрееле быртыткан јорыкчыларды кӧрӧр эмес, вип-туризмди тӧзӧӧр кӱӱндӱ. Бого бастыра аргалар бар. Кышкы туризмди ӧскӱрерге аймак сӱрекей јарамыкту, не дезе, бистиҥ кыштар јаан карлу болуп јат ла снегоходторло Чойдыҥ туу-тайгаларынаҥ Чамал да, Оҥдой до, Турачак та, Майма да аймактардыҥ јерлерине «чыгара калыырга» јараар.

Аймактыҥ јеринде кӧлдӧрдиҥ тоозы 180 кире, олор ар-бӱткени сӱрекей јараш јерлерде јадат.

Бис бӱгӱн этнотуризм деген ууламјыла јол-јорыктар белетейдис. Чой аймак туба калыктыҥ јаткан јери, Алтайдыҥ јаан кайчызы Н. У. Улагашев бу јерде чыккан. Тубалардыҥ культуразы, чӱм-јаҥдары, аш-курсагы алтайлардыҥ аҥыланып јат, оныла таныштырып иштеген улус та, јерлер де бисте бар.

Биске садыжып ӱренер керек, јербойыныҥ улузы јол јанында садышкандарды кирелеп кӧрӧри эмдиге артканча. Чойдыҥ јериле ӧткӧн федерал јолды јакалай садыжар базарлар тударын быјыл баштаарга турубыс.

Амадулар кӧп, олорды бӱдӱрерге узак сананар бош јок, иштеер керек. Айылдап келигер, байлыктарысты да, аргаларысты да бойыгар кӧрӧригер.

Михаил Маргачев 1978 јылда Чой аймакта чыккан,

ада-ӧбӧкӧзи бу ла аймактыҥ улузы.

2001 јылда Горно-Алтайсктагы госуниверситетти (тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи), 2010 јылда Экономиканыҥ ла башкартуныҥ Новосибирсктеги академиязын (юрист) ла кийниндеги јылдарда Госслужбаныҥ РФ-тыҥ президентиндеги Российский академияны (государстволык ла муниципал башкарту) једимдӱ ӱренип божоткон.

Иштеер јолын МВД-ныҥ органдарында баштаган. Оноҥ Чой аймактыҥ јааныныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчызы, Чой аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы болуп иштеген.

2018 јылдаҥ ала Чой аймактыҥ јааны болуп иштейт.

Светлана Кыдыева куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина