Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кычырыштарда – јайаандыктыҥ јаркынду одычагы

18.02.2020

Горно-Алтайсктагы эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультеди јииттердиҥ билим иштериниҥ В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган талалык IX Кычырыштарын кочкор айдыҥ 12-чи кӱнинде кӧдӱриҥилӱ айалгада ачты.

Быјылгы јылда бу Кычырыштар ороонныҥ 36 талазында ӧдӱп јат. Ол бистиҥ талада В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи, Алтайдагы «Исследователь» деген республикан бӧлӱктиҥ (МОД) председатели Ульяна Текенованыҥ башкарганыла тогузынчы Кычырыштар болуп јат. Эл университетте јетинчи јыл ӧткӱрилип јаткан Кычырыштарда таланыҥ 24 школыныҥ ӱренчиктери эрчимдӱ туружат. Быјылгы Кычырыштарда, темдектезе, јаҥыс ла Кош-Агаш аймактыҥ 5 школы туружат. Онойдо ок быјыл баштапкы катап М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжтиҥ 1-кы курсыныҥ ӱренеечилери туружат. Ээжи-некелте аайынча орто аҥылу заведениелердиҥ он сегис јашка јетире ӱренеечилери бу кӧрӱ-маргаанда база туружар аргалу.

Бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанныҥ туружаачыларын, олордыҥ башкараачыларын, ӱредӱчилерин, айылчыларды эл университеттиҥ ректоры Валерий Бабин, Эл Курултайдыҥ эл политика, ӱредӱ, культура, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Наталья Екеева, ӱредӱ ле билим аайынча министерствоныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Ирина Елфимова ла оноҥ до ӧскӧлӧри уткудылар. Кӧдӱриҥиниҥ окылу ачылтазын ла пленарный бӧлӱгин эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ деканы Сурна Сарбашева баштап ӧткӱрди.

Валерий Бабин бойыныҥ уткуулду сӧзинде эл университетте јетинчи катап ӧткӱрилип јаткан Кычырыштардыҥ туружаачылары сакылталу айылчылар деди. «Мында билимдик шиҥжӱде баштапкы ла алтамдар эдип јаткандар јуулган. Слерде бу Кычырыштарда эрчимдӱ туружып, оныҥ Москвада ӧдӧтӧн бастырароссиялык бӧлӱгине чыгар јарамыкту арга бар. Айса болзо, ол слерге ичкери јолорго чыгарга, амадаган ӱредӱгерди, ижерди аларга болужар» – деп, В. Бабин айтты.

Оныҥ айтканыла, бӱгӱнги кӱнде бу балдарга ӱренерге, шиҥжӱлеерге, бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин чыгара айдып таскаарга јакшы айалга. Ичкери ӧзӧргӧ «карьерно-социальный лифт» деген оҥдомол бар. Шак ондый лифттердиҥ кӧп јаны слерге, јиит улуска, тузалу.

–Бӱгӱнги Кычырыштар Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалып ӧдӧт. Мен сананзам, слердиҥ јайаан иштерерде онызы јазымы јогынаҥ кӧргӱзилер. Онойдо ок ады-јолы јарлу јурукчы, политик, јондык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына учурлалган солун иштер болорында база алаҥзу јок – деп, эл университеттиҥ ректоры айтты.

Ол онойдо ок республикада быјылгы јылда учурлу керектер јанынаҥ јуулгандарга элбеде куучындады. Темдектезе, быјыл ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн кайчы Алексей Калкинниҥ, билимчилер Сазон Суразаковтыҥ, Нина Суразакованыҥ, Сергей Каташтыҥ учурлу јылдыктары элбеде темдектелер. Олордыҥ ады-јолдорын эзеткен кӧп тоолу кӧдӱриҥилер ӧткӱрилер. Шак бу улус таланыҥ ичкери ӧзӱмине, билимдикке, јайаандык ла культуралык ууламјылары аайынча ак-чек ле једимдӱ иштегени јанынаҥ айтты.

–Эл университет ӧткӧн јылда бойыныҥ 70 јылдыгын темдектеген. Быјыл дезе университетке кирип турган аграрный колледж (азыйгы зооветтехникум) тӧзӧлгӧнинеҥ ала 90 јылдыгын темдектеер – деп, В. Бабин уткуулду сӧзинде база аҥылап темдектеди.

Наталья Екееваныҥ айтканыла, Вернадскийдиҥ адыла адалган Кычырыштардыҥ кажызы ла биске јуук ла таныш. Ӧйлӧ кожо Кычырыштар јарлу ла јилбилӱ болуп јатканы оморкодот. Тогус јылдыҥ туркунына оныҥ туружаачыларыныҥ да, онойдо ок туружаачы аймактардыҥ-јурттардыҥ да тоозы кӧптӧгӧни иле.

–Кычырыштардыҥ ууламјылары, сурактары солун ла јилбилӱ. Бу ӧйдиҥ туркунына кӧрӱ-маргаандарга чыгарылып турган иштердиҥ чыҥдыйы да бийиктеген. Билим-шиҥжӱлӱ иштиҥ кезиги оноҥ ары ичкери јолду болуп ӧзӱп јатканы база јакшы – деп, Наталья Михайловна айтты.

–Кийнинде слер ончогор билимчилер болуп, билим-шиҥжӱлӱ ишле иштебезер, онызы јарт.  Је эҥ учурлузы, керектӱзи, тузалузы – слер јайаан ишле иштеп, керектӱ материалдарла, бичиктерле иштеерине таскап ӱренгенер. Слер шиҥдеп, шиҥжӱлеп, бойоордыҥ шӱӱлтегерди айдып, кураа балдардыҥ алдына чыгып, куучындаарына, јартаарына таскап јадыгар. Кандый да иште иштезер, тереҥ билгир слерге болужар. Ол слердиҥ байлыгар – деп, Н. Екеева балдарга баштанып айтты.

Ол эл университетке, алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультедине, бу кыймыгуныҥ бажында турган ла баштаҥкай эткен Ульяна Текеновага алкыш-быйанын айтты.

Быјылгы јыл ороондо Эземниҥ ле Мактыҥ јылы деген кычырула ӧдӱп јат. Айдарда, бу тӱӱкилик учурлу керек кӧп тоолу балдардыҥ иштеринде башка-башка ууламјылар аайынча кӧргӱзилип јатканын темдектеер керек. Јииттер онойдо ок бойыныҥ иштеринде, темдектезе, тылда иштегендердиҥ, эпшилердиҥ эземин кереестеп бичигени јарамыкту.

Кычырыштардыҥ туружаачылары бойлорыныҥ иштеринде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ла Афганистанда Совет Черӱниҥ јуучыл частьтарыныҥ турушкан јуу-чактыҥ колбузын, совет ле российский кижиниҥ јалтанбазын, тӧрӧлчи кӱӱн-санаазын, граждан кӧрӱмин, чындыгын элбеде кӧргӱзип јатканын ол база аҥылап темдектеди.

В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган Кычырыштардыҥ окылу ачылтазыныҥ кийнинеҥ оныҥ пленарный бӧлӱги ижин баштады. Кычырыштардыҥ туружаачылары башка-башка ууламјылар аайынча солун ла тузалу јетирӱлер уктылар.

Эл университеттиҥ доценти, биология аайынча билимдердиҥ кандидады Николай Малков Туулу Алтайда укту эчкилерди ӧскӱргениниҥ тӱӱкилик јолы јанынаҥ куучындады. Николай Петрович бойыныҥ ӧйинде, 1957 јылда, зооветтехникумды божодып, јаҥы укту эчкилерди ӧскӱрер иште эрчимдӱ турушкан. Ол билимчи, јуртээлемдик билимдердиҥ докторы Григорий Альков, селекционер Лидия Окулич-Казарина керегинде куучындады. 1982 јылда горно-алтайский деген укту эчкилерди ӧскӱрген. Ондый укту эчкилердиҥ ноокызы чыҥдый ла кирелтелӱ. Шак бу эчкиниҥ ноокызы кӧп ороондордо, темдектезе, Новая Зеландияда јарлу.

Эл университеттиҥ орус тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразыныҥ профессоры, филология билимдердиҥ докторы Павел Алексеев јииттерге литература керегинде билимниҥ учурын, онойдо ок Јайааннаҥ тӱшкен јайалталу, укаа-санаазы тереҥ билимчилердиҥ јайаандык ижи, кылык-јаҥы, јӱрӱмдеги јери јанынаҥ јилбилӱ куучындады. Темдектезе, билимчилерди ле кам улусты бириктирип турган текши шылтакты чокым темдектер ажыра јартады. Ол Сергей Есенин, Александр Пушкин, Михаил Лермонтов, Федор Достоевский керегинде айдып, олордыҥ кажызыныҥ ла јайалтазыныҥ, кӧрӱм-шӱӱлтезиниҥ аҥылузын јартады.

Эл университеттиҥ доценти, филология билимдердиҥ кандидады Екатерина Тозыякова бойыныҥ адазы јарлу кӱӱ чӱмдеечи Александр Тозыяковтыҥ јайаан ижин Туулу Алтайдыҥ албатызыныҥ кӱӱлик культуразыныҥ ӧзӱми, јолы ажыра кӧргӱсти.

Кычырыштардыҥ туружаачылары Екатерина Александровнаныҥ солун ла тузалу јетирӱзин угуп, коштойына ла А. Тозыяковтыҥ Туулу Алтайы, албатызы керегинде чӱмдеген кӱӱлерин уктылар.

А. Тозыяковтыҥ бойыныҥ ӧйинде чӱмдеген «Марьины коренья» деген јарлу кожоҥына бу ла кочкор айда 50 јаш толуптыр.

Екатерина Александровна Сурна Борисовнага баштанып, келер јылда ӧдӧтӧн Вернадскийдиҥ адыла адалган Кычырыштар ӧйинде А. Тозыяковтыҥ јайаандык иштерине учурлалган јакшынак фестивальды ӧткӱрери јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин айтты. Јолду шӱӱлте деп айдарга јараар.

Кычырыштар ӧйинде јииттер эл университеттиҥ билимчилериле таныжып, олордыҥ јетирӱлерин јилбиркеп уктылар. Келер Кычырыштарда мындый билим-ӱредӱлӱ программа, туштажулар улалар деп, иженер керек.

Кычырыштардыҥ билим башкараачыларына билим-методикалык ӱредӱ-семинар ӧтти. Јииттер де, олордыҥ билим башкараачылары да, бойлорына, иштеп јаткан ижине тузалу кӧп јетирӱлер алганы јаан једим ине.

Јииттердиҥ шиҥжӱлӱ иштериниҥ В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган 9-чы талалык Кычырыштарыныҥ кӧдӱриҥилӱ јабылтазында јеҥӱчилдердиҥ ады-јолдоры адалды. Олор – республикан классический лицейдеҥ Денис Гоненко (9 кл.), Кырлыктаҥ Кристина Бекпеева (8 кл.), Иогачтаҥ Дарья Барбачакова (10 кл.), Ортолыктаҥ Айсулина Тансунова (11 кл.), В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназиядаҥ Ирина Карасова, Эллина Бадирова (8 кл.), Арчынай Малчинова (11 кл.), Анастасия Горохова (11 кл.), республикан классический лицейдеҥ Сарбиназ Алексеева (9 кл.), каланыҥ 3-чи номерлӱ гимназиязынаҥ Анастасия Сурикова (11 кл.), 6-чы номерлӱ гимназиядаҥ Вадим Гордополов.

Талалык Кычырыштар «Эл телеком» ООО-ныҥ, «Горизонт» ООО-ныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӧн. Онойдо ок кӧрӱ-маргаандар бийик кеминде ле тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧринде эл университет, алтаистика ла тюркология аайынча факультет јаан болужын јетирген.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина