Кожо јуртаган бир салым, кожо чыдаткан бала-барка

03.03.2020

 

Бу билениҥ азырап чыдаткан балдарын, олордыҥ бала-барказын тоолоп-чоттоп келзе, 70 кижидеҥ ажа берер. Азыйда јерлештериниҥ кокырлап, кезик аразында аҥдып та айткан “Јеенниҥ балдары – јетен” деген сӧс јӱрӱмде бӱдӱп барган.

Эпшилердиҥ телекейлик кӱниниҥ алдында куучыныс чакка јуук јаш јажаган, јӱрӱмниҥ јеҥил эмес јолын ӧдӱп келген, санаа-укаазы эмдиге јетире јарык ла јарт јӱрген эне кижи Ижен Петровна Матина, оныҥ эш-нӧкӧри Јеен Майманович Тайтыков керегинде.

Документ-чаазындарда бичилгениле, Ижен Петровна 1930-чы јылдыҥ кочкор айыныҥ  1-кы кӱнинде чыккан, быјыл оныҥ 90 јажы толгон. Је бойыныҥ куучындаганыла, ол Улуу јылда (1928 јылда) чыккан. Бистиҥ јажы јаан кӧп улуста мындый келишпестер: чыккан јылын алтай јылдыкла адаганы ла окылу бичилгени тӱҥей эмес болгоны јаантайын учурайт. Ол ӧйлӧрдӧ эне-ада балазыныҥ чыккан ӧйин канайда ла адаза, онойдо ло бичип салатан болгон.

Ижен Петровнаныҥ адазы тодош сӧӧктӱ  Петр Федорович Матин орус тилди, бичик-чотты билер кижи болгон. Ол оогошто адазыла кожо Мокин деген којойымга товарлар тартканы керегинде куучындар биледе арткан. Адазыныҥ акаларыныҥ бирӱзи Степан баштапкы телекейлик јууда конюх болуп, јуу ӧткӧн јерлердиҥ јуугында иштеген. Совет јаҥныҥ баштапкы јылдарында, НЭП-тиҥ ӧйлӧринде ол Абайда, Амурда, Карагайда магазиндерлӱ болгон. Кулакташ деген неме арга-чыдалду бу кижини кыйып ӧтпӧгӧн.  Ол айдуга бир јашту уулын кожо апарган ла јаргылаткан јылдарын Казахстанда бӱткӱлинче ӧдӱп, Алтайына 50-чи јылдардыҥ бажында јанган. Орынныҥ будына буулаган кайыштыҥ болужыла тӧжӧктӧҥ јӱк арайдаҥ туруп туратан буурыл сагалду карган бу кижини Ижен Петровнаныҥ кызы Мӧндӱр-Соккон јуртта ӱредӱчи болуп иштеген Наталья Јееновна эске алат.

Петр Федоровичтиҥ билези Ойбок деген јердеги куй таштаҥ кӱнбадыш јаар Тулан деген ӧзӧктӧ јаткан. Коммуналар тӧзӧлип турарда, ол бир канча эчкизи  ле чадыр айылын айак-казаныла коммунага табыштырган.  Је бир канча ӧйдӧҥ ол коммуна јайрадылып, айылын, очогын ла казандарын, эчкилердиҥ ордына койлорды ого јандырып бергендер.  Биле арга-чакту эмес те болзо, је торолобой јаткан.  Јаан јолдордоҥ туура јатканы, байла, бу билени 20-30-чы јылдардыҥ кысташтарынаҥ аргадаган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда ла, Петр Федоровичти јууга алган. Ижен Петровна биледе алты баланыҥ јааны болгон. Энези Евдокия (Сыйап) Степановна  Кузмакова “2-ая пятилетка” деген јуртхозартельде иштеген.

Ижен Петровнаныҥ  иштеген стажы 13 јаштудаҥ, 1943 јылдаҥ ала чоттолот. Је, чынынча алар болзо, иштеп баштаган ӧйи оноҥ до эрте.

“Кабырган ӱӱринде канча кире кой болгонын, канча кире кураандар алатанын, кандый јылда койго бӧрӱлер табарганын ла канча койды тутканын, бӧрӱни кем качан ӧлтӱргенин, турлуга канча кире ӧлӧҥ эмезе аш экелетенин, ишјал кандый болгонын, адам кандый пенсия алганын ла о. ӧ. энем эмди ле јарт куучындап отурар. Оныҥ куучынын ол ӧйлӧрдиҥ окылу документтери, архив-кӧмзӧлӧрдиҥ јетирӱлери керелейт” – деп, Наталья Јееновна айдат.

Адазыныҥ эјези Ольга Кузмаковала кожо Ижен јууныҥ јылдарында Экинур јаар јаткан Соок-Суу деген јерде кой кабырган. Јайгыда койлорды саап, сӱдин Кан-Оозында сӱт-сарјуныҥ заводына табыштырып, кышка азырал белетеп иштейтендер. Кӱстеҥ ала орой јаска јетире Оро ло Јабаган јурттардыҥ јанында Јер-Боочыныҥ, Сары-Кобыныҥ аш ӧскӱрген јалаҥдарында јерге тӱшкен мажактарды јууйтан. Јууныҥ ӧйинде ӧскӧн балдардыҥ шыралу бу јӱрӱмин П. Ф. Матинниҥ билези јеткилинче кӧргӧн.

1942 јылда Тулан ӧзӧктӧ олор укту кучалар кабырган. Эбире  аш салган кыралар болгон. Кызык јерде кабырган малга јуудаҥ качып јӱрген дезертир улус кӧкӧ тӱште ле табарып, мылтыкла коркыдып, бир кучаны блаап апарган. Ол кату ӧйлӧрдӧ мындый да керектер болуп туратан. “Укту малды” јылыйтканы учун билеге сааган кара јаҥыс уйын берерге келишкен.

Бир катап кышкыда Ижен буттарын соокко ужыдып, узак оорыган. Оны Мендешев деген ӧрӧкӧн (Јажуныҥ адазы) аргадаганын энем куучындаган деп, Наталья Јееновна айдат. Бу кижи кызычактыҥ ужып торсогон јерлерин суудаҥ экелген балар ӧлӧҥлӧ оройло, печкениҥ јанына јаттыргызып койгон. Бир коноктыҥ бажында оору-сыс јабызап, торсойгон ло јарылган тере јазылып башталган.

Јуу ӧйинде Ижен Кан-Оозыныҥ школында ӱренип, тӧрт класс божоткон. Ӱредӱчилери оноҥ бир јашка јаан  Нина Куртугашева  (Нина Петровна Байрышева) ла эки јашка јаан  Серафима Андреевна Киндикова (Шодоева) болгон эмтир. Је бойынаҥ бир-эки ле  јашка јаан ӱредӱчилерин Ижен Петровна јажына тооп, олорго “слер” деп баштанатан.

Эм ӧлӧҥдӧрди јууп ла кургадып, аптекага апарып табыштыратаны јууныҥ јылдарыныҥ база бир солун јетирӱзи. Ижен Чорбон карындажыла, билениҥ јаан балдары, Чарыш сууны кечип, јууган ӧлӧҥди аптекага табыштырып, јалына марля экелетен. Оны  каттап јайала, ортозына тӱк салып, энези кийим кӧктӧп туратанын Ижен Петровна эске алат.

Балдардыҥ адазы Петр Федорович  јуудаҥ 1942 јылдыҥ јайында уур шыркалу јанган (ок ӧкпӧзине тийип, кабыргалары ла бир ӧкпӧзи јок келген). 1945 јылдыҥ јайына јетире ол Канныҥ Кара Суу јуртында (Озерное) јуртхозартельдиҥ председатели, 1945 јылдаҥ ала 1948 јылга јетире аймактыҥ ДСУ-зында иштеген. Сугаш ла Сузар јурттар ол ӧйлӧрдӧ Кан-Оозы аймакка кирген. Кан-Оозы – Сугаш деген јолдорды јазаарында балдар, ол тоодо Ижен чыдап келген карындаш-сыйындарыла, база турушкан.  Сай таштарды тачкаларлу тартып, јолдорды тӱзедип, јолдыҥ темдектерин тургузатан.

Петр Федорович 1976 јылда јууда алган шыркаларынаҥ оорып божогон.

Ижен Петровнаныҥ јуу ӧйинде ижи “Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ јылдарында једимдӱ ижи учун” деген медальла, Јеҥӱниҥ 60-чы, 65-чи, 70-чи јылдарында юбилейлик медальдарыла темдектелген.

Јеен Майманович Тайтыков ло Ижен Петровна 1959 јылдыҥ ӱлӱрген айында биригип, биле тӧзӧгӧн. Бу ӧйдӧҥ озо олор  бойлоры билелӱ де, балдарлу да болгон.  Ижен Петровна ӧбӧгӧнинеҥ 21 јашка кичинек болгонын айдар керек. Олор беш балалу болгон, кактанчы кичӱ кызы Тома адазы 60 јаштуда чыккан.

Кан аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јуртында чыккан-ӧскӧн Јеен Майманович Тайтыков роман бичик бичигедий сӱрекей јилбилӱ, јаркынду јӱрӱмдӱ кижи болгон. 1920 јылдарда “Ленин јакылта” колхоз тӧзӧлип турарда, ого кирген баштапкы 15 кижиниҥ тоозында Јоргун ла Јеен Тайтыковтор болгоны керегинде документ Мӧндӱр-Сокконныҥ музейинде бар. 20-зинчи јыларда шыраҥкай уулчактарды бичикке Чилекей Аладяков деп кижи ӱреткен. Кийнинде Јеен Кызыл-Ӧзӧктӧ трактористке, ветеринарга ӱренип алала, Јабаганныҥ јылкы мал ӧскӱрген заводында иштеген. Ада-Тӧрӧл учун јууга ол 1941 јылда Јабаганнаҥ барып, 1942 јылдыҥ чаган айында Воронежский фронтко кирген. Бу Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ тӱӱкизине  кирген јаан јуу-согуштар ӧткӧн ӧй. Бу јылдыҥ јаан изӱ айында, канду јуу-согуш ӧткӧн бир кӱнде, ӧштӱге удура јӱгӱрип брааткан јуучылдар ортодо аказын танып ийген кайкамчылу учуралды Јеен Майманович куучындап туратан. “Ака, Јоргун!” – деп кыйгырганын ол бойы да билбей калган. “Ичкери ле, карындаш!… – деп, аказы кайа кӧрӱп кыйгырган. – Ӧлбӧй артсаас, јолугарыс!”.

Чын да, атака божогон кийнинде олор туштажып, окоптыҥ орозында кыска јайгы тӱн ӧткӧнчӧ куучындашкан. Агалу-ийиндӱниҥ бу калганчы туштажузы болгон. Бу ла јайдыҥ јаан изӱ айында Јеен Майманович јаан шыркаладып, Алтайына јанган. Јоргун Майманович 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айында сурузы јок јылыйган деген бичик билезине келген.

Јуудаҥ јанып келеле, Јеен Майманович Кырлыкта “XVIII партсъезд” колхозты он јылга башкарган. Јууныҥ јылдарында ол аймактыҥ озочыл колхозторыныҥ бирӱзи болгон, мыны 1945 јылдыҥ кичӱ изӱ айында  Јеен Тайтыков “За трудовое отличие” медальла кайралдатканы керелейт.

Майман сӧӧктӱлердиҥ јалтанбас ла омок кылык-јаҥы куучынга кирген. Бу керегинде база бир учуралды бичип ийейин. 1952 јылда јаскы кыра ижи ӧйинде, “колхозтыҥ сегис уйына эки бука не керек” деп, эки укту буканыҥ бирӱзин сойдыртканы учун Јеен Майманович “албатыныҥ ӧштӱзи” деп буруладып, коммунисттеҥ чыгартып, тӱрмеге барган. Кожо бурулаткан кижи, база фронтовик, баш бухгалтер Мерушев Чындайла кожо 10 јылга јаргылаткан. Чындай, бичикчи кижи, И. Сталин божогоныла амнистияга келиштире, уй сойгоны политикалык керек эмес, 58-чи статьяла јастыра јаргылаган деп бичик бичиген эмтир. Мынайып, 1953 јылда Чындай, ээчий јылда Јеен  јангылап келген. Је партиядаҥ чыгартканы, јаргы кереги олордыҥ ичкери јолын туйуктаган. Јеен Майманович тӧрӧл јеринде тракторист-комбайнер болуп, бала-барказын чыдадып, 1990 јылда ада-ӧбӧкӧзиниҥ јерине атана берген.

“Бистиҥ јаш тужыс Ойбок деген ӧзӧктӧ ӧткӧн. Эне-адабыс балдарын јаштаҥ ала ишке таскаткан. Эмдиге јетире уйды саап, сӱттеҥ аш-курсак белетеерин, атты ээртеп эмезе абра-чанакка јегип, керектӱ ишти бӱдӱрерин, мал-ашты кичеерин ле јурт јердиҥ ӧскӧ кандый ла ижин кажыбыс ла эдип билерис. Бистиҥ биле уй-кой, чочко, такаа-кас тудуп, маала салып јаткан ла, эне-адабыс иштеп јӱрзе, айылдыҥ ижин балдар эдетен. Бу таскаду учун эне-адабыска јажына быйанду јӱредис” – деп, Наталья Јееновна айдат.

Бӱгӱнги кӱнде кӧп балдар азыраары государстволык политика болуп јат. Албаты-јоны кӧп ороон – кӱчтӱ ороон. Је ол, јууныҥ кату јылдарында, оныҥ кийниндеги кӱч ӧйлӧрдӧ улус балдар азыраарын кӱчсинбеген. Канду јуудаҥ камык эрлер јанбаста, эпшилер “уурданып”,  сурастап та болзо, кӧп балдар чыдатканын та нениҥ де учун айтпай јадыс. Ол ӧйдиҥ балдары ӧзӱп, калыгыстыҥ тоозын кӧптӧткӧн, јаан ук-јурттардыҥ јааны, бажы болуп барган.

Ижен Петровна ла Јеен Майманович билезинде де, оноҥ озо до чыккан балдарын башкалабай, ончозын теҥ кӧрӱп, болужып-јӧмӧжип, чыдадып јӱрген. Олордыҥ бала-барказы бӱгӱнге јетире бой-бойына карузып, кыр ажыра ӱн алыжып, керектӱ тушта јӧмӧжип јӱрет. Бодогондо, биске, ас тоолу калыкка, бу јаан јозок. Кан аймагында бӱгӱн Тайтыковтор,  Арамзиндер, Матиндер, Епишевтер деген ӧбӧкӧлӱ  улустыҥ тоозы јӱстеҥ ашкан, олор эки ле кижиниҥ  балдарынаҥ, олордыҥ бала-барказынаҥ таркаган улус…

Светлана Кыдыева