Алтайдын Чолмоны

Сӱт-кӱреҥ ӧҥдӱ кийимдӱ, кызыл береттӱ черӱчилдер

21.02.2020

Јииттердиҥ черӱзи (Юнармия) — балдардыҥ бастырароссиялык јуучыл-патриотикалык јондык кыймыгузы. Ол 2016 јылда тӧзӧлгӧн. Оноҥ бери бу кыймыгу 600 муҥнаҥ кӧп балдарды бириктирет. Юнармияныҥ тергеелик штабтары Россияныҥ 85 субъегиниҥ кажызында ла бар. Олордыҥ јаҥжыккан кийими сӱт-кӱреҥ ӧҥдӱ, баштарында кызыл береттер. 

Бу кыймыгу балдарга јӱрӱмде эҥ баалу ла учурлу дегенин аайлаштырарга, тӧрӧлчи кӱӱнин, ак-чек кӧрӱмин тыҥыдып ӧскӱрерге болужат. Юнармеецтерди таскадарында јаан ајару экологиялык сурактарга, билени тооп јӱрерине эдилет. Онойдо ок юнармеецтер су-кадыгы бек, эди-каны чыдамкай ла турумкай болзын деп тазыктырынат.

Алтай Республикада бу кыймыгуныҥ тергеелик бӧлӱгине 2071 бала кирет. Олор 23 отрядка ла 6 бӧлӱкке бӧлинет. Тергеелик штабтыҥ јааны В. Ю. Бурыйдыҥ темдектегениле, балдардыҥ текши тоозынаҥ Юнармияга кирип тургандардыҥ кӧргӱзӱлери аайынча бистиҥ тергеелик бӧлӱк ороон ичинде баштапкы јерде турат. Ол онойдо ок Россияда јиит черӱчилдердиҥ эҥ артык 10 бӧлӱгиниҥ тоозында.

2019 јылда јиит черӱчилдер 57-деҥ кӧп керек-јарактарда турушкан. 2020 јылда эҥ ле јаан ајару Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган керек-јарактарга эдилер. Бӱгӱнги кӱнде юнармеецтердиҥ штабы тергееде бастыра аймактарла јорыктап, јиит черӱчилдер јуундарын, шӱӱжӱлерин ӧткӱрген. Онойдо ок олор муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыла туштажып, куучындар ӧткӱриптир.

Тургуза ӧйдӧ кажы ла юнармеецтер јажы јаанап калган кандый бир јерлежине, ол тоодо јууныҥ ветерандарына, тылда иштегендерге болуш јетирерге темдектелип калган. Балдар каргандарга суу экелип, одын јарып, кар арчып, айылдыҥ тыштын, ичин арутап болужадылар.

«Онойдо ок јиит черӱчилдер кереестердиҥ, мӧҥкӱлердиҥ јерлерин арутайт. Иштеристиҥ бу ууламјызында бис «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандары», «Јууныҥ ла јуучыл службаныҥ ветерандары» биригӱлерле бек колбуда иштейдис» — деп, Вячеслав Юрьевич айдат.

***

Бӱгӱн Тӧрӧлин коручылдыҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥиде республиканыҥ башчызы Олег  Хорохордин бистиҥ ӱч јиит черӱчилиске медальдар табыштырар.

Јыл туркунына јиит черӱчилдер ортодо башка-башка конкурстар ӧткӱрилет, олордыҥ ижи ајаруда тудулат. Оныҥ турулталарыла кочкор айдыҥ 28-чи кӱнинде «Мен — Юнармия» форум ла Кадеттердиҥ балы ӧйинде эҥ артык ла эрчимдӱ черӱчилдерге, отрядка, бӧлӱкке сыйлар табыштырылар.

2019 јылдыҥ турулталарыла эҥ артык деп адалган јиит черӱчил Москвадӧӧн барып,  Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудагы Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган тӧс парадта туружар. Онойдо ок ол Москвада РФ-тыҥ мылтык-јепселдӱ ийделериниҥ тӧс храмыныҥ ла «Эземниҥ јолы» деген музейный комплекстиҥ ачылтазында туружар. Алтай Республиканаҥ бу учурлу керек-јарактарга Улу јууныҥ ветераны, тылда иштеген кижи, концлагерьде јӱрген кижи ле јиит юнармеец барар.

Горно-Алтайск калада быјылгы юбилейлик парадта баштапкы катап кыстардыҥ «тӧрттолыгы» туружар. Мындый баштаҥкай текши ороон ичинде бистиҥ калада баштапкы катап ченелер. Ондо каланыҥ 12-чи таҥмалу школыныҥ 30 јиит черӱчил кызычагы туружар.

Калада юнармеецтердиҥ 1-кы таҥмалу посты тудулып јатканын темдектеер керек. Ол кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде ачылар. Постто музейный комплекс, балдар тазыктырынар платц, тыштанар ла башка да керектӱ кыптар болор. Оныҥ ижинде каланыҥ ончо јиит черӱчилдери туружар. Тургуза ӧйдӧ 1-кы таҥмалу постто ӧскӱс ле ада-энезиниҥ кичеемели јок арткан балдардыҥ Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернадыныҥ юнармеецтери турат.

Горно-Алтайскта орто ӱредӱлӱ ончо школдор ло орто профессионал ӱредӱлӱ тӧзӧлмӧлӧр јиит черӱчилдердиҥ кыймыгузына кирет.

Тергее ичинде бу кыймыгуда эрчимдӱ иштеп тургандардыҥ тоозында Шабалин, Майма, Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган, Кош-Агаш аймактарды темдектеер керек деп, штабтыҥ јааны айтты. Јаан болужын каланыҥ администрациязыныҥ јааны Ольга  Сафронова эдет. Ол јаҥыс ла юнармеецтерге эмес, је анайда ок каланыҥ ончо јуучыл-тӧрӧлчи тӧзӧлмӧлӧрине кийимнеҥ ле баштап, бар-јогыла јӧмӧжӧт.  АР-дыҥ башчызы О. Хорохордин јиит черӱчилдерге база јаан ајару эдип турганы јарамыкту.

Келер јуук ӧйдӧ јиит јерлештерис айылдаш Бийск калада юнармеецтердиҥ јуунты-сборлорында ла следында туружар. Олордо 10-чы класстардыҥ бир муҥ кире уулдары болор.

Албатыга ла келер ӱйениҥ тӧрӧлчи санаа-кӱӱнин, ак-чек кӧрӱм-кылыгын таскадарына тузалу кыймыгуныҥ туружаачызына ол јолын талдаарында да тузалу. Јуучыл болорго кӱӱнзегендер бу кыймыгуда эрчимдӱ туружып, јакшы јанынаҥ темдектелип, вузтарга Юнармиядаҥ ууландырылар аргалу. Ол вузка киреринде јакшынак болуш болор.

Юнармеецтер јӱзӱн-башка јилбилӱ керек-јарактарда, ойындарда туружат, башка-башка јуучыл техникала таныжат, јуучыл белетеништиҥ тӧзӧлгӧзиле школдоҥ ала ӱренер аргалу болот. Онойдо ок јиит черӱчилдерге балдардыҥ ороон кеминдеги эҥ артык тӧс јерлеринде амырап, тазыктырынар аргалар берилет.

Тергеебистиҥ тӧс калазында јуукта «Зарница» деген јуучыл-спортивный ойын ӧткӧн. Ол Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган. Бу ойын ӧткӧн чактыҥ јииттери, пионерлери ортодо сӱрекей јарлу болгон ло эмди де јуучыл-тӧрӧлчи кыймыгулардыҥ эҥ јаркынду керек-јарактарыныҥ бирӱзи болот.

Калада ол кочкор айдыҥ 17-18 кӱндеринде ӧтти. Ондо Горно-Алтайсктыҥ текшиӱредӱлӱ 9 школыныҥ командалары турушкан. Баштапкы кӱнде јииттер ДОСААФ-тыҥ тиринде мылтыктаҥ адары, АК-74М-ды јайрадып јуурында, АК-ныҥ магазинин окторло толтырарында ла ОЗК (эди-канын корыыр текшичерӱчил кеп) кийеринде маргышкан.

Экинчи кӱнде каланыҥ 13-чи таҥмалу школында туружаачылар ойынныҥ интеллектуальный ла строевой бӧлӱктерин ӧткӧн.

Бу јуучыл-спортивный ойында баштапкы јерге кадеттердиҥ 4-чи таҥмалу школы чыккан, экинчи јерге — А. Н. Ленкинниҥ адыла адалган 8-чи таҥмалу школдыҥ отряды, ӱчинчи јерге — 12-чи таҥмалу школдыҥ јиит черӱчилдери.

Каланыҥ 9-чы таҥмалу «Гармония» гимназиязыныҥ ӱренчиктери А. Цыганенко,
Т. Бедоткин ле Р. Уванчиков — јиит черӱчилдер. Олор быјыл школыныҥ адынаҥ «Зарница» ойында турушкылады. Кажы ла командада сегис баладаҥ болгон. Уулчактарла кожо тӧрӧл школыныҥ адын эки кызычак корыган. Уулдарга маргаандарда эҥ ле тыҥ јараганы  автоматты јайрадып јууры, мылтыктаҥ адары болды. Кызычактар Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу керегинде тереҥ билгирлерин јакшы кӧргӱскен.

Јеҥӱ алган командада кадеттер туй ла 4-чи класстаҥ ала тазыктырынып баштаган, оныҥ учун олордыҥ јеҥӱзи јолду деп, уулчактар айдат.  Нӧкӧрлӧр Саша, Тимур ла Расул дезе бу кыймыгуда јӱк экинчи јыл. Олорго ойындарда, јаан керек-јарактарда туружарга јарап баштады. Келер ӧйдӧ олор мынаҥ да башка керектерде туружар, эл-јонго болужын јетирер ле эди-канын тыҥыдар, тазыктырынар кӱӱндӱ. Расул школдыҥ кийнинде јуучыл-талайчы болор кӱӱндӱ. Юнармияда турушканы оныҥ бу амадузына јарамыкту болор аргалузы оны база јилбиркедет.

Ӧткӧн чакта балдар пионерлер болгон, олордыҥ кыймыгузы сӱрекей тоомјылу, байлык јаҥжыгуларлу ла бек тӧзӧлгӧлӱ болгон. Эмдиги Юнармия ондый ок јарлу ла тоомјылу болуп, балдарды, јиит черӱчилдерди бириктирип, тӧрӧлчи, ак-чек, буурзак, килеҥкей болорына таскадар јолын алынат.

Бу кыймыгуга 8-теҥ ала 18 јашка јетире кажы ла бала кирип, командада иштеп, јӱрӱп, кӧп јаҥы нӧкӧрлӧр дӧ табар аргалу.

Э. КУДАЧИНА