Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Парламентте де, тергееде де иштер кӧп…

18.02.2020

Јаҥы јыл башталганыла коштой ӧткӧн јылда иштиҥ турулталарын, једимдерин ле бӱтпеген сурактарын шӱӱп кӧрӧри јаҥжыккан. Государственный Думаныҥ депутады Иван Белековтыҥ тергеедеги неделеге келгениле тузаланып, туштажып, ого бир канча сурактар бердис.

—Кӱндӱлӱ Иван Итулович, Слер ороонныҥ да, тӧрӧл республиканыҥ да јонјӱрӱмдик-экономикалык ла јондык-политический ӧзӱмиле колбулу јасактардыҥ ӱлекерлерин јарадарында турушканыгар…

—Бистиҥ, депутаттардыҥ, ижис јӱк федерал јасактардыҥ ӱлекерлери учун ӱн береринде турушканысла тӱгенбей јат. Мен онойдо ок Алтай Республиканы федерал бюджеттеҥ јӧмӧӧри, республикабыста национальный ӱлекерлерди ле «Единая Россия» партияныҥ ӱлекерлерин јӱрӱмде бӱдӱрери аайынча керектерде кӧп туружып турум.

Ороонныҥ тӧс јасагыныҥ — келер јылдардыҥ бюджеди керегинде јасактыҥ ӱлекерин тургузар ла јарадар иште кӱнӱҥ сайын туружары ол депутаттыҥ база бир јаан тӧс ижи. Федерал бюджеттеҥ соҥында тергеелердиҥ бюджеттери чике камаанду болуп барат. Текши бюджетти алзабыс, оныҥ ууламјылары ла тоолоры бир бӱкке батпас та. Је мен јӱк кезик темдектер эдейин. Алтай Республиканыҥ 2020 јылга бюджединиҥ дефициди, 2019 јылга кӧрӧ, 43,5% ас. Ондо 10 нацӱлекерди бӱдӱрерине 4 млрд салковойдоҥ кӧп акча темдектелген. Олор республиканыҥ эл-јоныныҥ јӱрӱмин јарандырарына ууламјылу 34 федерал ла ондый ок атту республикан ӱлекерлер ажыра бӱдӱп јат. Алтай Республиканыҥ муниципалитеттерине акчала болуштыҥ кеми — 7 млрд салковой кире акча-манат, балдарлу билелерди јӧмӧӧрине 1,3 млрд салковой чыгарылар. Республикада 2020 јылдаҥ ала «Земский ӱредӱчи» деп программа иштеп баштаар ла 48 специалистке 73 млн салковой чыгарылар учурлу.

Ӱнбереечилерле туштажулар, аймактарга барып, эл-јонло туштажары, олордыҥ јакылталарын, шӱӱлтелерин ајаруга алары — бу ончозы депутаттыҥ база јаан ижи. Олордыҥ турултазында республикага јарамыкту јаан учурлу керектер ӧткӱрилет.

—Бюджет керегинде тӧс јасакты алзабыс, Алтай Республика федерал бюджеттеҥ ӱзеери јӧмӧлтӧ алатан тергеелердиҥ тоозына кирген деп јетирӱ бар…

—Чын. Бу суракла Госдумада коркышту кызу шӱӱжӱ ӧткӧн. «2020 јылдыҥ ла 2021-2022 јылдардыҥ планду ӧйиниҥ федерал бюджеди керегинде» федерал јасакта јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ кеми эҥ јабыс учун федерал бюджеттеҥ ӱзеери јӧмӧлтӧ эдилетен 10 тергее темдектелген. Олорго софинансированиеге федерал бюджеттеҥ чыгарылатан акча-манаттыҥ 99% берилер. Бистиҥ тергеениҥ бюджединеҥ јӱк 1%. Бюджеттиҥ трансферттери нацӱлекерлерди бӱдӱрерине чыгарылган субсидиялардаҥ башка берилер. Мен «Единая Россияныҥ» Госдумада фракциязыныҥ турчызы болуп тура, бу керекте эрчимдӱ туруштым.

—Слерди ГАГУ-да ЮНЕСКО-ныҥ кафедразын ачар суракла иштеп турган деп укканыс… Бу иш кандый барып јат?

—Эйе. Ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ федерал министерствозыла депутат ижим јанынаҥ колбуларымныҥ шылтузында ГАГУ-да албаты-кееркедим культура аайынча јаҥы ууламјы ачылган. Ол Сибирьдеги федерал округта ондый сок јаҥыс специальность болуп јат. Онойдо ок Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ беш байлыгы ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу корудагы тооломына киргени ГАГУ-да ЮНЕСКО-ныҥ «Кырлу јерлердиҥ  турумкай ӧзӱми» деп ууламјыла иштеер кафедразын ачарын база некейт. Россиядагы ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча комиссиязы бу баштаҥкайды јӧмӧгӧн. Документтер ЮНЕСКО-ныҥ Парижтеги штаб-квартиразына аткарылган ла уч јараду ондо болор.

Онойдо ок Алтайдыҥ ла Евразияныҥ сурактары кафедраныҥ ижинде база ајаруга алынар учурлу. Мен депутат болуп, Госдуманыҥ тергеелер ортодогы, федерал ла калыктар ортодогы учурлу керектерин, анчада ла евразий бирликтиҥ гуманитар ууламјызыныҥ (Алтай оныҥ ич-кӧгӱстик тӧс јери деп чокымдап) курч сурактары аайынча керектерди белетееринде ле ӧткӱреринде туруштым.

Ӱредӱликтиҥ сурагы болордо, кожуп ийейин. Мен республикада Плакастыҥ кычырыштарыныҥ баштаҥкайын эткендердиҥ бирӱзи. Мында куучын бистиҥ республиканыҥ келер ӧйи, оныҥ эҥ артык профессионалдарын, билгир кадрларын белетеери керегинде ӧдӧт.

—Бис калганчы ӧйдӧ Алтай деп сӧс тыҥыда угулар болгонын сезип ийдис!..

—Чын. Баштапкы ла катап Алтай уулам-јы Россия Федерацияныҥ евразий телкемдеги государственный политиказыныҥ тӧзӧгӧзине салынганын ајарып ийели. СНГ-ныҥ тӱрк тазылду ороондорыла јаҥы колбулар тудулган. Мында мениҥ Госдумадаҥ турушканымла Бишкекте ӧткӧн «Алтай цивилизация ла тилдердиҥ алтай билезиниҥ тӧрӧӧн калыктары» деп калыктар ортодогы конференцияны, Госдумада ӧткӧн «Евразий бирликтиҥ Алтай ууламјызы» деп кӱрее-куучынды (мен модераторы болгом) темдектеер керек. Текшилей алза, бу ууламјы јаҥы цивилизационный кемине јетти: бӱгӱн ого Японияныҥ ла Кореяныҥ јилбӱзи тыҥыйт.

Бис бӱгӱн В. В. Путинниҥ алтай тилдиҥ ле Алтайдыҥ тӱрк телекейдеги тӧс јерин баалаганыныҥ тӱӱкилик учурын тыҥыда сезедис. Мен ол јанынаҥ тергеениҥ башкарузына чокым јӱрӱмдик учурлу шӱӱлтелер эткем. Јуук ӧйдӧ бу курч суракла республикан конференция ӧткӱрер керек деп бодойдым.

—Экологияныҥ, ол тоодо Алтын Кӧлди корулаарыныҥ курч сурактары јанынаҥ Слердиҥ шӱӱлтегер кандый?

—Алтын Кӧл ол тегин ле кӧл эмес, ол калыктыҥ ич-кӧгӱске јуук алынган байлыгы, Россияныҥ байлыгы. Бистиҥ ороонныҥ башчызыныҥ баштаҥкайыла, Россия Федерацияныҥ стратегиялык ӧзӱмиле Алтын Кӧлди корулаарына ла киртидерин токтодорына, оны экология јанынаҥ некелтелерге тайанып, јарандырарына ууламјылу ӱлекер јарадылган. Ол Госдуманыҥ да, Федерация Совединиҥ де, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ да јаба ижиниҥ турултазы эмей.

Мен сананзам, мында јӱк ле кӧлдиҥ экологиязыныҥ, оныҥ јараттарын бектеп, јарандырар деген сурактардаҥ оноҥ тереҥ ле учурлу сурактарга кӧчӧри керектӱ. Јаҥыс ла экология јанынаҥ јеткери јок болорына ла туристтерди јилбиркедерине ајару салар эмес. Сурак ич-кӧгӱстик-экологиялык, ноосферный ӧзӱм ле ар-бӱткенди корулаар јаҥы технологиялар керегинде турат. Је бу мениҥ иштеп турган башка сурагым, ол керегинде ӧскӧ ӧйдӧ куучындажалы.

—Иван Итулович, Слер «Единая Россияныҥ» фракциязыныҥ турчызы болуп, «Кичӱ Тӧрӧлдиҥ культуразы» деп ӱлекердиҥ координаторы болуп туругар. Кандый иштер бӱтти?

—Ӱлекерде республиканыҥ јурт-тарындагы 35 клуб турушкан, олор материально-технический тӧзӧлгӧзин јарандырган. Онойдо ок балдарга сегис спектакль тургузылган. Ончо керектерге федерал, тергеелик ле јербойыныҥ бюджеттеринеҥ текшилей алза, 34 млн салковой чыгарылган. «Автоклуб» деп ууламјыда республиканыҥ ыраак ла бийик аймактарына культураныҥ маҥтап јӱрӱп, кӧп иштер ӧткӱрер беш тӧс јери берилген. «Модельный библиотека» ууламјыда Кӧксуу-Оозыныҥ, Кош-Агаштыҥ библиотекалары акчала јӧмӧлтӧ алган. Олордо јазашту иштер эдилген, јаҥы ӧйдиҥ јепселдери алылган, библиотеканыҥ фонды толтырылган, тӱрген интернетле колбу тудулган.

—Ӱнбереечилерле туштажуларга, эл-јонныҥ баштануларыла иштеерине бурылалы. Эл-јон ортодо анчада ла јонјӱрӱмдик учурлу айалга ондый ла јарамыкту деп айдар арга јок дезеер?

—Мен ӱнбереечилерле кӧп туштажулар ӧткӱредим, олор ондый ла тыш-амыр ӧтпӧй јат. Нениҥ учун дезе, эл-јон депутаттыҥ алдына бойыныҥ «оору» дейтен сурактарын тургузат. Ол тоодо тарифтердиҥ бийиги, ишјалдыҥ ла ӧскӧ дӧ јонјӱрӱмдик учурлу тӧлӧмирлердиҥ кеми ас болгоны, балдардыҥ садиктери једишпей турганы ла кӧп ӧскӧ дӧ јӱрӱмдик учурлу сурактар болуп јат. Президенттиҥ Баштанузы бисти бу ок јӱрӱмдик сурактардыҥ аайына чыксын деп молјойт.

Президенттиҥ Баштанузы бастыра ууламјыларыла јаан тӱӱкилик учурлу. Ондо айдылганы Конституцияда быжулалар јаҥду. Госдуманыҥ депутаттары тергеелик каникулдарга таркаардаҥ озо Президенттиҥ Россия Федерацияныҥ Конституциязына кубулталары керегинде јасактыҥ ӱлекерин баштапкы кычырышта јарадып салган.

—Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы јууктажып келди. Кажы ла россиянинге бу байрам агару ла јуук болуп артат…

—Јеҥӱниҥ кӱни чын ла «кӧстӧрдӧ јашту байрам». Кижиликти тизеге отургузарга, базынарга умзанган нацизмди јок эткен Јеҥӱниҥ калыктардыҥ, ороондордыҥ салымындагы тереҥ учурын анчада ла бӱгӱнги ӧйдӧ ундыбас керек. Кӱнбадышта телекейлик экинчи јууныҥ турулталарын такыптаҥ кӧрӱп, ӧскӧ баа берерге чырмайыштар кӧп, россияндардыҥ јӱректерин ӧрӱмдегедий чек тескери сӧстӧр, јартамалдар эдилет. Мен, фронтовиктиҥ уулы, ондый умзаныштарды чек јаратпайдым. Онойдо ок ороонныҥ бийик јасакчы органыныҥ чыгартулу кижизи болгомдо, бистиҥ адаларыстыҥ ла карган адаларыстыҥ јединген Улу Јеҥӱзи керегинде чындыкты корулап аларында туружадым.

—Јӱректе эзем болуп база не арткан? Федерал СМИ-лер Слер Камчаткада болуп, эҥ артык јуучылдарга ла олордыҥ эш-нӧкӧрлӧрине Россияныҥ геральдический палатазыныҥ адынаҥ јондык кайралдар табыштырган деп јетирген эди…

—Ол јарадылган јетирӱниҥ јӱк бир бӧлӱги. Чынын айтса, мен Госдуманыҥ депутады болуп, Вилючинскте болгом. Мен Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели болгон ӧйимде оныҥ шефствозында суу алдыла јӱрер «Владимир Мономах» деп атомный кереп болгон эди. Ондо мен Тымык теҥистиҥ флодыныҥ суу алдыла јӱрер ийде-кӱчтериниҥ командующийиле тушташкам. Суу алдыла јӱрген јуучылдарга тегин, је акту јӱректеҥ келген сӧстӧрлӧ баштанып, куучын айткам. Мениҥ сӧстӧримди олор бойына јуук алынган деп бодойдым…

Н. Бельчекова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина