Алтайдын Чолмоны

Балдарыска, келер ӱйеге болуп иштегенис

18.02.2020

Ӧткӧн јылда В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияга 70 јыл толгон. Бу бичимелде оныҥ директорлорыныҥ бирӱзи Любовь Даниловна Кудачинала республикан гимназияныҥ тӱӱкизи, ондо Василий Константинович Плакастыҥ учуры керегинде ӧткӧн куучынысты јарлайдыс.

—Областной национальный рабфактаҥ 1949 јылда областной национальный школ тӧзӧлгӧни керегинде ончобыс билерис. Ол тушта рабфактыҥ калганчы ла ОНСШ-тыҥ баштапкы директоры Василий Дмитриевич Ильичев болгон. 1950 јылда школды РСФСР-дыҥ школдорыныҥ нерелӱ ӱредӱчизи Василий Константинович Плакас башкарып баштаган. Ол ӧйлӧр керегинде гимназияныҥ толо јажына учурлай Татьяна Юркина белетеген «Любимой школе—60» деген бичикте јакшы бичилип калган.

Былтыр школдыҥ 70 јылдыгына учурлай «Этапы нашего пути» деген бичик чыгарылган. Василий Константинович Плакастыҥ чыкканынаҥ ала 115 јылдыгына учурлай бу јылдыҥ чаган айында республикан гимназияда бу бичикле кӧдӱриҥилӱ таныштыру ӧткӧн эди. Школыстыҥ эҥ тоомјылу деген директоры баштаган керек-јарактар эмди јаҥжыгу болуп калган. Оныҥ эземине учурлай 2017 јылдаҥ ала Плакастыҥ кычырыштары ӧткӱрилип баштаганы — Василий Константиновичке канча ӱйениҥ база бир јабыс эҥчейгени.

Мен Василий Константиновичти оогоштоҥ ала билер болгом. 1951 јылда сыйнымды ла мени калада балдардыҥ школына экелген. Ол тужында алтай балдарды национальный школдӧӧн ӱредип апарып туратан, орустарын — 6-чы школго. Оҥдойдогы школ-интернаттаҥ келген балдардыҥ кӧп сабазы ОНСШ-да ӱренген. 8-чи класска келген меге бир неделениҥ туркунына национальный школдо ӱренерге келишкен. Плакас математикала ӱреткен. Василий Константинович узун сынду, сӱрекей јалакай кижи деп санаама артып калган. Класста болгон 36 баланыҥ кажызын ла тургузып, урок аайынча сураар. Јурттаҥ јаҥы келген, чочып калган бисле јалакай куучындажып, катаптаарыныҥ таблицазын да болзо сурап турар. Оноҥ «эмди билимле тартыжарар», «мында јакшы ӱренер керек, орус тилге јакшы ӱренер керек» деп айдып турганы санаама арткан.

Неделе ле туркунына ӱренип ийеристе, бисти, тоолу кыстарды, педучилищеге апарган. Таскадаачымла кожо школдоҥ документтер алып барарымда, Василий Константинович меге «јакшы ӱрен, сен јакшы ӱредӱчи болорыҥ» деп айдып-јакыганы санаамда артып калган. Национальный школло баштапкы таныжум ондый болгон. Ол ӧйдӧ кем билген — канча јылдыҥ бажында мен бу школго кайра бурылып келеримди…

Педучилищени божодып, ишмекчи јолымды ол тушта Кан-Оозы аймакта Сугаш јуртта баштагам. Оноҥ ло бери бастыра јӱрӱмим бу аймакла колбулу болгон. Текши тооло ондо 37 јылдыҥ туркунына иштегем.

90 јылдардыҥ бажы… Любовь Даниловна је ле деген ченемелдӱ, канча кире јаҥыртуларды баштаган ла једимдӱ кийдирген ӱредӱчи, Экинурдыҥ школыныҥ директоры, албаты ортодо тоомјылу кижи, эне, эш-нӧкӧр, баркаларыныҥ јаан энези. Је ол ло тужында балдардыҥ адазыныҥ оорузы јаанай берген ӧйлӧр болгон. Оноҥ улам Любовь Даниловна  ла Владимир Еркеевич ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип, калага кӧчӧр деп санаага келген.

—Национальный школго директор болорым деп качан да сананбагам. Ол кенейте ле болуп калган. Экинурдыҥ школынаҥ чыгып, директордыҥ ижин табыштырарын аймак ла кеминде јӧптӧп, бери облононыҥ заведующийи Н. Федоровага да јетирбей, табыш јогынаҥ јӱре берген болгоныс. Ӱредӱчилердиҥ билгирлерин тыҥыдар институтка ишке кирип, национальный школдордыҥ директорлорын башкараачы болуп, Элистадӧӧн семинарга шыйдынып алган болгом. 

Бир ле кӱн Нина Прокопьевна Федорова биске келип, бастырабысты арбанып, институттыҥ директорына да једишкен. Мени ээчидип, национальный школдыҥ директоры эдип отургызып салган. Ол 1993 јылдыҥ кандык айыныҥ 27-чи кӱни болгон. Школдыҥ ӧмӧлигиле мени таныштырган. Кенейте келген солынтага олор до кайкажып калган: деремненеҥ та кандый кижини экелип, отургызып салган деп. Ӧмӧликтеҥ меге бир ле сурак болгон. «Слерге канча јаш?» — деп, Юрий Иванович Степанов сураган. Мен оны билер болгом, ол канча јылдыҥ туркунына јаан уулымныҥ классный башкараачызы болгон. Мен «ӱй кижинеҥ јажы керегинде сурабас керек, оны кайдарга?» деп каруузын берип, кӱлӱмзирендим. Ӱредӱчилер база каткырышкан эди. Онойып танышкан кийнинде иш башталган.

Кан-Оозынга јанып, педсовет јууп, андагы ӧмӧликке кала барып јатканымды айдарымда, улус бир он минут кирези ыҥ-шыҥ отургылай берген. Керектиҥ аайын јартап, ишти табыштырган.

Экинурдыҥ школы ол до тушта, эмди де национальный школдордыҥ эҥ артыктарыныҥ тоозында. Ӧмӧликте 70 кире кижи, балдардыҥ тоозы 700-теҥ ажыра. Јаантайын ичкери ӧзӧргӧ јӱткип, бир де јаҥыртулардаҥ чочыбас болгоныс. Оныҥ да учун, байла, ончо јаҥырту-эксперименттер бистиҥ школдо ченелип турар болгон. 1986 јылдыҥ ӱредӱликтеги јаан реформаларын јеҥил ӧткӱрип, школыста кийдиргенис. Москвадаҥ јӧптӧгӧн кийнинде, балдарды школго алты јаштаҥ ала ӱредери бистиҥ школдо 1969 јылда башталган. Ол оогош балдардыҥ баштапкы клазын Роза Карповна Торчукова ӱреткен. 1986 јылда алты јаш балдарды ӱредӱ ӧйинде уйуктадып турар деген јӧп чыккан. А уйуктадарга дезе тура, орындар тургузатан кыптар керек. Эски школды бузуп, балдардыҥ садыныҥ јанына экелип туттуртып, бу суракты алып чыкканыс. Оны пединституттыҥ физмат факультединиҥ преподавательдери туткан эди.

Областной школды меге директор Николай Васильевич Кокышев табыштырган. Ол школ-интернатта физик, математик болуп иштеген, оноҥ оны национальный школдӧӧн кӧчӱрген. Николай Васильевич узак ӧйдиҥ туркунына Кан-Оозы аймактыҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ башкараачызы болгон. Ол билгирлери тереҥ, иштеҥкей кижи болгон. Мен Экинурдыҥ школыныҥ директоры, ол ОНСШ-тыҥ директоры болуп турарда, кожо ӱредӱлерге барып туратаныс. Москвада гимназияларга барып, колбу тудуп, ченемел алып јӱргенис.

1989 јылда Экинурдыҥ школы јаҥы турага кӧчӱп, инновационный деп окылу белетенип, гимназический класстар ачкан. Любовь Даниловна бойы да, ӱредӱчилерин де ээчидип, ченемелин бийиктедерге, билгирлерин тыҥыдарга башка-башка семинарларга, конференцияларга јӱрер болгон.

—Ол ӧйдӧ копировальный јазалдар јок, канча кире јетирӱлерди колыҥла бичип, бажыҥа салып јадыҥ (ӱредӱчи кижиниҥ айлында бу бичимелдер, окылу чаазындар эмди де чебер јадат — ред.).

1992 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 6-чы кӱнинде ОНСШ-ты гимназия эдип кубултар деген јакару чыккан. Бу ишти баштаарга ончо керектӱ билгирлер, ченемел, программалар, устав, ээжи-положение менде бар болгон. Ого ӱзеери ӧмӧликле ӧмӧ-јӧмӧ, эрчимдӱ иштиҥ турулталарында республикан гимназия тӧзӧлгӧн. 30-35 баладаҥ ӱренген 13 класс-комплект 22-ге јетире кӧптӧдилген. Интернаттыҥ туразыныҥ экинчи этажында кабинеттер ачылган. Ӱредӱге балдарды конкурс-ченелте ажыра алып баштаган. Физико-математикалык, ар-бӱткен-билимдик кафедралар тӧзӧлгӧн. Гимназияда вузтардаҥ озо белетениш аайынча тӧс јер ачылган, Томсктогы государстволык университетле, Новосибирсктиҥ вузтарыла, Россияныҥ Албатылар најылыгыныҥ университедиле јӧптӧжӱлер тургузылган. Бу айдылган вузтардыҥ ӱредӱчилери гимназияга келип, республиканыҥ ӱренчиктерине лекциялар кычырып, олорды бийик ӱредӱлӱ јерлерге кирерге белетеп баштаган.

Уур-кӱчтер коркышту кӧп болгон. Је ол туштагы депутаттар тыҥ болгон деп айдар керек. С. Т. Пекпеев, В. В. Кудачин, Д. И. Табаев, И. И. Белеков јаан јӧмӧлтӧзин јетирген, олор ончозы национальный школды јарандырарга ӧмӧ-јӧмӧ иштеген.

Гимназияныҥ ады керегинде айдар болзо, оны Василий Константинович Плакастыҥ адыла адаар деген шӱӱлтени эҥ ле озо Даниил Иванович Табаев эткен. Василий Константинович, чындап та, бастыра кӱчин, салымын бу школго берген кижи. Ӧмӧликтиҥ баштаачызы, балдардыҥ санаа-кӱӱнин кӧдӱреечи. 1995 јылда Плакастыҥ толо јажын ӧткӱргенис. Кереес тургузар баштануга Алексей Гаврилович Кужлековло кожо колдор салганыс. Чаган айдыҥ бажында Эл Курултайда республикан гимназияны Василий Константиновичтиҥ адыла адаар, оныҥ кереес доскозын школдыҥ стенезине тагар деген јӧп чыгарылган.

Ол ло 1995 јылда А. Г. Кужлеков, ӱредӱликтиҥ министри Н. Г. Арыкова ла депутат В. В. Кудачин башкаруга Василий Константиновичтиҥ мӧҥкӱзинде кереес тургузары керегинде јӧп-шӱӱлте эткен ле јаскаары оны бӱдӱрген. Эш-нӧкӧрлӧр Василий Константинович ле Зоя Федоровна Плакастардыҥ сӧӧгинде ап-ак кереес тургузылган.

В. К. Плакастыҥ школыныҥ ӱренчиктери эмди тергеебисте де, текши ороон до, телекей де ичинде башка-башка ууламјыларда јакшы иштеп јат. Олор тӧрӧл школын ундыбай, ӱредӱни божотконыныҥ толо јылдарында кару ӱредӱчилерине јолугып, быйанын айдып, туштажулар эдип турганы јакшынак јаҥжыгу.

Э. КУРГАРИНОВА