Алтайдын Чолмоны

Акјолдыҥ элбек јолы

21.02.2020

Jылыйган jурттар

Шабалин аймактыҥ Акjол jурты ла оныҥ jанындагы телкем jерлер азыйгы öйлöрдöҥ бери кеен ар-бÿткенинеҥ башка куулгазынду тÿÿкизиле аҥыланат. Ол керегинде эмди кöп улус билбес те болордоҥ айабас.

Акjолдыҥ jурт jеезези эки jурттаҥ тöзöлгöн – Акjолдоҥ ло jанындагы Камайдаҥ. Jе озогызын шиҥдеп кöрзöбис, öткöн чактыҥ тал-ортозы кирезине jетире бу jерлерде база ÿч jурт турган. Бирÿзи орустап Агайра, алтайлап, байла, Акайры, экинчизи Шушкулар ла ÿчинчизи Кÿзлезÿ. Олор бастыразы бир коммунага кирген болгон. Оноҥ jуу-чак божогон кийнинде бу ÿч jурт табынча jылыйып калган. Jаҥы чактыҥ бажынаҥ ала Акjолдыҥ эл-jоны jерлештериниҥ эземин jурттыҥ кöмзöзинде jууп алып, чебер корыйтан иш баштап салдылар.

Бу jурттардыҥ балдары озогы öйдö Акjолдыҥ школында ÿренетен. Акайрыда баштап церквениҥ школы болгон, jе канча да öйдöҥ балдар тÿҥей ле Акjолдыҥ школына кöчкöн дежет. Ого ÿзеери Акjолдыҥ школында Кумжулу деп jурттыҥ балдары ÿренгендер. Кумжулу ак-jарыкта база туку качаннаҥ бери jок. Сонуркаган улус бу jылыйып калган jурттар керегинде кöп солун jетирÿлерди Акjолдыҥ школыныҥ музейинеҥ таап алар. Музейде онойдо ок jылыйган jурттардыҥ сок jаҥыс картазыла таныжар арга бар. Кöрÿге тургузылган арткан не-немелер чилеп, ол сÿрлÿ ле jарамыкту этире jазалып, стенеге кондырылган турат.

Картадаҥ кöргöндö, Кумжулу Акjолдоҥ ыраада болгон, эмдиги Камлак jуртка jуук деп айдарга jараар. Ондый да болзо, Кумжулуныҥ балдары Акjолдо ÿренгилейтен. Олордыҥ тоозында совет öйлöрдö кийнинде Горно-Алтайский автономный областьты узак jылдарга башкарган Михаил Васильевич Карамаев болгонын темдектеер керек. Михаил Васильевичтиҥ jаш тужы Акjол jуртла бек колбулу болгон. Оныҥ да учун 2001 jылдаҥ ала бу школ ол jарлу политиктиҥ ле башкараачыныҥ адыла адалат. Jаан удабай школдо jакшынак музей ачыларда, ол онойдо ок М. В.  Карамаевтиҥ адыла адалган.

Jылыйган jурттар керегинде кычырарга ла угарга кайкамчылу да, jилбилÿ де. Музейдиҥ стендтеринде олордыҥ тÿÿкизи кöргÿзилип калган. Jе бастыра документтерди ле jуруктарды кöстиҥ алдына салып болбозыҥ. Школдыҥ директоры Римма Васильевна Капчикаеваныҥ jартаганыла, олордыҥ jурттары, улузы, тÿÿкизи ле культуразы jанынаҥ jуунада салып, бöктöп койгон кöмзöдö сÿреен кöп jилбилÿ бичиктер ле фотоjуруктар jадат. Jе улус кöрзин деп илип те салган бичиктердеҥ бу jурттардыҥ тÿÿкизиле кыска öйдиҥ туркунына таныжып алар арга бар.

Темдектезе, Акайрыда бойыныҥ теермени, сады, jаан ээлеми болгон. Jурт таҥынаҥ башка колхоз деп чотолгон, мында 300 кире кижи jуртаган. Бодоштыра кöрзö, Акjолдо бÿгÿн 500 кире улус jадып турулар. Акайры 19-чы чактыҥ экинчи jарымында тöзöлгöн болгон, ол Камайдаҥ 5 километр, Акjолдоҥ 10-12 километр тууразында турган. Кöмзöниҥ справказы аайынча jурттыҥ тöзööчилериниҥ öбöкöлӧриле таныжадыс. Олор Тадиндер, Тужуметовтор, Егузековтор, Матушкиндер, Чечиековтор, Челтугашевтер, Сабашкиндер, Кужлековтор, Ырыспаевтер деп улус.  Бÿгÿнги кÿнде Акайры деп öзöктö Акjолдыҥ фермери Анатолий Николаевич Егузековтыҥ ээлеми турат. Акайры Кировтыҥ адыла адалган колхоз болгон. Кöмзöниҥ jуруктарында Акайрыныҥ колхозчылары, онойдо ок школдыҥ балдары ла садикке jÿрген болчомдор. Бастыразы омок-седеҥ бÿдÿштÿ, алтай кеп-кийимдÿ содойып калган тургылайт.

Кÿзлезÿ 1826 jылда тöзöлгöн. Бу оогош jурт Камай jурттаҥ тöмöн Jуҥурлу (Емурла) деп сууныҥ jарадында турган, тургуза öйдö мында малчылардыҥ турлузы. Кÿзлезÿде Чедоевтер, Тойбоновтор, Тунтешевтер, Аймановтор деп öбöкöлöрлӱ улус jуртаган.

Школдыҥ салымы

Акjолдыҥ школы тöзöлгöнинеҥ бери бир чактаҥ ажа берди. Акjол деп jурт XIX чактыҥ ортозында, 1851 jылда, тöзöлгöн. Ол jӱсjылдыктыҥ учында мында церкве тудулып, 1898 jылда школ ачылган. Эмдиги öйдö мындагы тӧс текшиӱредӱлик школдо 39 бала ÿренет, 11 ÿредÿчи, балдардыҥ садында эки таскадаачы иштейт. Школдыҥ директоры болуп кöп jылдардыҥ туркунына Римма Васильевна Капчикаева иштейт. Оныҥ ижи ле салымы база тöрöл jуртыла колболыжып калган.

Горно-Алтайсктыҥ университединиҥ физико-математический факультедин божодоло, Римма Васильевна эки jыл Чамал аймактагы Бешпелтир jурттыҥ школында иштеген. Оноҥ jанып келеле, 1987 jылдаҥ ала Акjолдыҥ школыныҥ завучы, 1998 jылдаҥ ала 2006 jылга jетире директоры болгон. Оныҥ кийнинде Акjолдыҥ jурт jеезезиниҥ јааны, Камлак jурттыҥ школыныҥ директоры болуп иштеп, учы-учында катап ла Акjолдыҥ школыныҥ директорына тургузылган. Ол Россия Федерацияныҥ текши ÿредÿзиниҥ кÿндÿлÿ ишчизи. Римма Васильевна школдыҥ директоры болуп иштеген öйлöрдö мында кöп jаҥыртулар эдилген. Ол тоодо школдыҥ jаҥы туразы тудулган, музей ачылган, спортло тазыктырынарга jакшы айалга тöзöлгöн лӧ оноҥ до öскö кубулталар болгон.

Öткöн jылда Акjолдыҥ школында бир канча jилбилÿ туштажулар ла солун иштер öткÿрилди. Анайып ороондо былтыр Театрдыҥ jылы jарлалганыла колбой школдо театрдыҥ кÿндери öткöн. Акjол бойыныҥ öйинде алтай драматургияныҥ тöзööчизи Павел Васильевич Кучиякла кожо иштеген jайалталу ла кеберкек актриса Клавдия Матвеевна Эндокованыҥ тöрöли. Клавдия Матвеевнанын кызы Жанна Санатовна Эндокова энезиниҥ jолыла барып, база областьтыҥ театрыныҥ артисти болуп иштеген. Байла, оныҥ да учун – jаркынду jерлештериниҥ келер ÿйелерге артыргыскан jаҥжыгуларын улалтарга, Акjолдыҥ школында оогош ло jаан класстардыҥ ÿренчиктериниҥ эки башка кружокторы иштегилейт.

Театрдыҥ кÿндерин öткÿрип, школдыҥ директоры бу туштажуларга эл театрдыҥ артисттери Ираида Охринаны, Власта Тысованы ла јарлу театровед Светлана Тарбанакованы  кычырган эмтир. Олор ÿренчиктерге jайаандык ижи-тожы керегинде куучындап бердилер. Балдар айылчыларга, ÿредÿчилерине ле jурттыҥ улузына эки спектакль белетеп кöргÿскен.

Былтыр Акjолдыҥ школында онойдо ок Михаил Васильевич Карамаевтиҥ чыкканынаҥ ала 90 jылдыгына учурлалган туштажу öткÿрилген. Оныҥ алдында ÿредÿчилер ле ÿренеечилер музейди эмеш jаҥыртып, jарандырып салгандар. Тулаан айдыҥ 13-чи кӱнинде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институдыныҥ амадап келген билимчилери балдарла туштажу öткÿрип, ижи керегинде куучындап, бичиктер сыйлагандар. Туштажуда Акjолдыҥ школын божоткон филология билимдердиҥ кандидады Алексей Эдуардович Чумакаев турушканы оныҥ jерлештерине сÿÿнчилÿ ле оморкодулу болгон деп, улус эске алынгылайт.

Школдыҥ   балдарына сÿÿнчи экелген ээчий туштажулар jай öйинде öтти. Республиканыҥ башка-башка толыктарынаҥ ÿренеечилер Акjолдöӧн айылдап келип jÿрдилер. Jаш айылчылар Сускуныҥ, Кош-Агаштыҥ, Белтирдиҥ, Јӱстыттыҥ школдорынаҥ, республикан классический лицейдеҥ, республикан гимназиянаҥ, коррекционный школдоҥ амадап jуулышкан. Олорго учурлай байрамдык программа тӧзӧлгӧн лӧ музейле экскурсиялар öткÿрилген. Балдарла туштажуны онойдо ок поэтесса Толунай Топчина öткÿрген.

Акjолдыҥ школында балдар 9-чы классты божодып, оноҥ ары ÿренерге тарап-таркап баргылайт. Кезик ÿренеечилер Горно-Алтайсктыҥ училищелерине кирип турарда, кезиги ÿредÿзин республикан гимназияда, лицейде эмезе jуугында Чаргыныҥ школында улалтып турулар.  Калганчы öйлöрдö jакшы ÿредÿзиле аҥыланган балдардыҥ тоозында «Jылдыҥ ÿренчиги» деп конкурста jеҥип алган Дарина Тадина, экскурсоводтордыҥ республикан конкурсыныҥ призеры Анастасия Наурчакова, республикада, оноҥ Москвада öткöн «Россия-2035» деп конкурстарда jеҥÿ алган Сергей Чумакаев, аймактыҥ «2018 jылдыҥ ÿренчиги» деп конкурсында 2-чи jерге чыккан Вадим Тадин ле оноҥ до öскöлöри.

Акjолдыҥ школы тудулган кийнинде мында эки уур-кÿч сурактардыҥ аайына чыгып алары артып jат – балдардыҥ садигин чыныктаар ла jаҥы спортзал тудар керек. Школдыҥ директорыныҥ сöстöриле, алдындагызына кöрö, текши айалга коомой эмес. Öрö айдылган сурактар бÿтсе, керектер jарана берер деп ижемjи бар.

Тÿÿкиниҥ кыбында

Акjолдыҥ эл-jоны jап-jараш эдип салган музейиле оморкоор аргалу. Алдында jÿрген улустыҥ мында салынган тудунар-кабынар не-немелериниҥ, эдимдериниҥ, стендтерде кöргÿзилген jуруктардыҥ ла jилбилÿ jартамалдардыҥ абыдузына алдыртарга узак эмес. Бери кирген улусты олор кайкадып та, санандырып та турар ийделÿ болгонын кижи удабастаҥ ла сезип баштайт. Мында jуулган эдимдер ле jуруктар кöбизинде кайкамчылу ла солун кöрÿнет.

Музейдиҥ тöс стендтери Михаил Васильевич Карамаевке учурлалып, «Тöрöл jериниҥ jарамыкту уулы» («Достойный сын родной земли») деп адалат. Мында оныҥ jаш тужынаҥ ала jÿрÿмин ле jаан билезин кöргÿскен фотоjуруктар ла бичик-jетирÿлер. Михаил Васильевич jÿк ле jаан политик эмес, jе онойдо ок jайалталу, jайаан ишке тартылган кижи болгоны база темдектелген. Ол ÿлгерлер бичип, кожоҥдор чÿмдеген, ÿлгерлерди ле кожоҥдорды алтай тилге кöчÿрген. База темдектелгениле, Михаил Васильевич Карамаев атту-чуулу алтай бичиичи ле поэт Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ jуук тöрööни болгон.

Бир jерде бистиҥ эмдиги ады jарлу билимчибис ле поэдис Бронтой Янгович Бедюровтыҥ сöстöрине учурайдыс: «Михаил Васильевичтиҥ ÿлгерлерин кычырып, ол поэт jайалталу болгонын билип турум. Поэттиҥ jайалтазы Лазарь Кокышевке Карамаевтердеҥ кöчкöн». База бир «Чактарга арткан энчи» деп стенд М. В. Карамаевтиҥ  jаан ла каруулу иште болгон öйлöрди, оныҥ Москва jаар кезик учурлу jол-jорыктарын, областьтыҥ башкартузында башка-башка öйлöрдö иштегенин кöргÿзет.

Музейдиҥ кöп саба экспонаттары эки jурттыҥ – Акjолдыҥ ла jанындагы Камайдыҥ тÿÿкизи керегинде. Мында этнографияла, jаҥжыгуларла колбулу кöп материалдар кöргÿзилген. Башка jерде jурт jаткандардыҥ тудунган-кабынган не-немелери ле эдимдери сÿрекей солун деп билдирет. Олор öткöн чактаҥ, оноҥ до озогы öйлöрдöҥ артканын бери келген кижи тургуза ла аjарып ийер.

Мында кезик айылдарда тузаланган кол теермен, jанында озогы сокы, жман деп адалган колjунгуш, jуу тужында торолоштоҥ аргаданып, öркöлöр кайнадатан кичинек казан. Мында ок арба кууратан казан, булгууш, талкан белетеерге тузаланган баспак таш, шурум, кандык казарга керектÿ jаан озык. Онойдо ок талкан кууратан элгек, озогы отык, казаннаҥ быжырган ашты чыгарарга тузаланатан чомык деп jазал.

Чомык керегинде, чындап, Алтайдыҥ кöп jурттарында улус билбес деп шÿÿлте бар. Айдарда, бу Акjолдыҥ улузыныҥ бойлоры чÿмдеп тапкан jазалы болордоҥ айабас. Музейде тургузылган аҥылу обоочачыштыҥ (стогометтиҥ) ÿлекер-македи кöрÿге тургузылган. Оны öткöн чакта Дементий Шутов деп кижи сананып эткен деп айдыжат. Дементий Шутов Аскат jуртта Кадын кечире баштапкы агаш кÿрди туткан ус кижи болгон. Мындый обоочачышты ол амадап, öнöтöйин Шабалин аймактыҥ колхозчыларына эдип берген деп санаа-шÿÿлте база бар. Оныҥ учун мындый эдимдер öскö аймактарда болбогон до болордоҥ айабас.

Обоочачыш колхозчылардыҥ ижин jеҥилтер амадула эдилгенинде jажыт jок. Бу jазалдыҥ болужыла бугулдарды обоого ат кöдÿретен. Атка уур болбозы база jеткилделген. Ат jазалды армакчыла бир jанындööн тартып турза, обоочачыш кöдÿрилип, öлöҥ саҥ öрö чачылатан. Анайып ишчилердиҥ ижи, кызыл колдыҥ кÿчиле иштеерине кöрö, чик-jок jарана беретен.

Туулу Алтайдагы кажы ла jурт аҥылу тÿÿкилÿ. Акjолдогы jурт jеезениҥ тÿÿкизи ле jаҥжыгулары бу jердиҥ улузыныҥ ижиниҥ ле кичеемелиниҥ шылтузында тереҥ ла солун болуп артып jат. Мында jаткан улус кÿндÿзек, иштеҥкей ле омок кÿÿн-санаалу  болгонын билген кижиниҥ jÿреги jарыыр.

А. КАРБАЕВ