Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«ОМОН-до болгонымла оморкойдым…»

21.02.2020

23 февраль – Тӧрӧлин коручылдыҥ кӱни. Бу байрамга учурлай бис кычыраачыларысты Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ аҥылу ууламјылу мобильный отрядыныҥ командириниҥ ордынчызы полицияныҥ подполковниги Сергей БИЧУРИНЛЕ ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

—Сергей Анатольевич, ОМОН-го качан келгенер?

—1994 јылда черӱниҥ кийнинеҥ ичбойындагы керектер аайынча органдарга ишке киргем. Озо баштап патрульный постовой болуп иштеп баштагам, оноҥ ӱч јыл улай участковый болуп иштегем. Оныҥ кийнинеҥ патрульно-постовой службаныҥ командирине тудулгам. Службамла коштой спортло тазыктырынгам, 2004 јылда самболо ээчиде маргаандарда турушкам. Ол тушта ОМОН-ныҥ командири болуп иштеген Андрей Дмитриевич Кука меге ОМОН-го иштеерге кирери јанынаҥ  ченелтелерди ӧдӱп, иштеп кӧр деген. Аҥылу подразделениелерде физический таскадуга некелтелер јаан. Мен јӧпсингем ле байа ченелтелерди једимдӱ ӧдӱп, ОМОН-до иштеп баштагам. Баштап ОМОН-ныҥ дежурный бӧлӱгиниҥ старший инспекторы болгом, кийнинеҥ отрядтыҥ командириниҥ ордынчызына тудулгам. Отрядта иштеп баштаганымнаҥ ала Тӱндӱк Кавказ јаар алты катап барып јӱрдим. Кажы ла командировка јарым јылга улалган. Баштапкы јол-јорыктар Чечен, оноҥ Кабардино-Балкар республикалардӧӧн болгон. Тургуза ӧйдӧ бистиҥ бӧлӱк Дагестан Республика барарга јазанат.

Мен чын јолды талдап алгам ба деп, бир де эреҥис-телбейдим. Службам элитный подразделениеде ӧдӱп турганыла мен оморкоп јӱредим.

—Тергеебисте ОМОН тӧзӧлгӧнинеҥ ала 26 јыл ӧдӧ берген. Бу ас эмес ӧй деп айдар керек. Бу кире ӧйгӧ отряд байлык тӱӱкилӱ боло берген.  Аҥылу ууламјылу отрядтар недеҥ улам тӧзӧлгӧнин кычыраачыларыска айдып берзер?

—Тӱӱки керегинде айдар болзо, милицияныҥ аҥылу ууламјылу отрядтары государстводо социально-политический айалга коомойтыганынаҥ улам тӧзӧлгӧн деп айдар керек. 90-чы јылдардыҥ бажында ороон ичинде криминогенный айалга коомойтыганы темдектелген: биригип, каршулу керектер эдери эрчимдӱ ӧзӱм алынып баштаган, сепаратистский ле националистический кӧрӱм-санаалар табылып, террористический тӧзӧлмӧлӧр бойлорын кӧргӱзип баштаган. Алтай Республика јаантайын амыр-энчӱниҥ ле тыш-амырдыҥ  јери болгон, мындагы албатылар бой-бойын тооп, эптӱ-јӧптӱ јаткан. Је тергеебис ӧскӧ ороондорло гран-кыйуларлу болгонынаҥ улам мындагы эл-јонныҥ амырын јеткилдейтени государственный учурлу јаан амаду болгон.

Анайып 1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 16-чы кӱнинде Алтай Республика аайынча ичбойындагы керектердиҥ министерствозыныҥ ОМОН-ын тӧзӧӧри керегинде јакару чыккан.

—Јаҥы отрядты тӧзӧӧри аайынча иш канайда ӧткӧн лӧ јаҥы подразделениениҥ алдына кандый амадулар тургузылган?

—Отрядка Алтай Республика аайынча МВД-ныҥ подразделениелериниҥ эҥ артык ишчилери, анайда ок Советский Черӱниҥ јуучыл ийделеринеҥ ле аҥылу подразделениелеринеҥ демобилизоваться эткен јуучыл специалисттер алынган.

Отрядтыҥ баштапкы командирине кадровый офицер, Афганистанда ла ӧскӧ дӧ кызалаҥду јерлерде болгон јуу-согуштардыҥ туружаачызы Вячеслав Кучукович Савин кӧстӧлгӧн. Кийнинде јылдарда Горно-Алтайсктыҥ ОМОН-ыныҥ командирлери болгон улус: Владимир Егорович Шпрингер (1995-2000 јј.); Александр Михайлович Вилисов (2000-2002 јј.), Андрей Дмитриевич Кука (2002-2018 јј.). Тургуза ӧйдӧ отрядты полицияныҥ полковниги Чагаш Николаевич Барсуков башкарат.

Республикан МВД-ныҥ ОМОН-ы алдына тургузылган амадуларды кыска ӧйдиҥ туркунына бӱдӱрерге белен болгон. Баштапкы јакылта 1995 јылдыҥ чаган айында келген. Ол тушта ОМОН-ныҥ 50 кижидеҥ турган личный составы Московский областьтыҥ ГУВД-зына «Автомобиль», «Пригородный поезд», «Арсенал», «Гастролер», «Притон», «Меркурий» деп адалган аҥылу операцияларды бӱдӱреринде болушкан. Отрядтыҥ јуучылдары бойлорыныҥ ижин бийик кеминде бӱдӱрген ле уур оперативный айалгада тургузылган амадулардыҥ аайына чыккан.

Удабай, 1995 јылдыҥ кандык айында, отрядтыҥ алдына ӧскӧ амаду тургузылган – Тӱндӱк Кавказтыҥ тергеезиниҥ јериндӧӧн јол-јорык. Бу тегин эмес ӧй Горно-Алтайсктыҥ ОМОН-ыныҥ тӱӱкизинде ат-нерелӱ ле јеткерлӱ бӱк болуп артар.

Отряд тӧзӧлгӧнинеҥ ала Тӱндӱк Кавказтӧӧн 21 катап барып јӱрген. Бу ӧйдиҥ туркунына Горно-Алтайсктыҥ ОМОН-ыныҥ личный составы бойын тургузылган амадуларды тӱрген ле чыҥдый бӱдӱрер аргалу чын ла профессионалдардаҥ турган команда деп кӧргӱскен.

Јалтанбазы, ат-нерези, профессионализми учун отрядтыҥ јуучылдары 138 государственный кайралла кайралдаткан.

—Уур-кӱч айалгаларлу 90-чы јылдарда отрядта јылыйтулар болгон эди бе?

—Эйе, болгон. Отряд тӧзӧлгӧнинеҥ ала јуучыл молјузын бӱдӱрип турарда, 5 кижи божогон. Олор: милицияныҥ подполковниги Михаил Емельянович Демьянов, милицияныҥ лейтенанты Александр Сергеевич Валетов, милицияныҥ прапорщиги Вячеслав Сергеевич Новиков, милицияныҥ старший прапорщиги Николай Владимирович Толмачев ло милицияныҥ старший лейтенанты Юрий Федорович Майдоров.

Божогон јуучылдардыҥ эземине учурлай ОМОН-ныҥ јеринде мемориал тургузылган. Геройлор јаантайын бисле кожо, бис олорды ундыбазыс. Ады-јолдоры адалган јуучылдардыҥ ӱренген школдорында олорды кереестеп мемориальный досколор тургузылган. Олор чыдаган ла јуртаган каланыҥ ла јурттардыҥ оромдоры олордыҥ адыла адалган.

Божогон јуучылдардыҥ билелериле јуук колбу ӱзӱлбейт. Бастыра байрамдарда олор кӱндӱлӱ айылчылар, јаантайын социальный болуш ла моральный јӧмӧлтӧ база јетирилет.

Кажы ла јыл, тулаан айдыҥ 6-чы кӱнинде – отрядтыҥ эҥ ле јеткерлӱ кӱнинде – служебный молјузын бӱдӱрип тура божогон јуучылдардыҥ эземине учурлай самболо маргаандар ӧдӧтӧн. Ӧткӧн јылда ОМОН баштапкы катап тактико-циклический адыш аайынча тергеелер ортодогы ачык турнир ӧткӱрген. Тулаан айдыҥ 6-чы кӱнинде ОМОН-ныҥ ишчилери ле ветерандары божогон јуучылдардыҥ билелериле кожо байа коллегаларды јууган јерге чечектер салат.

Божогон најыларга учурлалган кереестиҥ кӱндери отрядтыҥ бӱгӱнги ишчилерин ле ветерандарын кожо јууйт.

—Отряд тӧзӧлгӧн туштагызына кӧрӧ, эмди кандый, не-не солынган ба?

—2016 јылдаҥ бери ОМОН Росгвардияныҥ составына кирет. Структуралык ла кадровый кубулталар – отрядтыҥ јӱрӱминиҥ айрып болбос бӧлӱги. 25 јылдык юбилейине отряд јаҥыртылган бӱдӱмиле кирген.

Јӱрӱм улалат, тап-эрикти корыыр јуучылдардыҥ ӱйелери солынат, је солынбай турган неме — ол отрядтыҥ кычыру-девизи: «Чындык, ак-чек ле јалтанбас болоры!».

Отрядтыҥ алдына тургузылган, тӧзӧлгӧнинеҥ ала бӱгӱнге јетире, амадулар бойыныҥ учурын јылыйтпаган – эл-јонныҥ амырын корыыры ла јондыкла јеткер болдыртпазын јеткилдеери, уур-кӱч оперативный айалгада, чочыдулу айалгаларда, катастрофаларда, јондык, спортивный ла культурно-массовый керек-јарактарда,  транспорттыҥ объекттеринде тап-эрик бузуштарды болдыртпазы.

Ӧткӧн јылда Росгвардияныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ ОМОН-ыныҥ ишчилери тергеениҥ јаҥ корыыр ӧскӧ органдарыла кожо аҥылу операциялар ӧткӱрип, јасакка келишпес ӧдӱштирӱдеҥ 112 мылтык, 332 ок-тары, 1,5 килограмм наркотический (психотропный) вещество айрыган.

ОМОН-ныҥ ишчилери 176 аҥылу керек-јарактарда турушкан, каршулу керек эткен ле тап-эриктер бускан деп серемјилеткен 182 кижини туткан.

ОМОН-ныҥ инженерно-технический группазы от-алышкадый јазалдарды ла веществолорды табарга ла олорды јоголторго, 43 катап барып јӱрген. Олор 83 объектти (текши кеми 24 га) шиҥдеген.

—Слер бойоор до, ишчилерер де јаантайын Горно-Алтайсктыҥ школдорыныҥ ӱренчиктерине, аймактардаҥ келген балдарга экскурсиялар ла јалтанбазыныҥ урокторын ӧткӱредер…

—Эйе, бис чыдап јаткан ӱйениҥ јуучыл-тӧрӧлчи кӱӱндӱ таскадузына јаан ајару эдерге кичеенедис. ОМОН-ныҥ ишчилери тергеениҥ ӱренчиктериле туштажуларды јаантайын ӧткӱрет. Ол туштажуларда бойыстыҥ службабыс, подразделениениҥ тӱӱкизи, структуразы ла амадулары, најыларыстыҥ ат-нерелӱ керектери, служебный молјузын бӱдӱрип тура божогон јуучылдарыс керегинде куучындайдыс. Балдарды ла јашӧскӱримди Тӧрӧлин сӱӱр, олордоҥ орооныныҥ чындык граждандары ӧзӧр эттире таскадары ижистиҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болуп јат.

—Адакыда сураарга турганым: ОМОН-до иштеерге турган кижи кандый болор учурлу? Кылык-јаҥы, физический белетенижи…

—Аҥылу ууламјылу подразделениеде служба ӧдӧргӧ озо ло баштап бек су-кадыкту, физический јанынаҥ бек ле уур-кӱчтерге белен болор керек.

ОМОН-го кирерге турган кандидатка физический белетениш аайынча бир кезек нормативтерди ле психологический тестти једимдӱ табыштырар керек. Не дезе, ОМОН-ныҥ јуучылдары јӱзӱн-башка амадуларды бӱдӱрип јат — јуучыл айалгаларда эмезе амыр-энчӱ ӧйдӧ болзын. Оныҥ учун јаҥыс ла јакшы физический белетеништӱ эмес, је анайда ок психический су-кадыгы бийик кеминде болор учурлу.

—Тӧрӧлин коручылдардыҥ кӱнинде кычыраачыларыска, коллегаларарга нени кӱӱнзеерер?

—Бу байрамла колбой мен Тӧрӧлин коручылдарды уткуп, бек су-кадык, ырыс ла амыр-энчӱ кӱӱнзейдим. Анайда ой јӱрӱминиҥ эҥ артык јылдарын јеҥил эмес ишке учурлаган ОМОН-ныҥ личный составын, олордыҥ билелерин, отрядтыҥ ветерандарын, служебный молјузын бӱдӱрип тура божогон јуучылдардыҥ билелерин бу јаан учурлу байрамла база уткыйдым.

—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан. Байрамла Слерди!

—Быйан.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина