Јуучыл-талайчы улдабыс – биске јозок

21.02.2020

Тӧрӧлин коручылдыҥ кӱнинде бистиҥ кару ла тоомјылу улдабыс — оргончы сӧӧктӱ Михаил Николаевич Тондоев чыккан кӱнин темдектеп јат.

Карган адабыс, улдабыс 1949 јылда Улаган јуртта чыккан. Адазы Николай Александрович Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ јер-алтайына эзен-амыр јанып, јол јазаачы болуп ак-чек иштеген. Энези Мария Кирилловна Госбанкта бухгалтер болгон. Бистиҥ улдабыс нак биледе балдардыҥ јааны ла эки сыйынду ла тӧрт карындашту чыдаган-ӧскӧн.

Бала, јаш тужы тӧрӧл јурты Улаганда ла ӧткӧн. Школды бу ла јуртында божоткон. Ӱредӱзиле коштой, чӧлӧӧ ӧйдӧ боксло, гимнастикала, јеҥил атлетикала, футболло јилбиркеп тазыктырынган. Улдамныҥ эске алынганыла, оогош тужында ӧскӧ уулдарла согужарга-јудуруктажарга та келижип туратан. Нениҥ учун дезе уулчакты «байдыҥ балазы», «албатыныҥ ӧштӱзиниҥ барказы» деп јабарлап туратандар. Улдамныҥ улдазы Александр Иванович Тондоев алкы бойы аргалу-чакту, чыйрак ла јурты бек болгон учун 1930-чы јылдарда айдаткан.

Тӧрӧл школын једимдӱ тӱгезип, улдабыс Михаил Николаевич бойыныҥ ӧйинде Барнаулдагы Алтайский институтка ӱренерге кирген. Ондо эки јыл ӱренип, Улаган аймактыҥ Чодро јуртында метеонаблюдатель болуп иштеген.

Ол черӱчил молјузын Владивостоктогы 22-151 таҥмалу јуучыл бӧлӱкте 1968 јылда кӱӱк-куран айларында бӱдӱрип баштаган. Улдам оноҥ ары Северодвинскте (Архангельский область), Эстонский ССР-да, Мурманский областьтыҥ Гаджиево јуртында, Комсомольск-на-Амуре, Большой Камень ле Павловск калаларда черӱде болгон. Оныҥ кийнинде Камчаткада Јуучыл-талайчы флотто иштеп арткан. Анайып, бистиҥ оморкодубыс, јана баспас ла турумкай улдабыс СССР-дыҥ јуучыл черӱзинде сууныҥ алдында јӱзер атомный кемелердиҥ стратегический ракеталарын башкарар системалардыҥ приборлорыныҥ командазыныҥ старшиназы деп специальность аайынча 18 јылга шыдар Камчатканыҥ јуучыл флотилиязыныҥ Кызыл Мааныла кайралдаткан 15-чи эскадразыныҥ 8-чи дивизиязында турган. Улдам бир катап сууныҥ алдында јӱзер кемеде болгон аварияныҥ салтарын јоголтор иште турушканы керегинде биске куучындаган эди. Ол черӱчил молјузын 1986 јылда тӱгезип, кичӱ Тӧрӧлине јанып келген.

Улдабыс јаанабыс Анна Николаевна Мамаковала 1975 јылда амыралтага келеле танышкан. Олор 43 јыл эптӱ-јӧптӱ јуртап, эки уул ла бир кыс азырап чыдаткан. Тургуза ӧйдӧ олордо 7 кару ла сӱӱген баркалары бар. Улдабыс биске сӱреен кару, чӧлӧӧ ӧйдӧ јӱзӱн-башка таскаду-упражнениелер кӧргӱзер, бичиктер, чӧрчӧктӧр кычырар, кожоҥдоор. Анайда ок ол бисти спортко, бичик-биликке, кычырышка таскадып, текши билгирге јилбӱни кӧндӱктирген. Кандый ла сурагыска улдабыс толо ло јарт каруулар берет.

Бистиҥ улдабыс Михаил Николаевич сууныҥ алдында јӱрер јуучыл службаныҥ, иштиҥ, јуучыл керектердиҥ, аҥылу чочыдулу айалгалардыҥ бӧлӱгиниҥ ветераны (ол атомный станцияларда авариялардыҥ ликвидаторына тӱҥейлелген), Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи.

Улдабыска Тӧрӧлин коручылдыҥ ла чыккан кӱнинде су-кадык, учуктый узун јӱрӱм, јаан ла нак билезине амыр-энчӱ, ырыс кӱӱнзейдис. Кару бистиҥ улдабыс, Слер биске јозок, бис Слердеҥ кӧпкӧ ӱренедис. Тӧрӧлине, албатызына чындык болуп, учураган уур-кӱчтерди турумкай, једимдӱ ӧдӧрине Слердеҥ јакшынак тем аладыс.

Баркаларыныҥ адынаҥ

Айлан ТОНДОЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина