Алтайдын Чолмоны

Керек јаҥыс кӧгӱспекте эмес…

03.03.2020

Кычыраачылардыҥ бӱгӱнги куучын-эрмеги алтай албатыныҥ кеп-кийимдериниҥ бирӱзине, кӧгӱспекке, учурлалат. Јерлежис Олег Оминниҥ кӧдӱрген сурагы, айткан шӱӱлтези мындый ачык-јарык куучынга экелгени јарамыкту. Јаан-јаш бой-бойын ајарулу угуп, бир сӧскӧ, јӧпкӧ келер деп иженели.

Олег Омин, Саха-Якутиядаҥ:

—Кӧгӱспек тӱӱки-историяда болбогон. Ол 2000 јылдарда табылган јаҥы мода. Балдардыҥ, јаанактардыҥ, таадактардыҥ кийип турган тере кӧгӱспектери керегинде айтпай турум. Эр улус кӧгӱспекти кийип турганын токтодоктор деп кычыру эдедим. Эби јок неме. Кур јок, кынду бычак јок, отык база јок. Эр улуска кӧгӱспектиҥ ордына чекпендер кӧктӧп, кийектер деп баштанадым. 2013 јылдаҥ бери айдып келдим.

Эр улус кӧгӱспек кийгени јаан буудак болуп јат. Алтай кееркедим-узанар санат јаан јолын алынбай јат. Бычактар нениҥ учун јок, чекпендер јок, модага кирбей јат. Кайыш курлар не јок, кӧгӱспекке кур курчанбазыҥ ине. Отык не јок, кем де этпей јат. Эткилезе де, кем де албай јат. Не дезе, кӧгӱспектӱ кижи отыкты кайда тагар? Кур јокто.

Кӧгӱспек ол јеҥ јок кийим. Эр улус јеҥи јок кийим-ди кийбес. Нениҥ учун дезе јеҥи јок кийим — ол ӱй улустыҥ кийими. Кижиге, айыл-јуртка барган эпши кижиниҥ кийими. Чегедек база јеҥ јок кийим. Ол јанынаҥ билимчилер бичийт. Якуттарда база ондый оҥдомол. Јеҥи јок кийимди якут эр улус база кийгилебей јат. Уйат. Ӱй улустыҥ кийими дежер.

Меге тӱҥей ле — кем канай кийинер, је качан је ле деген эр кижи кӧгӱспектӱ јӱрзе, эби јок неме. Айылдаш албатылар бу алтайларда эки јеҥине ле эдегине акчалары јетпей турган ба деп шоодып айдат. Нени айдарыҥ.

Балдар, ӱй улус, јаанактар кийгилезин. Олорго удура барып јаткан кижи јок. Эр улуска кӧгӱспекти кийбектер деп айдадым.  Ӧскӧ албатыларга айылдап барадыс, темдектезе, мундустардыҥ јайзаҥы кыргызстарга барып јӱрген. База ла кӧгӱспектӱ. Куры да јок, отыгы да јок. Эм бу туваларда база бир алтай эр кижи кӧгӱспектӱ. Бу неге јараар неме.

Алтай чекпен бар, оны орныктырактар. Алтай чекпен, каптал кайда барган? Орныктырза артык эмес пе? Бычак-отык элбеде јайылган болзо, бистиҥ устарыс кееркедип јазаар ла эди. Је кӧгӱспектӱ улус оны керексибей јат. Шылтагы бойыста, кедер, ӧчӧш кылыгыста. Тайыс кӧрӱм-шӱӱлтебисте. Јокту-јойук деп бойысты кӧргӱзип турганыс та.

Мынайда этсе кандый, артык эмес пе деп јаантайын айдадым. Је удура базып, јӧмӧп турган кижи јок. Акыр, бу кижи нениҥ учун кӧгӱспекке удура деп јазап не шӱӱп кӧрбӧс?

Јаан удабай, јажыл јайдыҥ ичинде бистиҥ Эл Ойыныс ӧдӧр. Байрамга јетире ӧй бар. Алтай уулдар, эрлер, јараш чекпен кӧктӧдип, Эл Ойыныска эрчимдӱ туружалы. Чекпендерис озогызындый чоло-таҥма јогынаҥ болзын. Эртен-соҥзун ла магазиндерди керип, торко-мандык, килиҥ, габардин бӧстӧр садып алалы. Устарга база элик бычкак эмезе кӧм ӧдӱгисти, кайыш курларысты, кынду бычактарысты, отык-калталарысты јакыдалы. Јаандарыс јараш кийинип, биске тем кӧргӱзер керек. Бисте вип-персоналар, акча-манатту улузыс, устарыс бар ла эмей. Эр улуска Эл Ойынга јетире белетенер керек…

 Любовь Талкыбаева, Кош-Агаш аймактаҥ:

—Алтай калыкта jеҥи јок деген кийим алдынаҥ  бери болгон. Темдектезе, курааныҥ терезинеҥ кӧктӧп кийетен, jеҥиниҥ оозына, эдегин эбиреде кураанныҥ терезинеҥ бӧлjӱлеп кӧктӧп, тыштын бӧслӧ кыптап, оогош то балдарга, jаан да улуска кӧгӱске jылу кеп болгон. Эмдиги ӧйдӧ бӧстиҥ кандый ла jӱзӱни бар, алтай калыктыҥ jӱрӱми jаранып, ӧҥжӱп, ӧзӱп турганыла колбой ӱй де, эр де улус jеҥjокторды эптӱ, jеҥил, серӱӱн болор эдип кӧктӧгилеп кийет. Ӧйлӧ кожо ончо неме солынар аргазы бар деп сананып jадым. Је бу айалгада бис азыйгы кийимистиҥ «jеҥиjоктыҥ» адын, кептиҥ jӱзин, ӧзӧгин jылыйтпай, оны jарандырып, jӱрӱмниҥ кандый ла учуралында эптӱ тузаланып jӱргениске сӱӱнип, оморкоор керек. Мындый jеҥjокторды кийип jӱрзе, алтай калыгыстыҥ ады адалар, культуразы кӧрӱнер.

Василий Ойношев, филология филимдердиҥ кандидады, алтай калыктыҥ культуразыныҥ тӧс јериниҥ јааныныҥ ордынчызы:

—Мен школдыҥ балдары алтай кӧгӱспегин кийип алганын јарадып, јакшы кӧрӧдим. Балдардыҥ бойына эптӱ, јеҥил, ӱзеери кыймыктанарга да јарамыкту.

Јайдыҥ ӧйинде ӧткӧн той-јыргалда јараш, эптӱ кӧгӱспегин кийген улусты база јарадып кӧрӧдим. Кӧгӱспекти иштенген ӧйдӧ кийзе, эптӱ, јеҥил, серӱӱн ине.

Байа јаан улус, анчада ла јамылулары, кайыш та, бӧс тӧ курлу бол, је чекпен кийген болзо, база јакшы болор эди. Чекпенди кӱӱнзеген, амадаган улус баалу-чуулу, чыҥдыйы бийик бӧстӧҥ кӧктӧткӧн болзо, туш-тууразынаҥ кӧрӧргӧ сӱрлӱ де, ӧҥжӱк те, оморкодулу да болор эди деп сананадым.

Айдарда, јакалу, јеҥдӱ, эдектӱ чекпенди де кийер керек. Је онойдо ок устардыҥ кӧктӧгӧн јараш кӧгӱспектерин база кийер керек…

Зинаида Тырысова, эне ыйык кам, «Сакральный Алтай» ООО-ныҥ јааны:

—Озодоҥ, јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ бери ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ кийип, энчиленип келген кебисле — кӧгӱспекле тартышпай, Алтайысты тоноп јаткан тонок-чылдарла  тартыжар керек.

Мира Демчинова, филология билимдердиҥ кандидады, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик  институдыныҥ билим ишчизи:

—Калык-јон канча чактар туркунына кийген кебин, кӧгӱспегин, јектеп уйалганын канайда јартаар? Санаа-сагыжы кижини канайда ла булгаар ине. Бистиҥ кезик аразында сананган санаабыс, тӱп-шӱӱлтебис јиргилјин, кӧбӱк те болуп турганы јажыт эмес. Оныҥ учун, кӧгӱспегисти јаман, коомой деп сананзаас, ол ондый ла болор. Кижи кандый ла немедеҥ јаманды, кинчекти, јикти таап ла ийген турар. Онызы кижиниҥ алкы бойыныҥ укаазынаҥ, кӧрӱминеҥ кӧнӱ камаанду. Кӧгӱспектиҥ учурын тереҥжиде кӧрзӧс, ол бистиҥ бойыстыҥ кебис. Куучындашкан тилис, кийген кебис ол бистиҥ каныста, кӧксисте. Кандый ла керектиҥ јакшызын, јаражын чыгара тартып, оморкоп, чындык баа берип ӱрензес, артык эмес пе?

Кемине Сатунова, «Алтай-Буучай» ательениҥ јааны:

—Мен Олег Оминниҥ айтканын јӧмӧп јадым. Бойымныҥ ижим аайынча кӧп кычырадым, бедиренедим. Темдектезе, мениҥ таайым Табар Анышкинович Чачияков качан да кӧгӱспек кийбеген. Ол ло атту-чуулу Аргымай Кульджинди алар болзо, база кӧгӱспек кийбеген. Оҥдой ичиниҥ алтай эрлериниҥ кийген кептерин кӧп лӧ кыракы шиҥдегем, азыйгы кӧп тоолу фотојуруктарды да кӧрдим. Кӧгӱспек кийген бир де алтай эрди кӧрбӧдим. Је байа тере тонныҥ ӱстинеҥ кийетен капталды кийгенине учурадым. Бӱгӱнги кӱнде кӧгӱспекти стилизованный, ӧйдиҥ некелтезине келиштире кӧктӧп турганы јарт.

Эр улуста окылу айалгада ла тегин ӧйдӧ кийетен кеп-кийими болор учурлу. Темдектезе, эр улуста байрамдарда ла тегин иштеп јӱрерде кийетен капталы, эпшилерде чегедектери болор керек. Окылу (светский) айалгада эр кижи тойдыҥ кийимин кийбес. Эмезе ойын-концертте кийетенин база кӱнӱҥги јӱрӱмде кийбезе, артык. Алтай эр кижи болгон адында бойыныҥ тоомјызын, учурын чек алып јӱреринде кийген кеби јаан учурлу.

Ижим аайынча ӧскӧ талаларда болорго келижет. Ол албатылардыҥ эрлери, озогы кезерлер чилеп, јырс ла эттирте кебин кийген, кайыш курын курчанган турат. Олор эр кижиниҥ учурын, тоомјызын бийик кеминде тудат. Капталды кийеле, курын кыйалтазы јогынаҥ курчанып јат. Байа кул эр улуста курлар болбогон ине.

Ӧскӧ талаларда ӧткӧн тӱрк калыктардыҥ байрамдарында, кӧрӱ-маргаандарда кебин кийген кезер баатырлардыҥ јанында бистиҥ кӧгӱспектерин кийген эрлерис арай ла эби јок, ӧҥ-сӱр јок кӧрӱнет.

Алтай кебин јакыдып кӧктӧдӧргӧ келген биледе ончо немени эпши кижи башкарат, эш-нӧкӧринде ӱн де јок. Айылдыҥ ээзине кийетен кебин, бӧстиҥ ӧҥин, кулјаларын ончозын ӱй кижизи јартап јакыдат. Мынаҥ да кӧрзӧ, эр кижиниҥ учуры јабызаганы иле…

Бойыныҥ су-алтай ӧзӧктӱ кебин јакыдып кӧктӧдип аларга алтай улус кыйылып, јокко ло јарбып актанат.  Акча-манатты карамдабай, чоттонбой, алтай эр болгон адында алтай кебин, башка салатан бӧрӱгин, белин бектейтен курын, кӧм ӧдӱгин устарга кӧктӧдип кийзе, алтай эрдиҥ бӱдӱми, кебери, учуры чик јок бийик болор эди.

Артур Сабин, АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ ӱредӱ, культура ла ар-бӱткенди корыыры аайынча камызыныҥ башкараачызы: 

—Кажы ла кепте, кийимде бойыныҥ байлап јӱрген учуры бар. Бу ок ӧйдӧ кийимниҥ тузазы керегинде база ундыбайлы. Кӧгӱспекти кийерин токтодор деген кычыру, мениҥ санаамла болзо, бир эмеш јастыра ла мындый сурак бӱгӱнги кӱнде турбас учурлу. Калыктыҥ кийип јӱрген кийимин јеектеери јастыра кылык. Оны озодо до улус кийген, эмди де кийип јат. Тургуза ӧйдӧ кӧгӱспек тренд болуп браадыры: кийерге эптӱ, кӧгӱске јылу, кеби кееркемјилӱ. Оныҥ ордына кӧгӱспекти ка-найда кееркедери, ого кандый кулја салары јанынаҥ сурак кӧдӱрген болзо, канча катап тузалу болор эди.

Бӱгӱнги кӱнде бисте учурлу ӧскӧ дӧ сурактар туруп јат, темдектезе, ол ло алтай тил, ар-бӱткенисти корыыры, чӱм-јаҥдарысты чеберлеп улалтары. Ӧрӧги айдылган сурактар, чындап та, ӧҥзӱре. Олорго кӧрӧ, алтай кебис-кӧгӱспегис тен карын да сӱрлӱ кӧрӱнип јат деп айдарга јараар. Калак, «Бир ийт кӧрӱп ӱрет, бирӱзи ӧткӧнижип ӱрет» деген кеп сӧстӧ чилеп, каткы болуп калбазын.

Александр Урбанов, тодош сӧӧктӱ:

—Тӱӱкиге бурылар болзо, Чингиз-Каан ла оныҥ уулдары јуу-чак тушта буканыҥ, чардыҥ, сыгынныҥ мойны тужындагы калыҥ терезинеҥ кадырып кӧктӧгӧн кӧгӱспектерле кӧксин корыган-бӧктӧгӧн. Алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ, соојыҥдарда алып баатырлардыҥ, кезерлердиҥ кӧӧ куйак кептери керегинде кӧп айдылып калган. Ӧскӧ дӧ албатылардыҥ јуучылдарыныҥ кӧксин кӧгӱспек-панцирь бӧктӧгӧн. Бӱгӱнги кӧгӱспектиҥ тӧзӧгӧзи шак оноҥ келген деп айдар ке-рек.

Тамара Садалова, фольклорчы:

—Бу калганчы ӧйдӧ Интернет ажыра алтайлар алтай эр кижиниҥ кеп-кийими керегинде блааш-тартышту куучын ӧткӱрип турганын кезикте кычырадым. Ол тоодо Саха талада јуртаган Олег Оминниҥ нениҥ учун ол кӧгӱспек эр кижиниҥ кийими эмес деп айдып турганын бичигенин аай угар керек. Кӧгӱспек — ол кижиниҥ эди-канына, белге-боорго соок ӧтпӧзин деп јылуланатан кеп, оны эр де кижи кийер, ӱй де кижи кийер. Айыл-јуртта кийимниҥ катанчы бӱдӱми.

Је Оминниҥ бичигенин чып-чын деп бодойдым, эр кижиниҥ кеби — албатызыныҥ кебери. Экинчи јанынаҥ, эр улус мӱргӱӱлдӱ байрамдарда, окылу туштажуларда, эл-јон ортодо кийер кӧдӱриҥилӱ кептӱ болор керек. Алтай башчылар, јайзаҥ-бийлер, карын, ХХ чактыҥ 90 јылдарынаҥ бери алтай бӧрӱгин кийип, алтай кеп-кийимдӱ болгоны, ол тоодо, кӧгӱспектерге једингени, јакшы эмей. Је бистиҥ улуста, алтай бӧрӱгинеҥ башка, бир аай регламент эмдиге јок, чынынаҥ, эр кижиниҥ кийиминиҥ бӱдӱми чокым тӧзӧлбӧгӧн. Каптал кийери, капталы јука торко, килиҥ эмес, кыпту болоры, каајылу, ӧмӱрлӱ, темдек те эдип болзо јакалу болоры, курлу-курчуулу болоры чокымдалгалак. Кур јогы курчуузы јок, јака јогы — ӧлгӧндӧрдиҥ телекейиле колбулу, темдектезе, телеут тул келиндер коштой отурганы јогын керелеп, јаказын сӧгӱп салат. Оныҥ учун бистиҥ алтай эрлеристиҥ кийим-тудумын кезикте кӧрӱп, ичиҥде кородоорыҥ. Бир катап Эл Ойында јети јайзаҥ јалаҥла базып отурган, јетӱлези јети башка, солоҥыныҥ ӧҥдӧриндий кийимдӱ, анда, кӧк тӧ, јажыл да, оошкы да ӧҥдӧр бар. Јамыда кижиниҥ ӧҥдӧри — кызыл, кызыл-кӱреҥ, алтын-сары, јӱзӱн-јӱӱр кулјаларлу эмес, сары-кызыл  чичке тесменеҥ ӧмӱрин, каајызын чӱмдеп салар.

Биске кӧрӧ, Саха, Тува, Монгол талаларда бу сурак сӱрекей чын коолыла барып јат. Је бис сӱрекей бай энчилӱ калык,  тӱӱкилик энчибисте ӧбӧкӧлӧристиҥ кеп-кийиминиҥ кандыйы јок деп айдар. Бӧрӱктердиҥ бӱдӱмдери ондор тоолу, кийим-тудумыстыҥ кандыйы ла бар, ӱйде кийери, албаты ортодо кийери — ончозы толтыра. Олордыҥ ортозынаҥ текши бӱдӱмдӱ кебин талдап алар керек. Бӧс курларды эмди бистиҥ кӧкчилер бир бӱдӱмдӱ эдип кӧктӧп баштаганы јакшы, је «кайыш курлу албатыныҥ» тере курлары кайда? Јурт тӧзӧгӧн алтай  уулдардыҥ кара баштарына алтай бӧрӱк кийдиргени сӱрекей кӧрӱмјилӱ, оморкодулу.

Анайда ок алтай кеп-кийим ажыра бис ӧбӧкӧлӧристиҥ курчуу кӱчин алынып, олорло колбуда. Оныҥ учун алтай кеп-кийимис учурыла бисти канча чакка калыҥ јурт, сыркынду калык болгонысты кере-лейт. Айдарда, бу тизӱде алтай эрлеристиҥ кийген кийими, баскан базыды, эрӱӱл эрӱ чырайы, калыгын јолду, јозокту баштаганы, јамыркабай, јоныла уурды-кӱчти ӱлешкени — бӱгӱнги кӱнде јаан сурууда.

Валентина Бачибаева, Алтыгы Талду јурттаҥ:

—Учурында ада-энези јаҥы јурт тӧзӧп јаткан уулына јакалу кеп кийдиретен јаҥду. Эмезе кайындары кӱйӱ балазына база јакалу кепти кийдирер. Байа кӧгӱспекти-јеҥјокты кийдирзе, чала эби јок деп айдарга јараар. Албатыда јакалу кеп, јаанду јурт деп тегиндӱ адалбаган эмей. Јаказы јок кепте база бойыныҥ аҥылузы, учуры бар…

Кӧгӱспекти јаан да, јаш та кийген де, кийер де ине.

Мария Быдышева, Шыргайты јурттаҥ:

—Бис, алтай укту калык, ӧскӧ албатылардаҥ кийген кеп-кийимисле аҥыланадыс. Кеп-кийимистиҥ тоозында — кӧгӱспегис. Ол кандый ла ӧйдӧ кӧксисти бӧктӧгӧн, бектеген. Тайга-ташта малдап эмезе аҥдап-куштап јӱрген улус тередеҥ, кийистеҥ, бӧстӧҥ сырып кӧктӧгӧн кӧгӱспектӱ јӱрет. Албаты, јаан-јаш јажына кийген кеп-кийимин тегин онойдо јӱрӱмде эмезе байрамдарда, той-јыргалдарда кийген де, кийер де.

Бӱгӱнги кӱнде алтай калыкта јӱрӱмдик учурлу сурактар сӱреен кӧп. Темдектезе,  јерле, тилле, ӱредӱликле, су-кадыкты корыырыла ла о. ӧ. курч сурактарла ӧмӧ-јӧмӧ иштеер керек ине. Јурт јерге, јурт ээлемге, мал ижинде иштеп јаткандарга аҥылу болуш, јӧмӧлтӧ керек. Јаан учурлу сурактарды кӧдӱретен ӧй келген…

Майя Чочкина, филология билимдердиҥ кандидады, Эл университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ ӱредӱчизи:

—Алтай калыктыҥ кеп-кийиминиҥ тоозына кӧгӱспек ле јеҥјок эҥ ле озо иштенерге, кыймыктанарга эптӱ ле јеҥил болгон учун кирген.

Тӱӱки билимдердиҥ кандидады Вера Кыдыеваныҥ айтканыла, эпши улус јеҥјокты чегедектиҥ бӱдӱмине тӱҥейлеш эдип кӧктӧп кийген. Јеҥјокты тувиндер кебежек деп айдат. Ол јанынаҥ тувин билимчи Р. Ховалык «Традиционная одежда тувинцев» деп бичигинде база айдып јат. Археологиялык казынтылардаҥ чыккан табынтылардаҥ кӧргӧндӧ, азыйда да улус јеҥјокты кийген.

Кӧгӱспекти албаты кӱнӱҥги де јӱрӱмде, онойдо ок јаан байрамдарда, той-јыргалдарда кийип јат.

Кижиниҥ кийими ӧйлӧ кожо ӧйгӧ келиштире солынар, кубулар аргазы бар. Чегедектиҥ эмди стилизованный бӱдӱми бар ине. Кеп-кийимис бар, оныҥ ӧзӧги, тӧзӧгӧзи јылыйбаган, тирӱ, јӱрӱмдӱ, салымду.

Кеп-кийимис тереҥжиде јетире шиҥделбеген, је келер ӧйдӧ шиҥделер деп иженели.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген