Алтайдын Чолмоны

10 јыл ар-бӱткенле јуук колбуда

03.03.2020

Кочкор айдыҥ 27-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейинде Сайлугемниҥ национальный паркыныҥ 10 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ керек-јарак ӧткӧн. Анда республикан башкаруныҥ, АР-дыҥ Государственный Јууны – Эл Курултайдыҥ, Горно-Алтайсктыҥ государственный университединиҥ, Алтай Республиканыҥ аҥылу коруланып турган ар-бӱткендик јерлериниҥ дирекциязыныҥ чыгартулу улузы, билимчилер, экологтор, ар-бӱткенди корыыр организациялардыҥ турчылары ла парктыҥ најылары – балдар турушкан. Кӧдӱриҥилӱ керек-јарак ӧйинде конференция база ӧткӧн. Анда парктыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала он јылдыҥ туркунына эткен ижиниҥ турулталары кӧрӱлген. Анайда ок «Национальный парк: 10 јыл ар-бӱткенле јуук колбуда» деп адалган фотокӧрӱ, сувенирный продукцияныҥ кӧрӱ-выставказы, эҥ оогош туружаачыларга квест ле байрамдык ойын-концерт ӧткӧн.

Сайлугемниҥ национальный паркы – Алтайда баштапкы национальный парк. Ол 2010 јылда РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели Владимир Путинниҥ јакааныла Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында тӧзӧлгӧн. Ар-бӱткенди корыыр учреждение бойыныҥ ижин 2014 јылдаҥ ала баштаган. Парктыҥ тӧс амадузы – аҥ-куштыҥ ла ӧзӱмниҥ телекейиниҥ ас учурап турган ла јылыйар чочыду алдында арткан объекттерин корулаары ла кӧптӧдӧри болуп јат. Бу объекттер Кызыл бичикке кирген ирбис, архар. Сайлугемниҥ национальный паркыныҥ јериниҥ текши кеми 118380 гектар  ла ол ӱч башка Сайлугем, Уландрык ла Аркыт  деп кластердеҥ турат.

«Тергеениҥ јериниҥ 25 проценти аҥылу коруланып турган ар-бӱткендик јерлер. Бу кӧргӱзӱ аайынча Алтай Республика јаҥыс ла Сибирь федерал округта эмес, је анайда ок Россия ичинде озочыл болуп јат – деп, Алтай Республиканыҥ депутады Михаил Терехов темдектеген. – Кӧп јӱсјылдыктардыҥ туркунына Туулу Алтайдыҥ эл-јонында бийик, ар-бӱткенниҥ ле кижиниҥ теҥ-тай болор экологический культура тӧзӧлгӧн. Паркта кӧп најылар – балдардыҥ экологический клубтары бар болгоны сӱӱндирет. Слер олорды эҥ артык јаҥжыгуларга ӱредедер».

10 јыл јаҥыс ла Сайлугемниҥ паркына эмес, је анайда ок тергееге ле текши ороонго јаан учурлу керек. Билимчилердиҥ айтканыла болзо, калганчы беш јылдыҥ туркунына ирбистиҥ тоозы турумкай болуп артат, архардыҥ тоозы араайынаҥ кӧптӧйт. 2002-2004 јылдарда билимчилер Аркыт сууны ӧзӧктӧй ирбис кырылган ла Алтайда архардыҥ тоозы 300-500 ле тын деп айдатан. 2020 јылга јуулган јетирӱ аайынча болзо, архардыҥ тоозы 1200 тын ла бу Россия ичинде эҥ кӧп группировка болуп јат. Ирбис те, мынаҥ озо јӱк транзитный деп чотолгон јаҥы јерлерде, јӱрер боло берген.

Паркта јаан билим-шиҥжӱ иш ӧткӱрилет. Ол иштиҥ шылтузында билимчилер парктыҥ јеринде ирбистиҥ ле архардыҥ популяциязыныҥ айалгазы керегинде баалу јетирӱ алат. Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фондыныҥ (WWF) јӧмӧлтӧзиле бу аҥдардыҥ бӱдӱмдерин шиҥдеер ле олордыҥ мониторингин ӧткӱрер јарамыкту методикалар белетелген.

«Бис бойыстыҥ ас учурап турган тындуларысты тоолоорго ӱренип алганыс. Бис бу ишти монгол коллегаларысла кожо ӧткӱредис – деп, Сайлугемниҥ национальный паркыныҥ директорыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Денис Маликов айткан. – Ирбис ле архар трансграничный јерлерде јӱрет. Оныҥ учун государственный гран-кыйуныҥ эки јанында турган ороондордыҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи јогынаҥ бу тындуларды корулаары ла кӧптӧдӧри кӱч керек. Бирлик методиканы тузаланып, бис текши јурамалды алганыс. Темдектезе, бис архардыҥ 2019 јылдагы трансграничный популяциязыныҥ текши тоозын чокум билерис – 4841 тын. Ирбисти шиҥдееринде ле оныҥ мониторингин ӧткӱреринде технический јазалдарды (фототузактар) ла ого керектӱ аҥылу белетелген мобильный приложениени тузаланадыс. Мынызы бу аҥныҥ јӱрӱп турган јерлерин јаантайын шиҥжӱде тудар арга берет».

Бӱгӱнги кӱнде национальный парктыҥ најыларыныҥ – балдардыҥ 14 экологический клубы тӧзӧлгӧн. Олор ар-бӱткенди корыыр акцияларда эрчимдӱ туружат ла арай ла болзо, Алтайдыҥ ас учурап турган тындуларыныҥ тӧс коручылдары болбой јат. Тӧзӧлгӧлӱ инфраструктура тӧзӧлгӧн: эм тургуза ол јыл туркунына улус келгедий ӱч визит-центр. Парктыҥ амадуларыныҥ бирӱзи – парктыҥ јеринде экологический туризмди ӧскӱрери болуп јат. Ӧткӧн јылда ирбис кӧп јӱрер ле парктыҥ эҥ уур деген участогы – Аркытта улус јадар модульдар јазалган. Олордыҥ шылтузында государственный инспекторлор кышкыда, качан кырларда кейдиҥ соогы -50 градуска тӱжӱп турган ӧйдӧ, јаантайын парктыҥ јеринде болор ло браконьерлерди тудар рейдтер ӧткӱрер аргалу.

Бӱгӱн Сайлугемниҥ национальный паркыныҥ ӧмӧлиги – јаан ченемелдӱ ле уур-кӱч айалгаларда иштеер ле тургузылган амадуларга јединер профессионалдардыҥ командазы.

Ирбистиҥ тоозын алар иш ӧдӧт

Специалисттер Россия Федерацияныҥ ӱч субъегинде: Тыва, Алтай ла Бурят республикаларда ирбистиҥ тӧс группировкалары јӱрӱп турган јерлерди шиҥдейт. Бу иште беш организациядаҥ бастыра одус кижи туружат. Олор Сайлугемниҥ ле Тункинский национальный парктардыҥ, «Убсунурская котловина» заповедниктиҥ, Алтай Республиканыҥ аҥылу коруланып турган јерлериниҥ дирекциязыныҥ ла «Азия-Ирбис» РОО-ныҥ ишчилери.

Ирбистиҥ текшироссиялык тоозын алар ишти Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фондыныҥ (WWF) Алтай-Саяндагы бӧлӱги 2015 јылдаҥ ала ӧткӱрет ле бу иштиҥ координаторы болот.

Учет ӧйинде специалисттер ирбистиҥ јӱрӱмин бастыра јанынаҥ шиҥдейт (тамаштарыныҥ изин, богын, агаштарда тырмаган изин ле оноҥ до ӧскӧзи). Учеттыҥ турулталарын WWF кандык айда јарлаар.

«Ирбистиҥ тоозын алар иш кочкор-тулаан айларда ӧдӧт. Бу ӧй ирбистиҥ сыраҥай ла маҥтаар ӧйи. Ол кайда ла јерин темдектейт. Мынызы билимчилердиҥ ижин јеҥилтедет» – деп, Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фондыныҥ (WWF) Алтай-Саяндагы бӧлӱгиниҥ ӱлекер-проекттериниҥ баш координаторы Александр Карнаухов айткан.

Бу иште специалисттер российский билимчилердиҥ аҥылу табынтызын – ирбистиҥ тоозын алары аайынча мобильный приложениени экинчи јылга улай тузаланат. 2018 јылда белетелген приложение 2019 јылда ирбистиҥ тоозын алар иште бойын јакшы јанынаҥ кӧргӱскен.

Алтай Республикада Сайлугемниҥ национальный паркыныҥ ишчилери тергеебисте ирбистиҥ тоозын алар ишти баштап салган. Орооныстыҥ ирбистериниҥ 50 проценти шак ла бистиҥ тергееде јӱрет. Алтай Республиканыҥ «Ӱч-Эҥмек» ле «Белуха» деп ар-бӱткендик парктарыныҥ ишчилери Аркыт сууны јакалай, Кадынныҥ ла Тӱндӱк-Чуйдыҥ сындарын шиҥдеер. Иш анайда ок Сайлугемниҥ ле Тӱштӱк-Чуйдыҥ сындарында база ӧдӧр.

Ӱкекти «Ӱкек – Тымыктыҥ јери» деп ар-бӱткендик парктыҥ инспекторлоры шиҥдезе, Курайдыҥ сындарын «Ак-Чолушпа» ар-бӱткендик парктыҥ инспекторлоры шиҥдеер.

Тувада бу ишти «Убсунурская котловина» заповедниктиҥ ишчилери Цаган-Шибэтуныҥ сындарында, Мӧҥӱн-Тайганыҥ кырларында ла Чихачевтыҥ сындарыныҥ Тува Республикага келижип турган јанында ӧткӱрер.

Бурят Республикада «Азия-Ирбис» РОО» деп Иркутсктыҥ јондык биригӱзиниҥ зоологторы Китойский гольцыныҥ, Мунку-Сардыктыҥ ла Большой Саянныҥ сындарын шиҥдеер. Олор анайда ок Тункинский национальный парктыҥ ишчилериле кожо Тункинские гольцыныҥ сындарында бу ишти база ӧткӱрер.

Быјыл ӧткӱрилип јаткан ишке акча-манатла јӧмӧлтӧни SiberianWellness корпорацияныҥ «Мир Вокруг Тебя» деп адалган фонды јетирет. Ол Россияда ирбисти чеберлеп алар керекте WWF-тыҥ узак јылдарга кожо иштеп келген партнеры болуп јат. Экспедициялардыҥ туружаачылары партнерлорынаҥ техника, обмундирование, ГСМ ла суточный акча алар.

«Ас учурап турган тындуны чеберлеери оныҥ тоозыныҥ учедын јазап аларын некейт. WWF-тыҥ баштаҥкайыныҥ ла «Мир Вокруг Тебя» деп фондтыҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында Россияныҥ ирбистери паспортторлу. Бис ирбистерди јӱстеринеҥ таныйдыс деп айдарга јараар» – деп, SiberianWellness корпорацияныҥ «Мир Вокруг Тебя» деп адалган фондыныҥ ӱлекер-проекттериниҥ башкараачызы Лариса Буянтуева айткан.

Россияда ирбистиҥ текши тоозын алары аайынча јаан иш 2016 јылдаҥ ала Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик фондыныҥ (WWF) Алтай-Саяндагы бӧлӱгиниҥ, анайда ок Фондтыҥ корпоративный партнерлорыныҥ баштаҥкайыла ӧдӧт.

2019 јылда партнерлордыҥ тоозына Банк ВТБ, «Сибирское здоровье» / SiberianWellness корпорацияныҥ «Мир Вокруг Тебя» деген  фонды ла «Xiaomi» деген компания кирген.

2019 јылда ирбистиҥ текши тоозын алар ишти «Алтайский», «Катунский», «Убсунурская котловина» заповедниктер, «Сайлугем» и «Тункинский» национальный парктар, «Тыва» деген ар-бӱткендик парк, Алтай Республиканыҥ аҥылу коруланар ар-бӱткендик јерлердиҥ дирекциязы («Ак-Чолушпа», «Белуха», «Ӱкек – Тымыктыҥ јери», «Ӱч-Эҥмек» ар-бӱткендик парктар), башкаруныҥ эмес организациялар: «Аргали» РОО, «Азия-Ирбис» РОО.

Ӧткӧн јылда бу иште Россияныҥ ӱч тергеезинде јети организациядаҥ бастыра одус кижи турушкан. Олор ирбистиҥ тешки тоозын алар тушта тогус кӧлӱкти, он тӧрт атты тузаланып, 10000 километр кире јер, јойу 1000 километр јер ӧткӧн. Бастыра 85 автоматический камера шиҥделип тургузылган. Россияда ирбистиҥ текши тоозын аларында бастыра 220 автоматический камера, ол тоодо алынган јуруктарды мобильный колбу ажыра таштаар аргалу камералар иштейт. 2010 јылдаҥ бери 50 кире камера корогон. Олорды улус уурдап апарган эмезе аҥдар ӱреп салган.

Сайлугемниҥ национальный паркыныҥ

јетирӱлери аайынча белетелген