Алтайдын Чолмоны

Јалакай, керсӱ — бистиҥ санаабыста

28.02.2020

Шабалин аймактыҥ Ӱстиги Апшыйакту јуртында Иван Јолдошевич Майманов деп кижи јуртаган. Ол 1930 јылдыҥ кочкор айыныҥ 14-чи кӱнинде Јолдош Мамаевич ле Јаҥмырчы Курдаковна деп улустыҥ билезинде чыккан. Бистиҥ совет ороондо бу коллективизация тужыныҥ ӧйи болгон. Уулчактыҥ адазы «колхоз» деп сӧсти солун угала, балазына мындый ат берген. Ол алты балалу билениҥ Кудай берген јайалталу, тереҥ кӧгӱстӱ, чечен тилдӱ сок јаҥыс уулы болгон.

Ол Апшыйактуныҥ баштамы школында ӱренип турарда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Јууныҥ кату ла кӱч ӧйинде ончо балдар эрте иштеп баштаган. 13 јашту уулчак учетчик болуп, сӱттиҥ отчедын тургузып туратан. Јаан Толгойок деп ӧзӧктӧ Сурлай ла Тажур эјелери бозулар азырагылаган. Колхозтыҥ уйлары дезе јуртта турган. Уулчактыҥ энези уй саачы болуп иштеген. Јурттаҥ бозуларга абрат та тартарга келишкен. Оноҥ 5-чи класстаҥ ала 7-чи класска јетире Каспаныҥ школында ӱренген. Јууныҥ кийнинде, 1946 јылда, Шабалинниҥ интернадында јадып, 10 классты јакшы темдектерле божоткон. Бу ӧйдӧ Лазарь Кокышевле танышкан. Ол база интернатта јаткан. Ӱредӱчилер Колхоз деп атты јаратпай, јиит уулды Иван деп атла адаган.

Мен 70-чи јылдардыҥ бажында Апшыйакту јуртта бичиичи Кокышевти кӧргӧнимди бир де ундыбай јӱрӱм. Ол Каспада јуртаган Чендековаларга айылдап јӱретен. Ат јединип алган, тӧҥди тӧмӧн тӱжӱп јатканын кӧргӧм. Таайымныҥ айылыныҥ эжигинде эки нӧкӧр јар-јаак узак ла куучындашкылап отурган.

Школдыҥ кийнинде ол Германияда 4 јыл служить эделе, эзен-амыр јанып келеле, комсомолдыҥ Шабалиндеги аймкомыныҥ 2-чи качызы, тӧрӧл јуртында управляющий, зоотехник, учетчик те болуп иштеген. Совет ӧйдӧ коммунист кижини кайдӧӧн лӧ ийзе, иштеп баратан. Ыраак Бешпелтир јуртта управляющийдиҥ, Шабалинниҥ аҥ ӧскӱрер совхозында рабочкомныҥ ижин бӱдӱрерге келишкен.

1958 јылда Е. А. Еленчинала айыл-јурт тӧзӧп, ӱч бала азырап чыдаткылады. Тургуза ӧйдӧ јаан кызы Людмила билезиле калада јуртайт. Ол Апшыйактуда узак ӧйгӧ малдыҥ эмчизи, јурт јеезениҥ јааны болуп иштеген. Кичинек кызы Лариса Барнаул калада јуртайт. Уулы Эдуард јеткердеҥ улам јаш ла тушта јада калган. Јакшынак, тӧп кылык-јаҥду, чӱмеркеп билбес, јалакай таайым јаан да, јаш та улусла текши тилди таап, куучындажып јӱретен эди.

Ол тушта балдар јаан улусла кожо ӧлӧҥ ижинде эрчимдӱ туружып туратан. 6-7 јашту уулчактар атту бугул тарткылаар, эмеш јаандары аттыҥ чалгызыла ӧлӧҥ чабар. Амыраар ӧйдӧ управляющий уулчактарла ойноп-кокырлажып, јӱзӱн-јӱӱр јилбилӱ эрмек-куучындар ӧткӱретен.

Иван кичинек туштаҥ ала бичиктер кычырарын коркышту сӱӱйтен. Мен Горно-Алтайскта пединституттыҥ филология факультединиҥ алтай бӧлӱгинде ӱренип турарымда, бисти алтай фольклорло бичиичи, филология билимдердиҥ докторы С. С. Суразаков ӱреткен. Урок ӧткӱрип турала, ӱредӱчимниҥ «Апшыйакту јурттаҥ адалу-уулду Маймановтордоҥ самара алгам. Олор «Алтай баатырлардыҥ» 12-чи томы качан чыгар деп сурагылаган» деп айткан куучыны санаамнаҥ бир де чыкпайт. Ол тушта Эдуард деп уулы баштамы класстарда ӱренип турган. Ол адазы чылап, база бичиктер кычырарын сӱӱген.

Орто ӱредӱлӱ кижи литератураны, бичиичилердиҥ јӱрӱмин јакшы билер болгонын кайкап туратам. Менле кожо бу темага куучындажып туратан. Кандый бир байрам тужында сӱреен јилбилӱ доклад белетейтен. Эмезе футболисттер футбол ойнозо, олордыҥ ойынын бажынаҥ ала учына јетире јартаар-айдар тыҥ комментатор болгон. Бу мыны ончозын кӧрӱп, сананып јӱрзем, ол ончозын улуска тузалу, керектӱ, болушту деп билген, иштеген. Јуртта тоомјылу улустыҥ бирӱзи болгон. Јерлештери оны тооп, ого «Елдошыч» деп баштанатан.

Уур оорудаҥ улам кайран таайым 1994 јылда Јеҥӱниҥ кӱнинде ак-јарыктаҥ ада-энезиниҥ ак чечектӱ мӧҥкӱ јерине јӱре берген. Эзен јӱрген болзо, быјыл 90 јажын темдектеер эди.

Таайым тӧрӧӧн-туугандарыныҥ, јуук улузыныҥ санаазында јалакай, керсӱ, јакшы кижи болуп арткан.

Р. ИРКИТОВА,

Шабалин јурттаҥ