Алтайдын Чолмоны

«Ол ӱйе – башка улус болгон…»

14.02.2020

Јууныҥ балдары… Адалары ороонын корыырга канду јууга јӱре берерде, јаштаҥ ала ӧскӱс ӧскӧн, тороныҥ ла айдары јок кӱч иштиҥ шыразын кӧргӧн кӧӧркийлер… Јуу-чакта тӱреген ле бузулган ороонын кӧдӱрген, ижиле магын чыгарган, бала-барка азырап, јаҥы ӧзӱп келген ӱйелерге јозок болгон ӧрӧкӧндӧр… Бӱгӱнги куучыныс ондый улустыҥ бирӱзи, тергеебисте РСФСР-дыҥ баштапкы ла сок јаҥыс нерелӱ ветеринар врачы, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талду јуртында јаткан Игорь Алексеевич ХОРЬКОВ керегинде.

Игорь Алексеевичке быјыл чаган айда 82 јаш толгон. Ол Казахстанныҥ Кустанайский облазыныҥ Карабалыкский районында чыккан. Челябинский областьта Троицктеги ветеринарный институтты ӱренип божодоло, иштеер јолын бойы кӱӱнзегениле 1960 јылда Кош-Агаш аймакта баштаган. Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ область Алтайский крайга кирип турган. Јӱрӱмин Туулу Алтайла колбоп, мында биле тӧзӧп, балдарын чыдадып, јажына артып калган. Бу ӧрӧкӧнниҥ куучынчызы, кокырчызы, болгон керектерди, улустыҥ ады-јолын ундыбай, чокым ла јарт, кече ле болгондый, куучындаганы бисти кайкаткан.

Кижиниҥ јӱрӱмин, кӧргӧн-укканын, сананган санааларын, кандый да солун болзо, тӱгезе бичиир арга јок. Оныҥ учун ӧйи ле бойы керегинде Игорь Хорьковтыҥ куучынын кыскарта ла бичидим.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйлӧри керегинде

«Сен баштапкы ишјалыҥды качан алгаҥ?» – деп, бир катап энем сураган. Ӱредӱмди божодып, Кош-Агашта иштеп баштаарымда деп айткам. «Јок, баштапкы ишјалды сен 6 јаштуда алгаҥ» – деп, энем айткан. Чын, бис, уулчактар, энелерисле кожо јайыла совхозтыҥ јалаҥдарында иштейтенис.

Совхозто ондый јаан, кара репродукторлор болгон, јууныҥ башталганын оноҥ укканыс санаама кирет. «Вставай, страна огромная, вставай на смертный бой…» деген кожоҥды баштап ла база ол репродуктордоҥ укканыс. Оны энемниҥ эјези јаантайын кожоҥдоп туратан. Адам јууга барган. Энем совхозто агроном болуп иштеген.

Бистиҥ јаткан јуртыс темир јолдыҥ Тогузак деген станциязынаҥ 12 км ыраакта турган. 1945 јылда јуудаҥ јанган солдаттарды уткыырга, олор абралу келип јатса, нӧкӧрлӧримле удура јӱгӱрип туратаныс. Јуртыс јаан болгон, мында айдуга келген чечендер, ингуштар, татарлар база јаткан. Октябрьдыҥ байрамы, ӧскӧ дӧ јаан байрамдар согуш јогынаҥ ӧтпӧйтӧн. Јуудаҥ јанган солдаттар ла айдуга келгендер ортодо согуштар. Олордо јаантайын турушкан тайакту, сыҥар бутту бир кижи санаамда арткан. Бис, уулчактар, туура чачылган финка бычакты, ӧскӧ дӧ согуш јепселдерди ала согуп, јажырып туратаныс, ойноорго…

Јеҥӱни темдектеген 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде кайыҥ агашка илген силмек-качеляларда јаан улус јайканып, байрамдаган. Биске, оогош балдарга, бу кайкамчылу болгон. Агаштыҥ бӱри јайылып калган, јылу болгон. Бистиҥ Талдуда бу киреде агаш бӱр јок…»

«Абай» деген сӧс тӧрӧл угулганы керегинде

 «Кош-Агаш аймакта мен ветврач болуп бир јыл кире иштегем. Ишјал 75 салковой болгон. Оноҥ областьтыҥ јурт ээлеминиҥ башкартузында ветеринар бӧлӱктиҥ јааны Костяев мындый ишјалду болуп, штан јок артарыҥ деп, совхозто иштеерге кычырган. Мен Кӧксуу-Оозы аймактыҥ «Абайский» совхозына барарга јӧпсингем, нениҥ учун дезе «абай» деген сӧс тӧрӧл угулган. Казахстанда Абай јарлу ат, јарлу бичиичи Абай Кунанбаевти де алза.

«Абайский» совхозто ветврач болуп 1961 јылдаҥ ала 1966 јылга јетире иштегем. Оноҥ, «политикалык билгири ас» деп, иштеҥ чыгартыргам. Нениҥ учун? Бу Хрущев улуска јербойында бойы башкарынып јадарга эмеш јайым берген ӧйлӧр. Мен дезе јиит, омок, баштак та. Јарабаган немени кӧскӧ-башка айдатам. Јурт Советтиҥ председателине келип, слер кандый округтаҥ депутатка тудулганыгар деп сурап, оныҥ ла кӧзинче телефонынаҥ «Тургуза јуун јууп, бу кижини иштеҥ чыгарар керек» деп айткан учурал болгон. Совхозтыҥ Сугаштагы фермазыныҥ зоотехниги Михаил Семенович Кулеевле учуралдыҥ кийнинде, партияныҥ Кӧксуу-Оозы аймактагы райкомыныҥ 1-кы качызы Александр Никитич Демидов мени алдыртып, ӧйинеҥ ӧдӧ бердиҥ деп, иштеҥ чыгарып ийген.

Иш кайда барар деп, аймактаҥ јӱре бергем. Горно-Алтайскка келзем, кайда да ишке албас: куучындажар, кӱлӱмзиренгилеер, је иш јок болуп калар. Ишке албас јакылта болгон эмей. Мынайып эжиктер керип базып турганчам, областьтыҥ ветлабораториязыныҥ директоры болгон Юрий Михайлович Глазырин туштаган. Ол мени билер болгон, мында нени эдип тургаҥ деп сураган. Иш јок болгонымды угуп, бактериологический бӧлӱкке иштеерге кычырган. Менде дезе јадар јер де јок. Бистиҥ айылда јадарыҥ деген. Бис јуук таныш та улус эмес болгоныс не, мен ветврач, ол ветврач. Туулу Алтайдыҥ улузы кӱндӱзек деп билерис. Је ол ӧйдиҥ улузын мен эмдиге кайкап сананадым. Олордо конуп, кожо ажанып јаткам, кийимимди јунуп беретен. Баштапкы ишјалымды алала, столдыҥ кырына салып койорымда, ачынганы не аайлу… Башка улус болгон…»

Биле тӧзӧгӧни керегинде

«Иван Иванович Безрученков, слер оныҥ уулы Викторды билер болбойыгар, мени 1-кы Майдыҥ байрамына кычырган. Талдуда ол ӧйдӧ совхозтыҥ директоры болуп Александр Григорьевич Черданцев иштеген. Мен автобуска отурып, јеттим ле. «Сен качан кижи аларга тургаҥ? Кӧргӧн бойлууҥ бар ба?» – деп сурайдылар. «Бар» – дедим. «Кем?» – «Нина Прокина». Бу јуртта зоотехник болуп мындый кыс иштеген. «Капитолина Ивановна, бу уулды диванга отургузып, чыгарба. Бис Нинкага барып јадыс» – деп, Александр Григорьевич ӱйине јакып, чыккылаган ла. Оноҥ, бис экӱни диванга коштой отургузып: «Сен бу кысты аларга туруҥ ба?» – деп менеҥ, «Сен бу уулга барарыҥ ба?» – деп, Нинадаҥ сурайдылар. Бисте ӱн де јок, јӱк бажысла кекип ле јадыс.

«Слер мында отурыгар, бис кудалап барып јадыс. Логин Пименович Прокин кату кижи, јууныҥ туружаачызы. Ӱйи де тегин эмес. Кандый болорын билбей турус. Бу јол келишпезе, кысты кабыра тудуп, качырып апар. Эне-адазыла сӧс табары бистиҥ керегис»– деп айдып, јӱргӱлей ле берген.

Тойыс эки кӱннеҥ, кӱӱк айдыҥ 3-чи кӱнинде бу ла јуртта, совхозтыҥ эмдиги столовыйында болгон. Ол ӧйлӧрдӧҥ бери јурттыҥ соок ӧйдӧ ӧткӧн ончо тойлоры мында ӧдӱп јат. Бистиҥ той мында ӧткӧн эҥ баштапкы той болор.

Јурттыҥ агрономы ол тушта Володя Иванков болгон. «Бу тойло слер меге ончо кыра ижин ӱзӱп саларыгар» – деп, Черданцевтиҥ арбанганына: «Ӱч кӱнге байрамдайла, једижип албай» — деп, Володяныҥ айтканы санаамда арткан. Ол ӧйлӧрдӧ кӱӱк айдыҥ бажында кыра ижи кӧндӱгип калатан.

Нина Логиновнала бис 38 јылга јуртап, эки уул азырап чыдаттыс. Бойдоҥ јиит тушта, мен ветврач, ол зоотехник болуп иштеп турарыста, бой-бойысты кӧстиҥ кырыла кӧрӱп, ајарып турбай. 2004 јылдыҥ сыгын айында ол бу ак-јарыктаҥ јӱре берди…»

Горно-Алтайский автоном областьтыҥ тӧзӧлгӧниниҥ 50 јылдыгын темдектегени керегинде

«Бу байрам бийик кӧдӱриҥилӱ темдектелген. Мен аймактыҥ улузыла кожо айттырулу келгем. Областьтыҥ маанызын кем апарары шӱӱжилерде, бу бӱдӱмјини тергеениҥ баштапкы ла сок јаҥыс нерелӱ ветврачы меге эдер деп јӧптӧшкӧндӧр. Оноҥ мааныны Социалистический Иштиҥ Геройы Јелмек Тоедов апарар, мени јӧмӧӧчизи болор дешкен. Јӧмӧӧчилер эки кижи болгоныс, бирӱзиниҥ адын ундып салгам. Ак перчаткаларлу, кееркеде кийинген, чек гренадерлор…

КПСС-тыҥ обкомында биске областьтыҥ 50 јылдыгы деп бичилген блокноттор сыйлап, кереес медаль табыштырган. «Горно-Алтайский автоном областька 50 јыл» деген медальды мен эмдиге кичееп јӱредим.

Пенсияга чыксаҥ, «РСФСР-дыҥ нерелӱ ветеринар врачы» деген нере учун кожулта акча болор деген. Је мен амыралтага чыгар ӧйдӧ бу кожулта эдери токтоп калган. Кийниндеги јылдарда мындый нерелӱ улуска пенсиязына 300 салковой кожоры керегинде јасак чыккан. Ӧткӧн јылдар учун кожулта акчаны тӧлӧӧриниҥ аайын сурап, Кӧксуу-Оозына барып јӱргем. «Бис государстволо јаргылашпай јадыс»– деп, јаргычыныҥ болушчызы айткан эди.

Эмдиги пенсиям, быјыл эткен кожултала, 21 761 салковой. Уулымныҥ кызы Катеринада кызычак чыккан, олор Барнаулда јадып јат. Ол баркачагыма пенсиямнаҥ болужадым. Уулым Вова мыны јаратпай јат. Мен ого: «Сениҥ керегиҥ јок, мениҥ акчам» – деп айткам».

Аҥдардыҥ чемет оорузы керегинде

«Тергеениҥ аҥдар ӧскӱрген ээлемдерин «туберкулезниктер» деп адаган ӧй болгон. Кайтанактагы, Оймондогы, бистеги ле аҥ туткан ӧскӧ дӧ ээлемдердиҥ аҥдары чемет оорула оорыган. Барнаулда аҥныҥ билим институдыныҥ директоры Василий Герасимович Луницынныҥ баштаҥкайыла, аҥдардыҥ бозуларына чемет оорудаҥ корыырга балдарга тургускан БЦЖ прививкалар тургузып баштаганыс. Бу иш Кӧксуу-Оозы аймакта башталып, 9 јылга чыгара ӱзӱктелбей ӧткӧн. Мен пенсияга чыгар ӧйим једип келерде, бу ишти учына јетирерге, база эки јыл иштеер ӧй сурап алгам. Тогус јылга бис бастыра аҥдарга прививка тургузып, бу ишти бӱдӱрип чыкканыс.

Оноҥ, республиканыҥ ветеринар ижин Макасеев башкарып турарда, БЦЖ прививкаларды тургузарын токтодор јакылта эткен. Мен аҥ туткан Кеҥидеги, Шабалиндеги ээлемдердиҥ јаандарынаҥ бу керектиҥ эмдиги аайын сурап уккам. Олордыҥ айтканыла, БЦЖ-ны бойыныҥ акчазыла эмдиге тургузып јадылар. «Тенек јакылталарды бис бӱдӱрбей јадыс» — деп, олор айткан. Макасеевти ӧскӧ каршулу керектери учун јаргылап салган, је оныҥ каршулу јакылтазы эмдиге токтодылбаган.

Азыйда мал ижинде оорулардаҥ чеберлеер профилактикалык иш тергееде бийик кеминде болгон. Эмди ого ајару ас болгоны ачу. Бис јуртээлемдик тергее болуп јадыс, профилактикалык иш јогынаҥ мал ижи једимдӱ болбос. «Абайский» совхозтыҥ аҥдарыныҥ мӱӱстери гран ары јаар бир де серемји јогынаҥ садылатан. Ӧскӧ тергеелердиҥ аҥныҥ мӱӱстерин саткан куурмакчылары бистиҥ таҥма-темдектеристи тузаланып, продукциязын саткан учуралдар да болгон. Новосибиркте ӧткӧн мындый јаргыга мен керечи болуп барып јӱргем».

Јууныҥ ла оныҥ кийниндеги ӱйелер керегинде

«Бистиҥ јуртта јууныҥ туружаачылары кӧп болгон. Бӱгӱнги кӱнде бир де кижи јок.

.Јууда турушкан ӱйени кӧргӧниме салымыма быйаным айдадым. Јуудаҥ јанып келген улус, мен јаш тушта, 60-чы јылдарда, кӧбизи орто јашту болгон. Је олор биске кандый тоомјылу, јаан кӧрӱнген, олордыҥ алдында тӱп-тӱс турарга чырмайатаҥ…»

Јуу-чактыҥ ӧйин кӧргӧн улустыҥ алдына бис, эмдиги ӱйе, база кӧгӱзисте тӱс турарга чырмайадыс. Слердиҥ турумкайыгар, јӱрӱмниҥ уур-кӱчтерин јеҥер чыдуугар ла ичкери кӧрӱп иштеген ле јӱрген јӱрӱмеер биске јозок болуп јат.

Светлана КЫДЫЕВА