Алтайдын Чолмоны

Ченемел берген бӱктер

18.02.2020

Кажы ла кижиде ӧткӧн јолы бар. Кайра кӧрӱп, эске алар ӧйлӧри бар. Газет – база кижи ошкош аргаларлу, ӧткӧн јолду ла келер ӧйлӧргӧ тургузылган амадулу. Ол солундарла, јетирӱлерле, јуруктарла, очерк-куучындарла толгон бойы кычыраачыларга меҥдейт. Јӱрӱмин газеттиҥ ижиле акту кӱӱнинеҥ колбогон кижи бу иш канча кирези јилбилӱ ле бедиреништӱ, кажы ла номер сакылталу, солун ла јап-јаҥы болотонын јакшы билер эмей. Белетеген кажы ла бӱк ченемел берген дезе, бир де јастыра болбос.

Солундарлу бӱктер – «Улаганныҥ солундарында»

Быјыл Улаган аймактыҥ газедине 20 јыл толор. Оныҥ тӱӱкизин оныҥ салымы учун тартышкан, баштапкы тизӱ јетирӱлерле бӱктерин толтырган улустаҥ угарга, В. А. Ядагановко баштангам. Вячеслав Алексеевич ол ӧйлӧрди кечеги ле кӱндий эске алып, мынайда куучындады:

«2000 јылдыҥ кочкор айы Улаган аймактыҥ газединиҥ чыгып баштаган ӧйи деп темдектелет. Ол ӧйдӧҥ ала газет неделеде бир катаптаҥ кепке базылып баштаган. Эмдигенче јетире газет ижин токтотпой, јӱрӱмде бар болгоны сӱрекей сӱӱнчилӱ. Бир башкараачыныҥ баштап салган кереги ӧскӧ башкараачы келгенде, токтодылып та калган учуралдар туштап јат. Је аймакта канча да башкараачы солынган болзо, газеттиҥ јаҥы бӱктери кычыраачыларга эмдигенче солундарды јетирет.

Газеттиҥ эҥ ле баштапкы номери керегинде айдар болзо, ол 1998 јылда белетелип чыккан. Аймактыҥ депутады тужымда аймак кеминде ӧткӧн сессияда мен аймактыҥ газедин тӧзӧӧр шӱӱлте айткам. Је мени кем де јӧмӧбӧгӧн эди. Ончозы ого кӧп акча-манат керек болор деп шӱӱлтеге токтогылаган. Је газет чыгарарына андый ла кӧп акча керек јок болгонын мен бир номерди белетейле кӧргӱскем. Газеттиҥ тӧрт бӱктӱ 999 экземпляры белетелзе канча болорын чоттонып алгам. Нениҥ учун 999 дезе, экземпляр муҥнаҥ ажа берзе, газетке регистрация керек болгон. Мынайда этсе, јыл туркунына тыҥ ла кӧп чыгым чыкпай турган. Је газеттиҥ аймакка керектӱзи акчала кемјилер аргазы јок то болгон. Ол номерди депутаттарга ӱлеп те береримде, мени ойто ло кем де јӧмӧбӧгӧн.

1998 јылдыҥ газедин белетееринде меге «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторы Татьяна Николаевна Туденева, корреспонденттер Светлана Карамаевна ла Владимир Эмильевич Кыдыевтер, кепке базарында Эдуард Васильевич Бабрашев болушкан. Ол номер менде эмди де бар. Бу јуукта бистиҥ јерлежис Родион Асканаков јуучыл самболо телекейдиҥ чемпионы деп экинчи катап ададарда, Сергей Николаевич Сартаковко телефон соктым. «Санааҥа кирет пе: 1998 јылда кӱрежеле, баштапкы јерлер алган ӱч уулчакты сен ээчидип келериҥде, олорды кереестиҥ јанына тургузып, соктырткан эдис. Ол фотојурукты мен «Не стоят ли среди них будущие чемпионы мира» деп бажалыктайла, баштапкы газетке салгам. Уулчактардыҥ бирӱзи баштамы класстардыҥ ӱренчиги Родион болгон» — деп, ого айттым. Ол сӧстӧр айлаткыштагандый болгонына сӱӱнип куучындаштыс.

1999 јылда аймак башчыга талдаштарда турушкам. Программамда аймактыҥ газедин тӧзӧӧри ле телекӧрӱлте ачары јанынаҥ база айдылган болгон. Талдаштарда јеҥип, 2000 јылдыҥ сыраҥай ла башталганынаҥ алала 999 экземплярлу газет чыгып баштаган. Оныҥ тиражы араайынаҥ кӧптӧп келген.

Газеттиҥ баштапкы редакторына Василий Ядагаев јӧптӧлгӧн. Јуруктар ла верстка учун Рагим Борисов каруулу болгон. Бу эки кижини газеттиҥ тӧзӧлгӧнинде эҥ баштапкы турган улус деп айдарга јараар. Эҥирлер сайын бис газеттиҥ келер номерине нени саларын јӧптӧжип, јуруктар талдайтаныс, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ корреспонденттериниҥ ченемелиле таныжатаныс. Бир канча ӧйдӧҥ редакцияда Хамида Тадина, Айана Каятова, ӱредӱзи аайынча журналист Татьяна Тадыева, Вера Арляпова иштеп баштаган. Бухгалтердиҥ јерин ачканысла кожо редакция «юрлицо» боло берген. Газеттиҥ бичимелдери орус ла алтай тилдерле бичилген.

Акча-манат јанынаҥ кӱч јылдар болгон: ишјал канча айларга тӧлӧлбӧй турган, пенсиялар ла пособиелер ӧйлӱ-ӧйинде берилбес болгон. Бюджеттиҥ бар-јок статьялары аайынча акчалар кайда ла астадылган кемиле берилетен. Газетти јылыйтпаска, ӧскӧ керектерде кымакайлап, келер номерди чыгарарына акча-манатты тӱҥей ле эптеп алатаныс.

Газеттиҥ ижиле коштой, телеберилтелер база согулып башталган. Је ол керегинде башка куучын болгой.

«Улаганныҥ солундарыныҥ» бӱгӱнги ишчилерине, 2000 јылда иштеген журналисттерге чилеп ок, бир ле кӱӱнземелимди јетиредим: јӱрӱм кандый – оны анайда ла кӧргӱзигер, јакшыны ла јаманды кандый кемјӱде кӧрӱп турганыгар, бойыгардыҥ бичимелдеригерде бир де јарандырып, кубултпастаҥ анайда ла бичигер.

РS: Газетле колбуны эмди де тудадым. Анда не керегинде јетирӱлер јарлалып турганын јаантайын кӧрӧдим. 2019 јылда газеттиҥ бӱктеринде мениҥ «Осколки» деген бичигимнеҥ алылган куучындар салылган. Ӧткӧн јылдыҥ учкары редакция мени кӱндӱлӱ кычыраачылардыҥ тоозына кожуп, сыйга газет бичидип јатканы керегинде телефон ажыра јетирӱ болды».

Акташ јурт. Колбу бар.

Акташ јурттыҥ солун-собуры керегинде орус тилле Вера Арляпова колло бичип, Улаган ажып јаткан улусла редакцияга аткаратан. Бис Вераныҥ ла колло бичинип турган ӧскӧ дӧ улустыҥ бичимелдерин терип, компьютерге кийдиретенис. Вера Ивановна кыскарта мынайда айдат:

«Улаганныҥ солундары» газеттиҥ редакциязында беш јыл иштегем. Оноҥ озо, 2000-чы јылдардыҥ бажында, аймактыҥ јааны В. А. Ядагановтыҥ јӧптӧгӧниле, штатта эмес корреспондент болгом. Ол тушта мен Акташ јурттагы балдардыҥ туразында таскадаачыныҥ ижин бӱдӱргем. Бир катап балдардыҥ туразына кеберкек, јиит кижи келеле, бисле куучындашкан. Ол бистиҥ ончобыска ачык-јарык, санаалу кижи деп кӧрӱнген. Ол Василий Ядагаев болгон. Оныҥ ла кийнинде мени газетке штатта эмес корреспондентке алгандар. Бичинери меге оогоштоҥ ала јараган, оныҥ да учун статьялар бичиири бир де кӱч деп билдирбеген. Газетке аткаратан материал кезикте колло бичиген 20 листке једе беретен. Тӱниле бичип алган статьяны тудунып, јурт јеезе јаар јӱгӱретем. Улаган ажатан улус анда табыла беретен. Јаан удабай балдардыҥ туразыныҥ ижи токтодылып, ол јабылып каларда, аймактыҥ јаҥы башчызы И. С. Куюков редактордыҥ ижине кычырган.

Кожо иштеген коллегаларым бой-бойына ајарулу, ижине каруулу улус болгоны бистиҥ ӧмӧлик керегинде эмдигенче јаҥыс ла јылу санаалар экелет. Бу јылдар журналистикада мениҥ эҥ артык јылдарым деп айдар эдим.

Акташта јадып тура, Улагандӧӧн ишке једерге, јолдо канча катап турарга да келишкен. Корон-соок кӱнде иштиҥ кийнинде бир сааттаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына токтодуда турала, арай чарчап калбагам. Каладаҥ Улаган јаар барып јаткан таксист токтойло, машиназына отургызып, ойто редакцияга јетирип салган. Ол кижиге эмдиге быйанду јӱредим. Не албадангам дезе, Акташта айлымда уулым ла кичинек кызычагым сакыган.

Бир катап ол ло токтодуда јӱреги јамандалган кижини аргадагам. Кычырганым аайынча тӱрген медболуштыҥ кӧлӱги келгенче, оныҥ сабарларын уужап, токынаткан болгом.

Иш баштаҥ ажыра болгондо, јанбастаҥ ла газеттиҥ подшивказын јастанала, редакцияда ла уйуктап калатам. Эмезе кожо иштеген улус айлына кычыратан. Мен конуп-тӱнебеген айыл да олор ортодо артпаган болбой. Газетке бичидиштиҥ ӧйинде почтальондорло кожо тыҥытту иштенетенис. Кажы ла јаҥы бичидеечи учун премиялар берилетен. Газетти магазиндерде садарын токтотконыс бичидеечилердиҥ тоозын чик јок кӧптӧткӧн эди.

Газет тӧзӧлгӧниниҥ 10 јылдыгын темдектеп турар тушта бичидеечилер ортодо лотерея ойнолгон. Сыйга телевизор берилген! Ол ло байрамда мен јайалталу кожоҥчы Александр Бебинле кожо «Амаду» ӧмӧликтиҥ бир кожоҥын кожоҥдогонымла эмдиге оморкоп јӱредим. Эмди, качан журналистикада 12 јылдыҥ туркунына тӧрт башка газетте иштеп, бежинчизин Сахалин каланыҥ «Углегорские новости» газединде иштеп јӱреримде, кичинек Тӧрӧлим ыраакта артып калды. Мында чек башка кӧрӱмдӱ албаты јуртайт. Је тӱҥей ле «Улаганныҥ солундары» газеттиҥ редакциязыныҥ ӧмӧлиги јӱрегиме эҥ јуук, ол ӧйлӧр эҥ јарык болгондый санаамда арткан. Олорго ончозына быйан айдадым».

Макет, эфир – солундар…

Мен «Улаганныҥ солундары» газетке 2002 јыл башталарда иштеп келгем. Редактор болгон Василий Андреевич Ядагаев ишке суранып келгенимди угуп, колбичимелдер бар болзо, тудунганча кел деген. Сананзам, анда-мында ӱлгерлер, јурамалдар бичиирге ченешкен «черновик» чаазындар бар. Је газетке салгадый не де јок. Тӱҥей ле эртенгизинде келерим дейле, јандым. Айылда бар-јокты собурала, бар бичимелдердеҥ тӧрт-беш ӱлгер, ӱч кире куучын талдап алдым. Ого ӱзеери газетке јарагадый эдип, кыскачак јетирӱлер бичип алдым. Эртенгизинде ойто келип, Василий Андреевичке табыштырып бердим. Ишке алар болды. Је кезек ле ӧйгӧ. Балазыла отурган кижиниҥ јерине деди. Тӱҥей ле сӱӱнип, корреспонденттиҥ ижине кӧмӱле берген бойым беш јылга јуук иштеген эдим.

Меге берилген баштапкы јакылта интервью ӧткӱрери болгон. Керек дезе кемле куучындажатанын редактор айдып берерде, кӧндӱре ле баргам. Кӧстӧгӧн кижи – эмди ады-јолы јарлу, јайалталу кожоҥчы Айана Темеева (Ужнекова). Ол тушта Айана Абакандагы кӱӱлик училищениҥ студенти. Је ол до тушта оныҥ кожоҥдоры, ӱни аймак ичинде танылу болгон. Анайып, баштапкы интервью газеттиҥ бӱгинде чыкканы кӧкӱдип ийбейсин. Журналистика јанынаҥ оҥдомолым ол ӧйдӧ кандый кеминде болгонын эмди билип турбай, ол тушта кайдаҥ, тыҥытту ла бичиниште кижи болгон до (мында смайлик тургузып ийер кӱӱним келди). Школды божодып турала, журналист болотом дееримде, јаандарым болдыртпаган. Јаанаҥнаҥ суран дежерде, јаанам ӱредӱчи ле болор керек, кижи сананбас кандый корреспондент эди деп, кӧмӧлӧп салган. Канайдар, јаанныҥ сӧзин јанчыкка салып, ӧскӧ ууламјыла ӱренип јӱре бергем.

Эмди эске алып, бичип отурзам, ол тушта эди-канымла јӱгӱрген сезимдер катап ойгонып келгендий… Статья ӧйлӱ-ӧйинде белен болорына ӱзеери макет јурап, оны јолой ӱрелип-јыртылбазын деп, шык эдип оройло, эртенгизинде город барып јаткан улус бедиреп, јазап јакыйла аткаратан деп сӱрекей каруулу иш база болгон. Апарарга јӧпсинген кижи макетти экелеле, оноҥ ары наборго терип, номердиҥ ижин тӱгезетен Шумаровторго табыштырза, база јарым иш бӱткен деп сӱӱнетенис. Онызын кажы ла катап телефондоп угар болгоныс. Типографияга јеткен болзо, газеттиҥ келер номери тутак јогынаҥ чыгатаны јарт. Кычыраачыларга да ӧйлӱ-ӧйинде једер. Штатта корректор јок учун бис, корреспонденттер, бичимелдеристи бой-бойыс кӧрӱжип, тӱзедип туратаныс. Кемисте де журналисттиҥ аҥылу ӱредӱзи јок болгоны кандый да ӱлӱӱ-салтарын јетирген ле. Кӧнӱ бичинип јӱрген ченемелдӱ кижи јаҥыс ла Василий Андреевич болгон. Арткандарыс бир ӧйдиҥ, кураа улус иштегенис. Олор — Айана Каятова, Алена Асканакова, Инга Каятова ла мен. Орой тӱнге јетире туружып, макетти тӱҥей ле белетеп алатаныс.

Бир кӱн Василий Андреевич биске практикант келип јатканы керегинде јетирӱ этти. Ӱредӱзи аайынча журналист. Сӱӱнгенисти! Ол Татьяна Тадыева болгон. Анайып бис кожо иштеп баштаганыс. Је бир ле јылдаҥ јаҥ солынып, тегин де оогош ӧмӧликти «сокращение» база кыйа ӧтпӧгӧн. Бис бирдеҥ-бирдеҥ чачылып, нак ӧмӧлигис ооктолып баштаган. База бир канча ӧйдӧҥ ӧмӧлик бӱткӱлге солылып, редакцияда бисле кожо иштегендердеҥ бӱгӱнги кӱнде јаҥыс ла Татьяна иштейт.

Улаганда 2000-чы јылдардыҥ бажында бойыныҥ телекӧрӱлтези бар болгонын јербойында јаткандар јакшы билер. Телеберилте неделеде бир катап чыгатан. Ол тушта тергеелик ГТРК-ныҥ берилте-программазы Улаганда кӧргӱзилбеген. Аймак кеминде телекӧрӱлте оныҥ филиалы деп чотолгон. ГТРК-ныҥ берилтелериниҥ ӧйине келиштире эптеп, кыска јетирӱлер ле солундар согулатан эди. Оператор Рагим Борисов, корреспонденттер Юрий Курманов, Айана Каятова, Хамида Тадина, Алена Асканакова, мен болгоныс. Василий Андреевич тексттерди бойы сӱрекей тӱрген бичип ийеле, эфирге бир де маҥзаарбастаҥ куучындап билетен. Је меге ле ого ӱренижерге «тирӱ чак» болгон. Кӧп улус кӱӱлик уткуулдар јакыдатан. Оныҥ тексттерин эфирде кычыратаны меге келишсе, мен оноҥ ары Таняга јарбыйтам.

Согулган берилтени бичиткен кассетаны Рагим Семенович јазап божотсо ло, 4 часты јетирбей, бийик кырдыҥ бажында турган телевышкага апарар керек. Оноҥ ары кассеталу берилтениҥ салымы телевышканыҥ ишчилериниҥ колына киретен. Телекӧрӱлте ууламјыла меге баштапкы јакылта агаш ээлемдикле колбулу болгон эди. Јас ӧйи, улус одын белетеп турган кидим иштерде. Билеттерле айалга кандый, деляналар кажы тушта ла ӧскӧ дӧ сурактарды белетеп, операторло кожо агаш ээлемдиктиҥ јааны Нелля Филипповна Челчушевала куучындашкан эдим.

Јылдар, јылдар…

Быјыл «Улаганныҥ солундары» газетке 20 јыл толор. Газеттиҥ адын канайда адаарында туружып, бойыныҥ санаа-кӱӱниле ӱлежерине јерлештерин кычырган конкурс та јарлалган. Је газеттиҥ ады анайда ла артып калган. Баштапкыдаҥ ла алала бухгалтерияныҥ ижин Юлия Алексеевна Ачилова апарган. Газет јол алынары сезилип келерде, Василий Андреевич ишке Рагим Борисовты, Айана Каятованы, Хамида Тадинаны ла Юрий Курмановты кычырган. Ол 2001 јылдыҥ сыгын айы болгон деп, Рагим Семенович эске алат. В. Ядагаев јаҥыскан иштеген ӧйдӧ ай сайын тӧрт полосалу бир номер чыгып турган болзо, ӧмӧлик тӧзӧлгӧниле кожо газет сегис полосага јаанап, неделе сайын чыгып баштаган. Бир ӧйдӧ редакцияда бойыныҥ кӧлӱги де бар болгон. Тискинчи Геннадий Пантелеевич Тадышев бойыныҥ кокырларын, јӱрӱмде болгон учуралдарды куучындап баштаза, кандый ла узун јол кыска деп билдиретен. Бу 20 јылдыҥ туркунына јӱрӱм собурылып, редакторлор до, корреспонденттер де кӧп катап солынган. Газеттиҥ тиражы 2013 јылда эҥ бийик кемине јеткен, ол 2000-га јуук тооло чыккан. Бичидеечилер ӱренишкени аайынча јылдыҥ ла сайын аймактыҥ газедин бичидип, энчикпей сакыыры јаҥжыгу болуп арткан.

Салым сакытпады, конок кондырбады… Ижин сӱрекей тыҥ сӱӱген, бичимелдери токыналу ӱниле аҥыланган, бичинер болуп мокоп јӱрген бистерге јаҥыс эмес катап јӧп-сӱме айткан баштапкы редактор Василий Андреевич Ядагаев јӱрӱмнеҥ эрте-эрте јӱре бергени ачымчылу, кыскамчылу. Ол бойыныҥ белек јажына ла газеттиҥ 20 јылдыгына јетире эмеш ле јетпеди.  Је Василий Андреевич бистиҥ ончобыстыҥ эс-санаабыста јайалталу ла јаркынду кижи болуп артар, ады-јолы газеттиҥ тӱӱкизиле тудуш болуп артарында алаҥзу јок.

М. ЯБЫКОВА